Frægasta og afdrifaríkasta ræða miðalda loksins á íslensku - Ræða Úrbans II

Eins og þeim er kunnugt sem fylgjast með bloggfærslum mínum, skrifa ég um allt milli himins og jarða og helst um það sem mér finnst annað hvort vanta í umræðuna eða skrifa mig til skilnings en það síðara á við um hér.

Ég hef þýtt margar frægar ræður sem hafa breytt mannkynssögunni eða verið tengdar henni. Hér kemur ein fræg ræða, ræða Úrbans II sem hvatti til krossferða, sem ég vissi af en hef aldrei lesið sjálfur eða séð íslenskaða. Kannski er hún til einhvers staðar á íslensku, skiptir engu, hér kemur þýðing mín.

En vandinn er að til eru sex útgáfur af ræðu Úrbans II. Hér kemur ein... eða fleiri, eftir því hvort ég nenni að þýðar þær allar. Innihald ræðunnar skiptir hér höfuðmáli, kannski ekki hvaða útgáfa hennar er hér þýdd.

En hér er hún:

Heimildabók miðalda:

Úrban II (1088-1099):

Ræða haldin við Council of Clermont, 1095 - Sjá slóðina: Medieval Sourcebook: Urban II (1088-1099): Speech at Council of Clermont, 1095 Six Versions of the Speech

Árið 1094 eða 1095 sendi Alexios I Komnenos, keisari Býsans, boð til páfans, Urban II, og bað um aðstoð frá vestrinu gegn  Selúk-Tyrkjum, sem tóku næstum alla Litlu-Asíu frá honum. Í ráðinu í Clermont ávarpaði Urban mikinn mannfjölda og hvatti alla til að fara til hjálpar Grikkjum og endurheimta Palestínu frá yfirráðum múslima. Gerðir ráðsins hafa ekki varðveist, en vér höfum fimm frásagnir af ræðu Urbans sem skrifaðar voru af mönnum sem voru viðstaddir og heyrðu hann.

Útgáfurnar eru eftir:

• Fulcher of Chartres: Gesta Francorum Jerusalem Expugnantium.
• Munkurinn Róbert: Historia Hierosolymitana.
• Gesta Francorum [Verk Franka].
• Balderic frá Dol.
• Guibert de Nogent: Historia quae citur Gesta Dei per Francos.
• Úrban II: Leiðbeiningarbréf, desember 1095.

1.Fulcher of Chartres

[adapted from Thatcher] Here is the one by the chronicler Fulcher of Chartres. Note how the traditions of the peace and truce of God - aimed at bringing about peace in Christendom - ties in directly with the call for a Crusade. Does this amount to the export of violence?

