Sagan skrifuð af sigurvegaranum

Gott dæmi um söguritun sigurvegarans, er sjónarhorn þeirra sem unnu seinni heimsstyrjöldina eða áttu þátt í sigrinum.

Ætla mætti að Bandamenn í vestri, Bandaríkjamenn, Bretar, Kanadamenn og Frakkar hafi sigrað nasista nánast upp á eins dæmi ef litið er á kvikmyndir og sögur almennt. Meira gæti ekki verið fjarri sanni. Óhætt er að segja að 80% af bardögum og hernaður nasista var í austri gegn Sovétríkjunum. Það var voru þau, með stuðningi ótal aðila og með gífurlegu mannfalli, sem sigruðu nasistaríkið Þýskaland. Herliðið sem mætti Bandamenn í Normandí var þriðja flokks herlið, gamalmenn, unglingar, særðir hermenn eða hermenn í endurhæfingu. Samt áttu þeir í erfiðleikum með þetta afgangslið og lá við að síðasta stórsókn þýska hersins hefði keyrt bandaríska herliðið í haf út. Einnig áttu þeir í erfiðleikum með að komast úr Normandí héraðið lengi vel og tók a.m.k. tvær vikur.

Eina sem Vesturveldum tókst að gera, var að koma í veg fyrir að sókn Sovétríkjanna endaði við Atlantshafsstrendur, í stað Mið-Evrópu.  Normandí innrásin var því bráðnauðsynleg til að koma í veg fyrir sovésk yfirráð yfir Evrópu allri. Þannig að það var einræðisríki sem sigraði annað einræðisríki. Ekki lýðræðisríki á einræðisríki.

Annað sem mér hefur alla tíð fundist ámælisvert og það er að helmingur Evrópu var látin í hendur einræðisherrann Stalíns án viðnáms Vesturvelda. Tvær ástæður gætu verið fyrir því.

Annars vegar vegna þess að Vesturveldin voru hræsnifull og var sama um örlög margra Austur-Evrópubúa eða hins vegar vegna þess að þau réðu ekki hernaðarlega við Sovétríkin. Winston Churchill vildi hefja þegar hernað gegn Sovétríkjunum en beið lægri hlut fyrir hershöfðingjum sínum.

Líklegri skýring var að Sovétríkin voru þá með milljónir manna enn undir vopnum og það hefði líklega kostað gífurleg átök að sigra þau. Samt voru þau komin að fótum fram, höfðu lagt allt undir í sókninni gegn Þýskaland. Samið frið við Finnland og tekið allt herlið frá Asíu-hlutanum. George Patton var eins Churchill og vildi gera út um málið strax og hefja sókn í austur en fékk ekki. Bandaríkjamenn voru of uppteknir við að reyna sigra Japani. Það kostaði þá kalt stríð í staðinn.

Trump braut aftur vöku (woke) hreyfinguna í Bandaríkjunum

Þungamiðja kosninga- baráttu Donalds Trumps 2016 var baráttan gegn svo kallaðan pólitískan rétttrúnað.

Í New Hampshire snemma þetta ár sagði hann: ,,I think the big problem this country has is being politically correct. I've been challenged by so many people and I frankly don't have time for total political correctness. And to be honest with you, this country doesn't have time either“, eða lauslegri þýðingu: ,,Ég held að stóra vandamálið sem þetta land á við núna er pólitískur rétttrúnaður. Ég hef verið skoraður á hólm af svo mörgum að ég hef satt að segja ekki tíma fyrir algjöra pólitíska rétthugsun. Og til að vera hreinskilinn við þig, þetta land hefur ekki tíma heldur.“

Að hugsanlega undanskildum John C. Calhoun getur verið að enginn þungavigtamaður í bandarískum stjórnmálum hafi nokkru sinni verið sakaður eins oft um kynþáttafordóma  en Trump. Og það er rétt að Trump fór yfir nokkrum yfir strikið í hefðbundnum umræðum um kynþáttamál – allt frá lýsingum hans á mexíkóskum ólöglegum innflytjendum (they are no bringing in their best people) til litríkrar lýsingar hans á „s---hole“ löndum. Hann baðst heldur ekki afsökunar á orðum sínum og raun aldrei. Og það var nýtt innan raða Repúblikönum og bandarískum stjórnmálum.

Á tímabilinu eftir kalda stríðið var kynþáttamál og sjálfsmynd þriðja brautin í bandarískum stjórnmálum. Ein ásökun um kynþáttafordóma gat eytt starfsferli. Vegna þessa forðuðust leiðtogar Repúblikana bara að ræða málið yfir höfuð. Þeir vildu tala um trausta ríkisfjármálastefnu og viðskiptasamninga, ekki menningarstríð.

Trump var fyrsti stóri frambjóðandinn síðan Patrick Buchanan árið 1992 til að setja menningarstríðið í öndvegi. Og það hjálpaði honum ekki aðeins til að vinna forsetaembættið, heldur er það nú af mörgum talið vera framtíð íhaldshreyfingarinnar.

Fyrir skömmu ræddi Glenn Loury prófessor við Manhattan Institute um þetta og tók undir orð hans að and- kynþáttahatarar væru að ,,plöffa“. Hvað er blöffið? Það er veðmálið að Bandaríkjamenn, sérstaklega hvítir Bandaríkjamenn, séu of hræddir til að tala um hluti eins og ofbeldi svartra gegn svörtum, eða málefni varðandi fjölskylduþróun í blökkumannasamfélaginu þar sem meirihluti svartra barna elst upp án föðurs, eða efast um 1619 verkefnið.

Loury kallaði þetta „kappræðubragð“ og hann  reyndist hafa rétt fyrir sér. Það á líka við um transfólksmálið og öll önnur gæluverkefni öfga vinstri hreyfingarinnar.

Trump kallaði þetta blöff og himinninn féll ekki. Áhrínisorð vinstri manna í rökræðum við hægri menn að þeir séu haldnir kynþáttahatri í þessu eða hinu málinu, virkar ekki lengur.

Sértaklega þegar menn eru farnir að blanda saman t.d. loftslagsmálum og kynþáttahyggju. Hann var heldur ekki sleginn niður af andstæðingum sínum. Þess í stað sáu margir Bandaríkjamenn hugrekki hans til að takast á við þetta mál og drógu sitt eigið hugrekki fram og byrjuðu að ræða samfélagsvandamál opinskátt. Ef hlutirnir eru aldrei ræddir, þá verða þeir aldrei leystir. Þetta mættu íslenskir stjórnmálamenn draga ályktun af og byrja að ræða erfið mál.

Það er ekki það að Trump hafi einbeitt sér að Critcal Race Theory eða öðrum menningarmálum svo mikið, það er bara að hann ruddi brautina fyrir gagnrýna og opna umræðu um samfélagsmál. Það virðist ólíklegt núna að Bandaríkjamenn verði skammaðir til hlýðnis af woke sinnuðu fólki aftur. Og Trump á algjörlega einn heiðurinn af því.

Sturlunga og upphaf samtímasögu Íslands

Sturlunga er áhugavert samsteypurit sem er sett saman úr mörgum sögum sem kalla má samtímasögur.

Ég hef oft verið spurður að því af hverju ég hafi látið hernaðasögu Íslands (bók mína) hefjast um 1170 og ekki farið aftur á tíma víkinga sem ótvírætt eru spennandi tímar. Fyrir því er einföld ástæða. Ef ég hefði gert það, þá hefði ég farið út fyrir svið sagnfræðinnar og inn á svið bókmenntafræðinnar eða íslenskunnar. Ég hefði þurft að styðjast meira við niðurstöður íslenskra fornleifarannsókna en þær eru af skornum skammti hingað til til að geta skrifað ,,víkingasögu".

Þess má geta að um 1170 komu Sturlungar fram á sjónarsviðið og þeir hófu skipulegan hernað í skilningi herfræði (en ekki fæðar- og hefndarvíg einstaklinga og ætta sem er eiginleg félagssaga) og því eðliegt að miða við þann tíma. Hernaðarsagnfræði er í öðrum skilningi herfræði sem gerist á ákveðnu tímaskeiði en er eftir sem áður herfræði í sjálfu sér.

Einnig má segja að þar með hafi samtímasaga hafist en ritöldin hófst skömmu áður eða í upphafi 12. aldar. Að sjálfsögðu hófu menn að skrifa með tilkomu kristni og hættu að nota rúnaletur en eiginleg ritöld hófst með Hafliðaskrá en samkvæmt því sem Ari fróði segir rituðu Hafliði Másson og aðrir lögbókina Hafliðaskrá (sem innihélt m.a. Vígslóða) á heimili Hafliða á Breiðabólstað í Vesturhópi veturinn 1117–18 og er það fyrsta fyrsta þekkta ritið á íslensku. Stuttu seinna var Íslendingabók Ara fróða rituð og svo hvernær var komið skipulag á íslensku ritmáli?

Íslenska útgáfa Wikipediu segir svo: ,,Fyrsta málfræðiritgerðin eða Um latínustafrofið  er sú fyrsta af fjórum íslenskum ritgerðum um málfræði í Ormsbók Snorra-Eddu. Hún var, eins og segir í ritgerðinni sjálfri, „skrifuð til þess að hægara verði at rita og lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar eða svo þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti“.

Nafn sitt fær ritgerðin einfaldlega vegna þess að hún er fremst þessara fjögurra í handritinu. Hún þykir einnig merkust ritgerðanna fjögurra, og er að öllum líkindum frá síðari hluta 12. aldar. Fræðimenn hafa ekki verið á einu máli um hvenær ritgerðin var samin og hefur tímabilið 1130–1180 verið nefnt. Höfundur verksins er ekki kunnur, en hann er oftast nefndur „fyrsti málfræðingurinn“."

 

Hvenær varð verkalýðurinn til?

Hvenær varð verkalýðurinn til á Íslandi? Það fer eftir því hvernig við skilgreinum verkafólk.  Strangt til tekið getum við sagt að það gerðist um árþúsundið 1000 þegar Íslendingar aflögðu þrælahald og breyttu þræla í vinnufólk.

En ef við miðum við iðnbyltinguna og verkafólk í þéttbýli, er skilgreiningin þrengri og miðað er við tímabilið sem hófst 1750 og er enn í gangi.

Á Íslandi hefur hingað til hefur verið hefð fyrir að miða við 19. öldina og þá í sambandi við útgerð þilskipa, myndun sjávarþorpa og fiskvinnsla í þeim; einnig verksmiðjurekstur Norðmanna er þeir hófu hvalveiðar og settu upp verksmiðjur fyrst á Vestfjörðum en síðar á Austfjörðum.

Ég vil gerast svo djafur að miða upphafið við innréttingar Skúla Magnússonar og félaga. Stórfyrirtæki þeirra, með öllum þeim verksmiðjuhúsum sem fylgdu (44 mannvirkjum í heildina), hafði innanborð fjölda manna og já kvenna sem störfuðu fyrir fyrirtækið og fengu laun fyrir. Launavinnan varð til. Þetta var iðnaðarfólk.

Dæmi um starfsmannafjölda á einu tímabili er þegar Ari Guðmundsson varð kaupmaður í Hólmnum (Grandi í dag) og átti sæti í stjórn stofnanna, ákvað að reka sem flest starfsfólk úr starfi (honum var falið það hlutverk af hendi dönsku félagsstjórnanna að eyðileggja fyrirtækið innan frá og er önnur saga). Hann rak úr starfi 53 manneskjur og voru þá eftir 26 starfsmenn sem áttu að halda út rekstrinum og þilskipunum var jafnframt lagt. Í dag myndi þetta teljast vera stórt fyrirtæki.

Svo má geta að lokum að fyrsta íslenska hlutfélagið var stofnað 1751 á Alþingi eða 270 árum síðan. Embættismenn á Íslandi stofnuðu Hið íslenska hlutafélag á Þingvöllum sumarið 1751 og bundust samtökum um stofnun vefsmiðju á Íslandi að erlendri fyrirmynd. Án fyrirtækjarekstur, hefði verkalýðurinn enga launavinnu og í raun undir valdi bóndans komið, peningalaust, matarlítið og við lélegt húsaskjól án almennra mannréttinda eins og til dæmis að stofna til eigin fjölskyldu og lifa sjálfstætt.

 

Formbreyting á franskri framhaldsskóla menntun 1865-1920

Hér er framsaga sem ég hélt í Háskóla Íslands. Líklega um 1998. Ég birti þetta, þar sem þetta er nokkuð athyglisvert viðfangsefni. Ekki man ég tilefnið að ég hélt þessa framsögu.

Napóleon Bonaparte skapaði mjög miðstýrt og reglubundið kerfi fyrir hinn almenna framhaldsskóla. Lykilhlutverkinu í því gegndi hinn ríkisrekni menntaskóli (lycée), út alla 19. öldina. Þar til um 1865 var námskrá hans nær eingöngu byggð á klassískum eða sígildum námsgreinum. Þessi menntaskóli var yfirleitt stofnaður í stórum borgum og rekinn beint af miðstjórninni í París.

Svipaðar skólastofnanir og ríkismenntaskólarnir voru svokallaðir colléges. Þeir voru oftast staðsettir í minni bæjum og að hluta til styrktir af viðkomandi bæjarstjórn eða sveitafélagi. Námskrá þeirra var eins og í ríkismenntaskólunum, en margir voru ólíkir hinu fyrrnefndu að því leytinu til, að marga þeirra skorti efri bekkina.

Á meðal margra mismunandi framhaldsskólastofnanna í einkaeign, var Jesúsíta colléges þeirra mikilvægasta. Líkt og ríkismennaskólarnir og colléges, undirbjuggu þeir marga nemendur undir baccalauréat, sem var lokapróf með prófskírteini og líktist mjög þýska stúdentsprófinu Abitur og hinu íslenska. (Framhaldsskólinn var nánast algjörlega aðskilinn grunnskólanum í Frakklandi sem og var einnig í Þýskalandi og Íslandi).

Eftir að hafa fengið stúdentspróf eða baccalauréat gráðu um 18. ára aldur, gátu franskir nemendur haldið áfram og gengið í hvaða menntastofnun á háskólastigi sem er og tekið einhverja háskólagráður og þannig að endingu komist inn í eina af hinu lærðu stéttum.

Frá enseignement spécial (almennur sérskóli á framhaldskólastigi) til enseignement moderne

Milli 1863 og 1865 kynnti menntamálaráðherrann Victor Duruy svo kallað enseignement spécial eða sérnám á framhaldsskólastigi. Þetta var meðal fyrstu tilraununum til að breyta kerfisbundið franskri framhaldsskólanámsskrá síðan í byrjun 19. aldar. Þetta enseignement spécial var hannað til þess að geta boðið upp á skýrari og fleiri möguleika á framhaldsskólastiginu en hingað til hafði verið í boði, en þetta nýja nám átti að fara fram í sama skólahúsnæði og þáverandi framhaldsskólar eða menntaskólar voru í. Þetta var fjögurra ára áfangi eða nám, sem byrjaði við 11 ára aldur, en í því var lögð áhersla á hagnýt vísindi, rannsóknastofuvinnu og jafnvel verkþjálfun.

Duruy taldi að með þessari ráðstöfun væri verið að mæta aukinni þörf í iðnaði, verslun og landbúnaði fyrir þjálfuðum starfsmönnum. Þetta enseignment spécial nám, sem fór fram í næsta framhaldsskóla og var álitið á framhaldsskólastigi, átti að skera sig algjörlega frá hinu almenna klassíska námi á framhaldsskólastigi. Þeir nemendur sem kláruðu þetta fjögurra ára námi fengu ekki baccalauréatgráðu eða luku ekki stúdentspróf og ekki var ætlast til að þeir héldu áfram námi á háskólastigi.

Duruy virðist hafa litið á hinu nýju námskrá sem sérstaklega hentuga fyrir minna gefna nemendur, sem hefðu kannski ekki farið á framhaldsskólastig vegna erfiðs náms í hinum fornu eða klassísku málum (grísku og latínu). Á sama tíma virðist Duruy, í gengum umbótum sínum, vera að reyna að koma félagslegum umbótum á með því að opna leið fyrir félagslegan hreyfanleika, það er að segja að leyfa hinum mismunandi stéttum að ganga í sama skóla, skóla sem byði upp á tvennskonar möguleika eða námsskrár.

Hvað sem Duruy ætlaði sér með þessu nýja námi, þá komst það í mikla samkeppni eða baráttu við að öðlast jafna stöðu og klassíska námið. Þetta kom skýrast í ljós á níunda áratugi 19. aldar. Árið 1882 var sérnámið (enseignement spécial) breytt þannig, að nú var það skipt í tvennt. Fyrri hlutinn spannaði 3 ár en sá síðari 2 ár og þannig var námið lengt úr fjórum árum í fimm. Árið 1886 var sjötta árinu bætt við. Á sama tíma var sérnáms-baccalauréat eða ,,sérnámsstúdentsprófi´´ og skírteini komið á fyrir þá nemendur sem luku 6 ára nám. Með þessari ráðstöfun átti að gera sérnámið sambærilegt við hið klassíska. Breyta átti einnig enseignement spécial heitinu í enseignement classique francais en það mætti mikilli mótstöðu verjenda hiðs klassíska náms. Þá var því breytt í enseignement moderne 1891. Á þessum tíma var sérnámið orðið næstum því alveg eins og það klassíska að uppbyggingu. Hin nýja námskrá fyrir sérnámið var aðeins öðru vísi að því leytinu til að engin latína eða gríska var kennd og í henni var meðal annars náttúruvísindi, nútímamál og franskar bókmenntir.

Árið 1881 birtust á sjónarsviðið tvær nýjar gerðir af frjálsum almennings-grunnskólum með efri bekki (public higher primary schooling) en sumir af þeim tóku einnig upp fulla verknámskennslu eða sérskólanám sem enseignement spécial kerfið hafði hingað til eingöngu sinnt. Á meðan sérnámið var að taka breytingum á níunda áratugi 19. aldar tóku því nýjar gerðir af skólum að taka við hlutverki þess, enda myndaðist við það tómarúm er sérnámið var orðið næstum því klassískt. Um aldarmótin nítján hundruð kom upp sérstök hreyfing (Society for the Study of Question of Secondary Education), sem var reiðubúin til að veita námskeiðum eða námi sem innihéldi ekki klassísk fræði sömu stöðu og menntaskólinn, svo fremur sem hann héldist ,,hagnýtur´´ í reynd. Þessi hreyfing héld því einnig fram að enseignment spécial kerfið eða sérnámið sem Duruy kom á, hafi verið gott og gilt og því hefði ekki átt að breyta eða falla frá.

 

Aðlögun og vörn hins klassíska náms

Frá áttunda áratugar 19. aldar, og þar til enda hennar, voru einnig uppi deilum um hlutverk menntaskólans, það er að segja hvernig haga ætti hinu klassíska námi. Átti að breyta náminu þannig að það tæki inn námsgreinar eins og ensku og þýsku, franskar bókmenntir, sögu, landafræði og umfram allt, náttúruvísindi? Sem sagt, átti að gera námið nútímalegra. Eftir miklar deilur, var komið á málamiðlun. Nú var bætt við hið klassíska nám mun fleiri tíma í ,,nútímanámsgreinum´´ en engu sleppt úr því klassíska. Þessi ráðstöfun leiddi til þess að foreldrar nemenda kvörtuðu yfir miklu námsálagi á þeim.

Árin 1884-85 og 1890 voru breytingar gerðar á hinu klassíska námi, til að leysa vandamálið varðandi álagið á nemendurna. Kennslustundum fyrir hverja viku var fækkað til muna og kom það mest niður á nútímanámsgreinunum, en fornmálin fengu eftir sem áður jafnmargar kennslustundir.

Á níunda áratugnum voru flestir á því, að það eigi að skipta framhaldsskólastiginu niður í hluta og gefa ætti þeirri hugmynd upp á bátinn, að sameina ætti sérnámið við hið klassíska.

1899 var skipuð þingnefnd undir forsæti Alexandre Ribot til að rannsaka til fullnustu framhaldsskólakerfið. Í fyrstu snérist rannsóknin um það, hvers vegna nemendur sæktust svo mikið í Jesúítaskólanna í stað ríkismenntaskólanna og colléges. En hins vegar kom fljótlega upp á yfirborðið deilan um ,,nútímanámsgreinarnar´´ og hið klassíska.

Niðurstaðan úr þessari rannsókn var sú, að tilskipun var gefin út árið 1902, en hún batt endi á deilurnar um framhaldsskólann sem höfðu verið viðvarandi á seinni helmingi 19. aldar. Þessi tilskipun bjó til ramma fyrir franska framhaldsskólastig, sem hélst óbreytt að mestu þar til eftir seinni heimstyrjöld.

Hið sjö ára langa framhaldsskólanám, sem hófst við 11 ára aldur, var nú skipt í tvo hluta eða helminga. Hinn fyrri var fjögur ár að lengd en sá síðari þrjú. Í fyrri hlutanum gátu nemendur valið um nútímabraut (modern stream) eða klassíska, en sú síðari bauð upp á grísku sem valáfanga. Í öðrum hlutanum héldu þeir sem völdu nútímabraut, áfram á braut sem kallaðist (nútíma) tungumála-vísindabraut (Modern) Languages-Sciences), á meðan hinir sem komu úr fornfræðibrautinni eða hinni klassísku, gátu valið um eða kosið latínu-grískubraut (Latin-Greek), latínu-vísindabraut (Latin-Sciences) eða latínu-nútímamálabraut (Latin-(Modern) Languages).

Áður en nemendurnir hófu sjöunda árið eða lokaárið á seinni hlutanum, urðu þeir að standast fyrri hluta baccalauréat prófsins eða stúdentspróf. Ef þeim tókst það, gátu þeir innritast í annað hvort stærðfræði- eða heimspekigeira á útskriftaárinu. Valið í stærðfræði- eða heimspekigeirans byggðist aðallega á því hvort nemandinn hafði valið náttúruvísindi í seinni hlutanum. Eftir lokapróf, gátu þeir sem náðu, öðlast baccalauréatgráðu (stúdentsgráðu) í annað hvort stærðfræði eða heimspeki. Tilskipunin gerði engan greinamun á þessum tveimur gráðum og heldur ekki á hinum fjórum leiðum sem leiddu til þessara gráða. Þetta gaf í raun alla, sem kláruðu framhaldsskólanám, jafnan rétt til þess að hefja háskólanám.

 

Marteinn Lúther og ósigur kaþólsku kirkjunnar á fyrri hluta 16. aldar

Hér kemur gömul ritsmíð frá mér sem alltaf er gaman að pæla í.

 

Inngangur

Í þessari ritsmíð er tekinn fyrir einn þeirra stórviðburða sem marka lok miðalda (um 1500), en það voru siðskiptin svokölluðu. Þau leiddu til þess að eining kirkjunnar rofnaði og upp komu nýjar kirkjudeildir. Þegar Lúter hóf siðskiptastarfsemi sína snemma á 16. öld má segja að þá hafi kaþólska kirkjan verið mjög sterk og ekkert virtist geta ógnað stöðu hennar í samfélagi Vestur-Evrópumanna, guðrækinshættir hennar mótuðu bæði líf einstaklinga og þjóða.

En það eitt hve víðtæk siðskiptahreyfingin varð er þó sönnun þess að einhverju meira en litlu hefur verið áfátt og mikill aflvaki hafi verið að verki því til undirbúnings er koma átti.

En hvaða aflvaki var hér á ferðinni? Hvers vegna tókst kaþólsku kirkjunni ekki, þrátt fyrir öfluga stöðu í samfélaginu, að bæla niður mótmæli Lúters og Kalvíns á sama hátt og hún hafði kæft alla gagnrýni á miðöldum? Og þá í framhaldi af þessari spurningu, hvaða atriði í kenningakerfi kaþólsku kirkjunnar gagnrýndu forsprakkar siðaskiptanna helst?

Til þess að svara ofangreindum spurningum er sú atburðarás sem leiddi til þess að kirkjan klofnaði rakin í grófum dráttum og því næst athugað hvað olli ágreiningi kaþólikka og ,,mótmælenda” og kom í veg fyrir endursameiningu kirkjunnar í eina heild.

1. kafli: Ágreiningur í kaþólsku kirkjunni

1.1 Aflátssala

Sala aflátsbréfa hófst á tímum krossferða. Guðfræðilegur rökstuðningur aflátssölunnar er sá að Kristur og með honum dýrlingar kirkjunnar hafi með líferni sínu stofnað nokkurs konar góðverkasjóð sem kirkjan varðveitti. Með aflátssölu geti kirkjan vísað á þennan sjóð og leyst syndarann frá hinni tímalegu refsingu þessa heims og annars, það er hreinsunareldinum. Í aflátsbréfinu er engri fyrirgefningu lofað fyrr en eftir iðrun og skriftir og aðeins af kirkjunnar hálfu en hins vegar geti guð einn veitt syndafyrirgefningu.[1] Fáfróður almúginn gerði að sjálfsögðu engan greinarmun á þessu tvennu og sölumenn páfastóls nýttu sér það óspart og seldu aflátsbréfin undir því yfirskini að þau veittu fulla fyrirgefningu allra synda og leystu menn undan refsingu í hreinsunareldinum.

Svo gerðist það, að ungur fursti Albrecht að nafni, þurfti á miklu fé að halda til þess að greiða fyrir kaupum á erkibiskupsembætti í Magdeburg og auk þess biskupsembættið í Halberstadt. Á þessum tíma þurfti Leó X páfi einnig á stórum fjárhæðum að halda vegna byggingar Péturs-kirkju í Róm. Þeir komu sér saman um að Albrecht tæki að sér aflátssölu undir þeim formerkjum að verið væri að safna fé til byggingar Péturskirkjunnar í Róm. Ágóðanum af sölu aflátsbréfanna var svo skipt á milli páfans, Albrechts og svo Fuggerættarinnar, sem lánaði Albrecht silfrið fyrir embættiskaupin.[2]

Nú fór í hönd mikil söluherferð aflátssölumanna um lönd Brandenborgarfursta og var þar fremstur í flokki Dóminíkani, Jóhann Tetzel að nafni.[3] Hans einkunnarorð voru ,, um leið og peningar þínir klingja í skálinni, úr hreinsunareldinum stekkur sálin.”[4] Aflátssalan var rekin svo af miklu blygðunarleysi að mörgum ofbauð. Einn hinna hneyksluðu var Marteinn Lúter, munkur af reglu Ágústínusar.

1.2 Lúter mótmælir aflátssölunni

Lúter ofbauð svo söluaðferðir Tetzels, að hann ritaði hinar frægu 95 staðhæfingar (theses) um yfirbótina haustið 1517. Ekki er vitað hvort hann hafi fest þær á hurð hallarkirkjunnar í Wittenberg eins og hin hefðbundna söguskoðun gerir ráð fyrir en hins vegar sendi hann eintak af þeim til Albrechts erkibiskups.[5] Lúter bauðst til að verja þessar 95 staðhæfingar um aflát í guðfræðilegri kappræðu. Í staðhæfingum sínum tók Lúter undir gagnrýni margra guðfræðinga á aflátssölunni og þar mátti líka greina upphafið að stórorðum árásum sem hann átti eftir að gera á páfa.

Næstu þrjú ár (1517-20) fóru fram harðvítugra deilur um þessi mál og afstaða Lúters varð ljósari. Þegar hann fór að rökræða við talsmenn kirkjunnar kom í ljós að ekki aðeins hugmyndir hans um aflátssölu fóru í bága við opinberar kennisetningar heldur og um önnur mikilvægari mál. Lúter varð nú ljóst að óbrúanlegt hyldýpi skildi hann frá kaþólskri trú. Árið 1519 háði Lúter kappræðu við lærðan guðfræðing, dr. Jóhann Eck. Eck var slyngari ræðumaður og neyddi Lúter til að viðurkenna að hann myndi ekki beygja sig fyrir úrskurði páfa. Nú var hann knúinn til að hugsa til enda afleiðingar kenninga sinna og stíga svo skrefið til fulls. Niðurstaða hans var sú að páfaveldið væri ekki Biblíunni samkvæmt og Kristur einn væri höfuð kirkjunnar, en ekki páfinn, og lýsti hann ennfremur þeirri skoðun sinni að bæði kirkjuþingi og páfa gæti skjátlast. [6] Þar með var Lúter orðinn uppreisnarmaður gegn kaþólskri kirkju.

1.3 Ein af mörgum uppreisnum

Uppreisn Lúters var reyndar ekki fyrsti háskinn sem steðjað hafði að valdi páfa síðan það náði hámarki á 13. öld. Á tíma kirkjusundrungarinnar um aldamótin 1400, komu fram tveir uppreisnarmenn sem um margt minna á Lúter og fylgjendur hans. Það voru John Wycliffe, enskur guðfræðingur sem var uppi á 14. öld og tékkneskur lærisveinn hans, Jóhann Húss. Fylgjendur Wycliffe nefndust lollardar. Þeir höfðu margar sömu kröfur og mótmælendur síðar. Hjá þeim var meira gert með prédikun en sakramenti.[7] Hinn flokkurinn, fylgjendur Húss, nefndust hússítar. Stefna þeirra var að gera Biblíuna æðri en páfa eða kirkju.[8] Þrátt fyrir mikið fylgi við báðar þessar hreyfingar náðu þær ekki að slíta sig frá kaþólsku kirkjunni. Voldugustu fylgismenn Wycliffe sneru við honum baki þegar hann tengdist réttindabaráttu alþýðunnar í Englandi en í Bæheimi tókst páfa að gera samning við Bæheimsbúa um hlýðni við hann gegn því að þeir héldu sumum af kirkjusiðum sínum.[9]

1.4 Fornmenntastefnan og páfarnir

Við lok miðalda var kaþólska kirkjan farin að sæta ámæli fyrir að taka flest annað fram yfir sálusorgarhlutverk sitt. Á Ítalíu er þetta blómaskeið endurreisnarinnar og hún setur ótvírætt svip sinn á æðstu stjórn kirkjunnar. Páfarnir og aðrir æðstu kirkjuhöfðingjar voru hvorki í landstjórn sinni né líferni frábrugðnir öðrum þjóðhöfðingjum, embætti kirkjunnar voru notuð sem tekjulind óverðugra; trúin var orðin að verslunarvöru.[10] Dóminníkaninn Girolamo Savonarola (dó 1498), sem var ástandinu vel kunnugur, lýsir því svo:

The scandal begins in Rome and runs through the whole clergy; they are worse than Turks and Moors. In Rome you will find that they have one and all obtained their benefices by simony. They buy preferments and bestow them on their children or brothers who take possession of them by violence and all sorts of sinful means. Their greed is insatiable, they do all things for gold. They only ring their bells for coin and candles; only attend vespers and choir and office when something is to be got by it. They sell their benefices, sell their sacraments and traffic in masses.[11]

Á tímum siðaskiptanna eru þjóðríki nútímans að mótast og um leið þjóðleg andstaða gegn páfaveldinu. Ógrynni fjár rann árlega frá Þýskalandi og öðrum Vestur-Evrópuríkjum til páfastólsins í Róm; þetta var eitt besta áróðursefni Lúters og fylgismanna hans.

Ástandið innan kirkjunnar sætti því mikilli gagnrýni, stundum á siðferðislegum forsendum, stundum á fræðilegum grundvelli. Fræðilega gagnrýnin kom ekki síst frá svonefndum fornmenntamönnum (húmanistum). Þeirra frægastur var Erasmus frá Rotterdam. Marteinn Lúter var því, ásamt Erasmusi, aðeins einn af mörgum gagnrýnendum kirkjunnar. Eins og þeir vildi hann í fyrstu koma fram umbótum innan hennar, en þegar hann kom engu áleiðis við yfirstjórn kirkjunnar fremur en þeir, gekk hann skrefi lengra og sagði skilið við hana. Erasmus var ekki reiðubúinn til að segja skilið við hina ríkjandi kirkju.[12] Hann vildi koma á sáttum á milli deiluaðila en var fyrir vikið fordæmdur af báðum. Vafalaust höfðu fornmenntamennirnir átt sinn þátt í að rýra kennivald kirkjunnar.[13]

2. kafli: Kirkjan klofnar

2.1 Barátta Lúters gegn páfaveldinu

Í fyrstu voru mótmæli Lúters ekki tekin alvarleg af hálfu páfastóls en þegar kenningar hans tóku að hljóta mikið fylgi, bæði meðal guðfræðinga og almennings, bannfærði páfi hann. Lúter hafði bannið að engu, enda undir verndarvæng þjóðhöfðingja síns, Friðriks kjörfursta vitra í Saxlandi.[14] Á þessum tíma urðu keisaraskipti og hafði það einnig mikið að segja um afskiptaleysi páfa en hann þurfti á Friðriki vitra að halda til þess að koma sínum manni að í keisarastól. Árið 1521 stefndi hinn nýi og strangkaþólski keisari, Karl V., Lúther fyrir ríkisþing í Worms og skorað á hann að draga kenningar sínar til baka. Því neitaði Lúter staðfastlega en fekk að fara í griðum. Þingið lýsti hann svo villutrúarmann og útlægan um allt ríkið.[15] Enn gerðist Friðrik bjargvættur Lúters og gat hann setið í skjóli Saxlandsfursta, enda vald Þýskalandskeisara lítið yfir einstökum furstum ríkisins. Án hjálpar Friðriks hefði Lúter lítið getað gert á móti valdi páfans og keisara.[16]

Hver sá konungur eða fursti sem snerist til hinnar nýju trúar átti von á því að styrkja stórlega aðstöðu sína, fjárhags- og stjórnmálalega, með því að leggja undir sig eignir kirkjunnar og veitingavald kirkjuembætta. Kenningar Lúters hlutu því náð fyrir augum margra þjóðhöfðingja sem þyrsti í meiri völd og auð.

Í banni páfa og útlegð keisarans var Lúter kominn of langt til að við yrði snúið. Upp frá þessu hóf hann að móta nýja kirkju til höfuðs hinni kaþólsku. Sjálfstraust og ósveigjanleiki í skoðunum ásamt rás viðburðanna leiddi til þess að hann sagði endanlega skilið við kaþólsku kirkjuna.[17]

Það sem hjálpaði Lúter við að útbreiða skoðanir sínum var prentverkið, sem kannski var ein helsta ástæða þess að kirkjan hans náði svo skjótt útbreiðslu og lifði af, ólíkt því sem var um aðrar trúarhreyfingar sem komu upp á miðöldum.[18] Einnig má geta þess að Lúter ritaði lipran stíl, þannig að allir skildu boðskap hans, ólíkt skrifum lærdómsmanna þessa tíma. Boðskapur Lúters hlaut því bæði fylgi menntamanna og alþýðu.

2.2 Kirkja Kalvíns

Af kirkjum þeim og söfnuðum sem mynduðust í kjölfar hinnar lútersku varð sú fjölmennust sem kennd er við Kalvín. Hann hafði orðið fyrir áhrifum af ritum Lúters og varð ungur einn snjallasti rithöfundur siðskiptamanna.

Þegar Kalvín kom fram á sjónarsviðið um miðja 16. öld mátti svo sýnast að mestallur frumkraftur væri úr siðskiptahreyfingunni enda lúterska kirkjan orðin nánast undirdeild í stjórnarráðum þýsku furstanna. Hann var sá siðskiptamaður sem hreyfingin þurfti á að halda gegn gagnsókn kaþólsku kirkjunnar er nú fór í hönd.

Kalvín kom skipan á kirkjuna í Genf í Sviss þegar siðskiptin áttu sér þar stað. Frá borginni voru gerðir út trúboðar og hann eignaðist fylgjendur víða um lönd, í Sviss, Frakklandi, Niðurlöndum, Póllandi, Ungverjalandi og á Bretlandi.[19] Í Kalvínstrú er safnaðarlífið meginatriði og grípur inn á svið samfélags og landstjórnar. Kirkjuaginn var strangur.

Vegna síns stranga aga og óbilandi trúar á útvalningu guðs var kalvínska kirkjan vel í stakk búin til að standa í stríði og þreyja af í löndum undir kaþólskri stjórn.

3. kafli: Í hverju fólust siðbreytingarnar?

3.1 Frelsun mannanna

Um það hafa kristnir menn alltaf verið sammála, að maðurinn sé í eðli sínu syndugur, en eigi sér viðreisnar von fyrir guðs náð. Kaþólska kirkjan kenndi að endurlausn öðlaðist maðurinn fyrir samverkan guðs náðar og sinna eigin góðu verka, og varð þá að gera ráð fyrir frjálsum vilja. Endurlausnina öðlaðist maðurinn með sakramentum kirkjunnar, það er skírn, skriftum og altarisgöngu. Kirkjan væri því eins konar tengiliður á milli guðs og manna. Guð ynni því náðarverk sitt með aðstoð kirkjunnar.

Lúter var á annarri skoðun. Hann taldi að maðurinn ætti að eiga sjálfur við guð um endurlausn sína, og væri þar ekkert á mannsins valdi heldur allt undir náð guðs komið. Synd mannsins yrði ekki afmáð, hvorki með þjónustu kirkju né góðri breytni mannsins sjálfs. Í friðþægingarkenningu Lúters á því hver maður sáluhjálp sína við guð, án þess að kirkjan eða heilagir menn hafi þar milligöngu. Þar með afneitaði hann ásamt Kalvíni kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu prestastéttarinnar.[20] Maðurinn yrði að treysta eins og barn á náð guðs. Hjá almætti náðarinnar varð hvort tveggja ómerkt, góðverkin og viljinn frjálsi. Lúter trúði á útvalningu (predestination), það er að guð réði því hvort maður yrði trúaður og þar með frelsaður eða ekki.[21] Hann dró að mestu broddinn úr kenningunni síðar á ævi sinni. Þessi kenning varð grundvallarþáttur í kenningum Kalvíns og með öðrum hætti en hjá Lúter.

Kalvín trúði því að guð hefði allt frá öndverðu fyrirhugað hverjum manni annaðhvort frelsun eða glötun. Hvorugu var á mannsins valdi að breyta. Hlutverk útvalinna jafnt sem útskúfaðra var það eitt að sýna tign guðs.[22]

3.2 Kirkjan

Eins og kom fram í kaflanum á undan var það álit kaþólskra manna að þjónusta kirkjunnar væri nauðsynlegur þáttur í náðarverki guðs. Mótmælendur töldu hins vegar að kirkjan væri samfélag trúaðra, hvernig sem það væri skipulagt.[23] Eini tilgangur kirkjunnar væri að koma á framfæri orði guðs og hjálpa mönnum þannig að öðlast hina sáluhjálplegu trú.

Mótmælendur höfnuðu miðstjórnvaldi kaþólsku kirkjunnar en urðu þó sjálfir að hafa einhvers konar yfirstjórn. Lúter og Kalvín fóru hvor í sína áttina í þeim efnum. Þegar Lúter var að stofna sína kirkju þurfti hann á bandamanni að halda gegn kaþólsku kirkjunni. Hann fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar, þar sem þeir höfðu bestu aðstöðu til að vernda hana.[24] Lúterska kirkjan hefði sennilega ekki lifað af án aðstoðar þeirra. Aftur á móti voru aðstæður Kalvíni hagstæðari. Fylgjendur hans störfuðu í sjálfstæðum borgum þar sem völdin voru í höndum efnaðra borgara og höfðu þar af leiðandi frjálsari hendur með að skipuleggja kirkju sína og gera hana sjálfstæða gagnvart veraldlegum höfðingjum. Kalvínska kirkjan var á móti hvers konar ríkisvaldi og vildi eins og kaþólska kirkjan alræði trúarinnar yfir hinu veraldlega.[25]

Innan kirkjuveggja mótmælenda var dregið úr öllum íburði sem einkenndi svo kaþólsku kirkju, mest í kalvínsku kirkjunni. Boðun orðsins varð aðalatriði messunnar, ritningarlestur og prédikun. Mótmælendur höfnuðu ritum kirkjufeðra og samþykktum kirkjuþinga, sem eru grundvöllur kaþólskrar trúar ásamt Biblíunni. Þeir héldu því fram að Biblían væri eini ,,leiðarvísir” hinn kristna manns. Og þar sem hver maður átti einn sín mál við guð var sérhver maður sinn eiginn prestur.[26]

3.3 Siðferði

Helsta ádeiluefni siðskiptamanna á kaþólsku kirkjuna var hið mikla siðleysi og spilling innan kirkjunnar. Því lögðu mótmælendur, og þá sérstaklega kalvínstrúarmenn, áherslu á siðavendni og strangleika í hegðun mannsins. Það að lifa góðu og grandvöru lífi var að vísu engin trygging fyrir því að vera í hópi hinna sáluhólpnu og útvöldu. Óguðlegt líferni útilokaði hins vegar þann möguleika. Kirkjustjórnarráðið (consistorium) sem Kalvín setti á fót var sú stofnun sem hann beitti til þess að hafa eftirlit með hegðun íbúanna. Kirkjustjórnarráðið varð að einhvers konar siðgæðislögreglu sem með tímanum tók að misnota vald sitt. Það greip inn í alla þætti mannlífsins. Til dæmis var allur íburður í klæðaburði bannaður svo og allt óhóf í mat og drykk. Dans var útlægur gerður sem og aðrar skemmtanir.[27] Trúarofstækið varð ráðandi.

Kalvínska kirkjan varð til í borgunum, þar sem borgarar og iðnaðarmenn réðu ferðinni og verslun og iðnaður dafnaði. Það að hagnast var mikilsvert keppikefli hjá öllum borgurum og iðnaðarmönnum. Því tók Kalvín upp gildismat þessara stétta og sagði, þótt hann slægi nokkra varnagla, að það væri í lagi að taka vexti af lánum og lagði blessun sína yfir álagning kaupmanna á vörur.[28] Auðsöfnun, fjármagn og vextir væru því eitt af eðlilegum fyrirbærum þjóðlífsins.

Hins vegar hélt Lúter í þessum efnum fast við fordæmingu kaþólskra á vaxtatöku, sem höfðu alla tíð fordæmt okur mjög stranglega.[29] Siðfræði miðalda taldi óseðjandi auðgræðgi bæði ófélagslega og siðlausa. Fyrir Lúter var því auðsöfnun, fjármagn og vextir nánast af hinu illa og til þess fallið að tefja manninn og glepja á eilífðarbrautinni.

Niðurstöður

Uppreisn Lúters var ein af mörgum uppreisnum miðalda gegn kenningum og valdi kaþólskrar kirkju. En nokkrir meginþættir ollu því að trúarhreyfing hans og annarra sem á eftir komu, lifði af umrótið sem í kjölfarið fylgdi.

Í fyrsta lagi naut Lúter stuðnings þjóðhöfðingja síns, enda gat fylgi við hina nýju trú þýtt aukið vald og meiri auð fyrir þjóðhöfðingjann. Í öðru lagi hafði ástandið í kaþólsku kirkjunni náð svo háu stigi í spillingu og siðleysi að ekki varð aftur snúið. Ef hlustað hefði verið á menn eins og Erasmus frá Rotterdam, sem vildi umbætur innan frá, hefðu mál kannski farið á annan veg. Í þriðja lagi hafði hin nýja tækni, prentverkið, mikið að segja um úrslit baráttu siðskiptamanna og kaþólikka. Nú var hægt að koma boðskapnum til fjöldans á skömmum tíma og ekki sakaði að brautryðjandi siðskiptanna, Lúter, skrifaði á þann hátt að flestallir skildu hvað hann átti við.

Það var ekki aðeins spillingin og siðleysið innan kirkjunnar sem ýttu undir siðskiptin, heldur einnig guðfræðileg ágreiningsefni. Deilur um rétta kenningu komu siðskiptahreyfingunni af stað.

Siðskiptamenn vildu ekki viðurkenna að með sakramentum kirkjunnar öðlaðist maðurinn endurlausn. Milligöngu kirkju og helgra manna við guð var hafnað. Þeir vildu koma á beinu sambandi guðs og manns með milligöngu orðsins. Kirkjan var sá staður, þar sem boðun orðsins átti að eiga sér stað.

Siðskiptamenn höfnuðu því kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu klerka.

Miðstjórnarvaldi páfastóls var hafnað. Lúter fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar enda átti hann fárra kosta völ. Kirkja Kalvíns var sjálfstæðari enda sprottin upp úr farvegi sjálfstæðra borga.

Siðskiptamenn lögðu áherslu á siðvendni og strangleika, gagnstætt siðleysinu og spillingunni sem þeir töldu einkenna kaþólsku kirkjuna. Kalvín gekk lengst í þessum efnum af siðskiptamönnum á 16. öld.

Tilvísanir:

[1] George L. Mosse, The Reformation, 3. útgáfa, 13-14. Harold J. Grimm, The Reformation Era 1500-1650, 49-50.

[2] George L. Mosse, The Reformation, 14. Harold J. Grimm, The Reformation Era, 106,108. A.G. Dickens, Reformation and Society in Sixteenth-Century Europe, 61.

[3] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 108.

[4] Joseph Lortz, The Reformation in Germany, 1. bindi, 227.

[5] Euan Cameron, The European Reformation, 100. Handbook of European History 1400-1600. Late Middle Ages, Renaissance and Reformation, Thomas A. Brady, Jr., Heiko A. Oberman og James D. Tracy, 2. bindi, 133.

[6] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 124-125. George L. Mosse, The Reformation, 26-27.

[7] Magnús Jónsson, Saga kristinnar kirkju, 220-221.

[8] Handbook of European History, 62-63.

[9] Um trúarhreyfingar Wycliffe og Húss má lesa í Sögu kristinnar kirkju eftir Magnús Jónsson, 218-225.

[10] George L. Mosse, The Reformation, 13,15.

[11] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 2. útgáfa, 76.

[12] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 83.

[13] Sama heimild, 85.

[14] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 130-131.

[15] Sama heimild, 141.

[16] Handbook of European History, 136. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 128.

[17] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 141.

[18] George L. Mosse, The Reformation, 27-28.

[19] Handbook of European History, 229-230.

[20] David Maland, Europe in the Sixteenth Century 261.

[21] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[22] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 145.

[23] Euan Cameron, The European Reformation, 145-146. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 148.

[24] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 119.

[25] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 258.

[26] Euan Cameron, The European Reformation, 149. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[27] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 340.

[28] Sama heimild, 350. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 152-153.

[29] Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 153.

 

Endurtekur sagan sig eða er framþróun?

Hér kemur gömul framsaga  frá mér.

Fræðimenn á 18. og 19. öld litu oft á söguna sem fyrirbrigði sem lýsti einhverju sem væru jákvæðar framfarir. Sagnfræðingar nútímans eru almennt ekki jafn bjartsýnir á að samfélög nútímans séu á einhverjum hátindi og fyrirrennarar þeirra voru. Hér eru teknar fyrir hugmyndir tveggja sagnfræðinga, J.H. Plumbs og E.H. Carrs, sem þeir settu fram á 7. áratug 20. aldar um hvort að líta megi á söguna sem eins konar framþróun eða framfarir.

Plumbs er/var á þeirri skoðun á líta beri á söguna sem skeið framfara, þótt einstaka sinni gæti þar afturfarar. Hún hafi gildi fyrir samtíðina, vegna þess að hún skráir ekki einungis ósigra, heldur einnig sigra mannsandans og auki þar með bjartsýni á nútíð og framtíð. Hins vegar hafa framfarir verið skrykkjóttar, afturför og hnignun hefur verið algeng fyrirbrigði, en framfarirnar séu þó auðljósar hverjum sem vilji viðurkenna það.

Hann segir að enginn sagnfræðingur geti neitað því að líf hins venjulega manns hefur smám saman verið bætt á allan hátt en þakka megi skynsemishyggjunni (e. rationalism) að mestu þessa þróun. Á öllum sviðum mannlíf hafi hún sannað gildi sitt.

Hann segir jafnfram að hægt sé að nota söguna sem réttlætingu (þá væntanlega á grundvelli skynsemishyggjunnar), ekki á eitthvað tiltekið forræði eða siðferði, heldur á þá eiginleika mannsins anda sem lyft hefur okkur úr hyldýpi villimennskunnar og á getu hans til þess að geta endurbætt líf sitt og á dyggðir mannlegs vits; á getuna til skynsamlegrar hegðunar. Þessi fortíð er eign alls mannkyns, m.ö.o. að hún er mannleg í breiðasta skilningi þess orðs og því beri að nota hana í þágu alls mannkyns.

Árangur mannsins hefur byggst á notkunar rökhyggju, hvort sem það er á sviði tækni eða samfélags. Skylda sagnfræðingsins er að kenna þetta til þess að gefa manninum nokkuð konar huggun við þau erfiðu verkefni sem hann er að fást við í dag og mun fást við í framtíðina. Sagnfræðingurinn á sem sagt ekki einungis að endurskapa fortíðina, heldur einnig að hjálpa við að móta samtíðina.

Það sem Plumbs er hér að halda fram, er að sagan hafi notagildi sem sagnfræðingurinn beri að nýta sér af skynsemi fyrir samtíðina. Sagan geti m.ö.o. kennt okkur visku á sinn dýpsta hátt, okkur öllum til góðs.

E.H. Carr vill gera skýran greinarmun á þróun (e. evolution) og framfarir (e. progress). Hann segir á tíma upplýsingaaldarinnar hafi menn sett saman sem merki milli lögmála sögunnar og náttúrunnar. Með öðrum orðum þeir trúðu á framfarir.

En hvers vegna á að líta á náttúruna sem eitthvað fyrirbæri sem fæli í sér framfarir? Hegel leit svo á að skila beri söguna sem eitthvað sem væri framfarir en náttúruna sem eitthvað sem væri andstætt henni.

Þegar Darwinisminn kom til sögunnar, þótti það sannað að náttúran væri eftir allt saman framfaragerðar eins og sagan. En þetta viðhorf skapar vanda. Menn hafa ruglað saman líffræðilega erfðaeiginleika við áunna félagslega eiginleika sem séu uppspretta framfara í sögunni. Líkamlega hefur maðurinn ekkert þróast á sögulegum tíma, heili hans er m.ö.o. ekki stærri en hann var fyrir 5000 árum. En geta og virkni hans til þess að hugsa og læra hefur aukist margfalt, einfaldlega með því að læra af reynslu undangengina kynslóða.

Þessi yfirfærsla eða flutningur áunnina eiginleika, sem er hafnað af líffræðingum, er í raun grundvöllur allra félagslegra framfara. Sagan er framfarasinnuð að því leytinu til, að hún yfirfærir hæfileika frá einni kynslóð til annarar. En varast beri að líta svo á að sögulegar framfarir hafi einhverja ákveðna byrjun eða endir. Hvorki sé hægt að staðsetja byrjunina né endinn.

En Carr virðist vera sammála Plumbs í því að sagan sé framsækin að því leytinu til að hún skráir ekki aðeins framfarir, heldur sé hún í eðli sínu framfarasinnuð vísindi, m.ö.o. að hún sé hluti rás atburða og er um leið vitnisburður þeirra – sé framfaragerðar.

Carr leggur hins vegar áherslu á að framfarir séu ekki samfelldar í tíma eða rúmi, þ.e.a.s. þær fara ekki eftir beinni línu. Það sem hann er að segja er að framfarir geti hætt á einum stað á ákveðnum tíma, en hafist á öðum stað í öðru rúmi af öðrum aðilum. Framfarir þýðir ekki jafnar eða líkar framfarir fyrir alla. Framfarir fara eftir línu, sem er með vissum viðsnúningi, dýfum og eyðum á milli; þ.e. afturför og stöðnun eru þar með eðlilegur hluti framfara.

Carr endar mál sitt á því að segja að hin eiginlega saga geti aðeins verið rituð af þeim sem finna eða skynja þá stefnu sem er í henni sjálfri. M.ö.o. sú skynjun að við komum einhvers staðar frá og við séu að fara eitthvert. Sagan hefur stefnu.

 

Gagnrýnin hugsun, samfélagið, samfélagsmiðlar og fjölmiðlar

Ég tók einn áfanga/námskeið við Háskóla Íslands í gamla daga sem ber heitið ,,Heimspekileg forspjallavísindi" og er skylduáfangi. Þar er kennd gagnrýnin hugsun og tel ég þetta vera besta nám sem ég hef tekið. Af hverju?

Jú, vegna þess að það er stöðugt verið að bera að okkur upplýsingum og ef mann kann ekki að vinna úr þeim á gagnrýnan hátt, lætur maður ljúga að sér. Það er eitthvað sem ég er ekki að fíla.

Ég lærði líka gríska heimspeki, þar sem gagnrýna hugsunin kemur upphaflega frá og þar er Sókrates í uppáhaldi sem ,,neyddi sannleikann fram" með rökræðum.

Þá komum við að sókratísku aðferðinni.  Hér gríp ég niður í grein Svavars Hrafns Svarvarsson beint á Vísindavefnum:

,,Sókratíska aðferðin er kennd við Sókrates sem Platon lét spyrja spurninga í þeim samræðum sínum sem taldar eru elstar og iðulega nefndar sókratísku samræðurnar. Snið aðferðarinnar er ekki flókið: Sókrates spyr þá sem hann heldur (eða þykist halda) að gætu vitað eitthvað og þykjast reyndar vita eitthvað. Oft spyr hann um einhverja dyggð eða siðferðilegan eiginleika. Hann virðist vera á höttunum eftir skilgreiningu. Viðmælandinn leggur eitthvað til og segir hvað hann telji dyggðina eða eiginleikann vera. Sókrates reynir þá og prófar tillöguna með því að krefjast svara við fleiri spurningum. Að lokum kemur á daginn að svörin við þeim spurningum stangast á við upphaflegu tillöguna. Til verður ósamræmi á milli tillögunnar og svaranna þannig að hvort tveggja getur ekki verið satt. Allt er enn með felldu. En nú má spyrja nokkurra spurninga um aðferðina sjálfa, og hefur einkum þriggja verið spurt: Hvað veldur aðferðinni? Hvers vegna vill Sókrates fanga dyggð með skilgreiningu? Hvernig bregst Sókrates við lokastöðunni?"

Ég beitti þessari aðferð óspart á háskólakennaranna og vann rökræður! Einnig er mikilvægt er að þora að vera í minnihluta og vaða gegn ríkjandi skoðunum í samfélaginu, því að oft hefur meirihlutinn ekki rétt fyrir sér.

Minnihlutaskoðanir

 

Minnihlutaskoðanir eru mikilvægar fyrir t.d. lýðræðið. Undirstaða gagnrýnnar hugsunar er tjáningarfrelsið (málfrelsið þar á meðal) og því tek ég því líka illa þegar einhver er að reyna að bæla niður skoðanir annarra á einhvern hátt.

Hvað er gagnýnin hugsun almennt?

Grípum niður í grein eftir Henry Alexander Henrysson á Vísindavefnum, Hvað er gagnrýnin hugsun? og hvað hún segir: Gagnrýnin hugsun á sér rætur í þróun heimspekilegrar hugsunar.

Að sögn Henry eru fyrirmyndir fjölmargar en hér er látið nægja að nefna þrjár slíkar. Fyrsta skal nefna þá rökræðuaðferð sem Sókrates tileinkaði sér. Samkvæmt henni ber vel hugsandi einstaklingi að horfa framhjá stöðu viðmælanda síns og sannfæringakrafti orða hans en einbeita sér þess í stað að því hvort viðkomandi færi rök fyrir skoðunum sínum.

Önnur fyrirmynd er greining enska sautjándu aldar heimspekingsins Francis Bacon á þeim hugsanavillum sem leiða fólk til rangra skoðana og þröngsýni. Hann greindi rætur slíkra villna meðal annars í samfélaginu, tungumálinu og mannlegu eðli.

Síðasta fyrirmyndin eru þær reglur hugsunarinnar sem franski heimspekingurinn René Descartes kynnti í verki sínu Orðræðu um aðferð. Þessar reglur fela það í sér að mynda sér enga skoðun sem maður getur ekki sjálfur fært rök fyrir, ávallt greina öll vandamál niður í smæstu einingar, vera skipulagður í hugsun og forðast ekki ítarlegar röksemdafærslur. 

Í stuttu máli sagt er gagnrýnin hugsun færni sem gerir ráð fyrir tilteknum vitsmunadygðum, siðferðisdygðum og verknaðardygðum. Þjálfun í gagnrýninni hugsun fellur þannig innan þess sem kallað hefur verið skapgerðarmenntun eða mannkostamenntun. 

 

Fyrri heimsstyrjöld lauk þann 11.11. kl. 11:11 árið 1918

Dagurinn í dag er sögulegur. Á þessum degi árið 1918 lauk fyrri heimsstyrjöldinni, stundum kallað stríðið mikla, formlega. En afleiðingar styrjaldarinnar vara ennþá dag í dag. Lítum á nokkur dæmi því til stuðnings og spurningum svarað.

Fyrri heimsstyrjöldinni lauk með Versalasamningnum. Fyrri heimsstyrjöldinni (1914-1918) var loksins lokið. ... Þann 28. júní 1919 undirrituðu Þýskaland og bandalagsþjóðirnar (þar á meðal Bretland, Frakkland, Ítalía og Rússland) Versalasáttmálann sem batt formlega endir á stríðið. (Versailles er borg í Frakklandi, 10 mílur fyrir utan París.) Þetta var einmitt fimm árum eftir morðið á Ferdinand erkihertoga, upp á dag, 28. júní 1919, sem Versalasamningurinn undirritaður. Það var friðarsáttmáli og í honum var kveðið á um uppgjöf Þjóðverja og himinháar stríðsskaðabætur sem þeim bar að greiða.

Hvað varð til þess að fyrri heimsstyrjöldinni lauk?

Árið 1918, koma bandarískra hermanna og hergagna til vesturvígstöðvanna  varð  loks til þess að tylla vogina bandamönnum í hag. Þýskaland undirritaði vopnahléssamning við bandamenn 11. nóvember 1918. Fyrri heimsstyrjöldin var þekkt sem „stríðið til að binda enda á öll stríð“ vegna þeirrar miklu slátrunar og eyðileggingar sem hún olli.

Hver vann fyrri heimstyrjöldina?

Bandamenn.

Bandamenn unnu fyrri heimsstyrjöldina eftir fjögurra ára bardaga og dauða um 8,5 milljóna hermanna af völdum bardaga eða sjúkdóma.

Hvað gerðist í Bandaríkjunum eftir fyrri heimsstyrjöld?

Þrátt fyrir einangrunarhyggju urðu Bandaríkin eftir stríðið leiðandi afl í heiminum í iðnaði, efnahagi og viðskiptum. Heimurinn tengdist betur og löndin hófu að stunda meiri alþjóðaviðskipti sem er upphaf þess sem við köllum „heimshagkerfið“.

Hvernig var fyrri heimsstyrjöldin tímamót fyrir Bandaríkin?

Þátttaka Bandaríkjanna var vendipunktur stríðsins, því það gerði endanlega ósigur Þýskalands mögulegan. Það hafði verið fyrirséð árið 1916 að ef Bandaríkin færu í stríð, yrði hernaðarátaki bandamanna gegn Þýskalandi haldið uppi með bandarískum birgðum og gífurlegum lánsfjárframlögum.

Hver voru mikilvægustu áhrif fyrri heimsstyrjaldarinnar?

Fyrri heimsstyrjöldin eyðilagði heimsveldi, stofnaði fjölmörg ný þjóðríki, hvatti til sjálfstæðishreyfinga í nýlendum Evrópu, neyddi Bandaríkin til að verða heimsveldi og leiddi beint til sovétkommúnismans og uppgangs Hitlers.

Hvernig leiddi fyrri heimsstyrjöldin til kreppunnar miklu?

Langvarandi áhrif fyrri heimsstyrjaldarinnar (1914-1918) ollu efnahagslegum vandamálum í mörgum löndum þar sem Evrópa átti í erfiðleikum með að borga stríðsskuldir og skaðabætur. Þessi vandamál áttu þátt í krísu sem hóf kreppuna miklu. ... Þetta var versta efnahagsslys í sögu Bandaríkjanna og víða um heim, þar á meðal Íslandi.

Hverjar eru 5 afleiðingar fyrri heimsstyrjaldarinnar?

Fimm afleiðingar fyrri heimsstyrjaldarinnar eru þær að hún olli glötun og eyðileggingu í Evrópu, evrópsk hagkerfi hrundu, Evrópa missti næstum heila kynslóð ungra manna, þjóðernishyggja jókst í nýlenduveldunum og átök frá Versalasamningnum voru óleyst.

Hver voru 3 langtímaáhrif fyrri heimsstyrjaldarinnar?

Hún leiddi til rússnesku byltingarinnar, hruns þýska heimsveldisins og hruns Hapsborgarveldisins og leiddi til endurskipulagningar á pólitísku skipulagi í Evrópu og í öðrum heimshlutum, einkum í Miðausturlöndum.

Hverjar voru afleiðingar fyrri heimsstyrjaldarinnar fyrir Ísland?

Fyrri heimsstyrjöldin varð til þess að Danir og Íslendingar gengu til samninga um fullveldi Íslands sumarið 1918. Í dag eru líka 107 ár síðan Gavrilo Princip myrti Frans Ferdinand krónprins og erkihertoga Austurríkis-Ungverjalands. Sá atburður er oft talinn kveikjan að fyrri heimsstyrjöldinni.

Íslendingar sem voru undir stjórn Dana, sem voru hlutlausir í fyrra stríði, vildu að fá að flagga eigin fána á íslenskum skipum, vegna hættu á að kafbátar myndu granda íslenskum skipum sem sigldu undir dönskum fána. Þetta varð til þess að Danir og Íslendingar settust að samningaborðinu sumarið 1918 sem leiddi til þess að ákveðið var að semja um fullveldi Íslands en landið yrði áfram konungsríki með þingbundinni stjórn.

Nærri 400 hermenn fæddir á Íslandi börðust í skotgröfum styrjaldarinnar. Hún hafði víðtæk áhrif á lífskjör Íslendinga, stjórnmál og sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. Þýskir kafbátar hlífðu ekki íslenskum skipum og siglingateppa vofði yfir. Um tíma óttaðist fólk hungursneyð á landinu og áhrif Breta jukust.

Í heildina böruðust ríflega 1200 Íslendingar í stríðinu, flestir þeirra fyrir Kanadaher en sumir fyrir Bandaríkjaher. 144 týndu lífi og fjölmargir slösuðust.

 

 

 

 

Fallnar íslenskar stríðshetjur

 

 

 

 

 

Flestir íslensku hermannanna þjónuðu í kanadiska hernum.

Það er tiltölulega óþekkt staðreynd en íslenskir einstaklingar hafa tekið þátt í flestum hernaðarátökum 20. aldar þar sem Vesturlönd hafa tekið þátt í.

 

Um hvað fjalla annálar?

Ég er að lesa annála þessa dagana. Merkileg lesning um hvað gerist í lífi þjóðar. En annálar eru brot eða glefsur úr þjóðarsögunni og í raun er Íslands saga ansi götótt. Annálar t.d. sleppa að greina frá heilu eldgosunum og í raun frá daglegu lífi. Það virðist vera hending hvað kemst á blað og oft er það háð söguritara, hvað er sett niður og um leið fáum við að skyggjast inn í fordómafullan eða hjátrúafullan heim hans um leið.

Það sem er gegnum gangandi er í þessar lesningu er að sagt er frá veðurfari, slysum, glæpum og farsóttum:

 

Sagt er frá almennu tíðarfari, svo sem að vetur hafi verið harður og sumar grösótt.

Sagt er frá slysum. Menn að detta af hesbaki (fullir stundum) og drepast. Tugir og stundum hundruð manna drukkna á hverju ári (300 manns eitt árið).

Sagt er frá farsóttum. Sjá má að farsóttir ganga yfir og drepa hundruð og þúsundir manna. 

Glæpamál. Þjófar hengdir (taldi 40 manns eitt árið) og konum drekkt í tugatali ár hvert fyrir að bera út börn sín. Sifjaspell og í hungursneyðum öllu stolið steini léttara. En einnig gestrisni við erlenda skipbrotsmenn og hve margir flýja land með útlenskum skipum til að sleppa við refsingu.

Slúður er látið fylgja með. Tek sem eitt dæmi um konu á níræðisaldri sem giftist ungum manni en skilur við hann vegna þess að hann var ,,impotent" eða getulaus! Árið 1706: áttræð kona giftist tvíugum manni 1705. Ári síðar - 1706 - skilaði hún honum til baka með þeim orðum að hann væri impotentiae causa (getulaus)! Sama ár átti karl einn 107 ára afmæli. Eldgos í Grímsvötnum. Maður féll úr bjargi við fuglatekju og dó. Nokkrir drukknuðu í vötnum (sýnist að menn hafi drukknað í öllum þekktum vötnum sem eru hér á landi), sængurkona varð bráðkvödd er hún gekk yfir bæjarþröskuldin - ansi margir bráðkvaddir á þessum árum, sennilega með undirliggjandi hjartasjúkdóma. Bóndi dó í fjárhúsi ásamt 50 rollum í fjúkviðri (sennilega fennt inni og kafnað).