Kærustu bræður: Ég, Urban, hvattur af neyð, með leyfi Guðs yfirbiskups og preláts yfir allan heiminn, er kominn til þessara svæða sem sendiherra með guðlegri áminningu til yðar, þjóna Guðs. Ég vonaðist til að finna yður eins trúan og eins vandlátan í þjónustu Guðs og ég hafði ætlað þér að vera. En ef það er í þér einhver vansköpun eða skökk sem stangast á við lögmál Guðs, með guðlegri hjálp mun ég gera mitt besta til að fjarlægja það. Því að Guð hefur sett yður sem ráðsmenn yfir fjölskyldu sinni til að þjóna henni. Sælir munt þér vera ef hann finnur yður trúan í ráðsmennsku þinni. Þið eruð kallaðir hirðar; sjáðu að þið komir ekki fram sem leiguliðar. En verið sannir hirðar, með skúrka yðar alltaf í höndum þínum. Far þér ekki að sofa, heldur gæt yðar á öllum hliðum hjörðarinnar, sem þér er falin. Því að ef úlfur flytur einn af sauðum þínum fyrir kæruleysi þitt eða vanrækslu, munu þér örugglega missa launin sem Guð hefur lagt fyrir yður. Og eftir að þér hefur verið beisklega barinn með iðrun vegna galla þinna, þá muntu verða ofboðslega yfirbugaður í helvíti, dvalarstað dauðans. Því að samkvæmt fagnaðarerindinu eruð þér salt jarðarinnar [Matt. 5:13]. En ef þér bregst skyldu þinni, hvernig, má spyrja, er hægt að salta það? Ó, hversu mikil þörfin á að salta! Það er sannarlega nauðsynlegt fyrir yður að leiðrétta með salti viskunnar þetta heimska fólk, sem er svo helgað ánægju þessa heims, til þess að Drottinn, þegar hann vill tala við þá, finni þá rotna af syndum sínum ósöltuð og illa lyktandi.  Því að ef hann finnur orma, það er syndir, í þeim, vegna þess að þér hefur vanrækt skyldu yðar, mun hann skipa þeim einskis virði að kasta þeim í hyldýpi óhreinna hluta. Og vegna þess að þér getur ekki endurheimt honum mikla missi hans, mun hann örugglega fordæma yður og reka yður frá kærleiksríkri návist sinni. En sá sem beitir þessu salti ætti að vera skynsamur, forsjáll, hófsamur, lærður, friðsamur, vakandi, guðrækinn, réttlátur, sanngjarn og hreinn. Því hvernig geta fáfróðir kennt öðrum? Hvernig geta hinir lauslátu gert aðra hógværa? Og hvernig geta hinir óhreinu gert aðra hreina? Ef einhver hatar frið, hvernig getur hann þá gert aðra friðsama? Eða ef einhver hefur óhreinkað hendur sínar með ljótleika, hvernig getur hann hreinsað óhreinindi annars? Við lesum líka að ef blindur leiðir blindan munu báðir falla í skurðinn [Matt. 15:14]. En leiðréttið ykkur fyrst, til þess að þér getir, laus við ásakanir, leiðrétt þá sem þér eru undirorpnir. Ef þið viljið vera vinir Guðs, þá gerið með glöðu geði það sem þið vitið að mun þóknast honum. Sérstaklega verður þér að láta öll mál sem snerta kirkjuna stjórnast af kirkjulögum. Og gætið þess að símónía festi ekki rætur meðal yðar, svo að bæði þeir sem kaupa og þeir sem selja [kirkjuembættin] verði barðir með plágum Drottins um þröngar götur og hraktir inn á stað tortímingar og ruglings. Haltu kirkjunni og prestunum í öllum sínum stigum algjörlega lausum við veraldlega valdið. Sjáið til þess að tíund, sem Guði tilheyrir, sé tryggilega greidd af allri afurð landsins; lát þá hvorki selja né halda eftir. Ef einhver grípur biskup skal meðhöndla hann sem útlaga. Ef einhver tekur eða rænir munka, eða klerka eða nunnur, eða þjóna þeirra, eða pílagríma eða kaupmenn, þá sé hann bölvaður. Látið reka ræningja og kveikjumenn og alla vitorðsmenn þeirra úr kirkjunni og sýkna. Ef manni sem gefur ekki hluta af eign sinni sem ölmusu er refsað með helvítis fordæmingu, hvernig á þá að refsa þeim sem rænir öðrum eignum hans? Því svo fór um ríka manninn í fagnaðarerindinu [Lúk 16:19]; honum var ekki refsað af því að hann hafði stolið hlutum annars, heldur af því að hann hafði ekki notað vel það sem hans var.

"Þú hefur lengi séð þá miklu óreglu í heiminum sem þessi glæpir valda. Það er svo slæmt í sumum héruðum þínum, er mér sagt, og þú ert svo veikburða í réttarfarinu, að maður getur varla farið með. veginn dag eða nótt án þess að verða fyrir árás ræningja, og hvort sem er heima eða erlendis er hætta á að maður verði rændur með valdi eða svikum. Þess vegna er nauðsynlegt að endurtaka vopnahléið, eins og það er almennt kallað, sem lýst var yfir. fyrir löngu síðan af vorum heilögu feðrum. Ég áminn og krefst þess að þið, hver og einn, reynið mjög að halda vopnahléinu í ykkar biskupsdæmi. Og ef einhver verður leiddur af yfirlæti sínu eða hroka til að rjúfa þetta vopnahlé, með valdi Guðs og með lögum þessa ráðs skal hann sýknaður."

Eftir að þessum og ýmsum öðrum málum hafði verið sinnt, þökkuðu allir sem viðstaddir voru, klerkar og fólk, Guði og féllust á tillögu páfans. Þeir lofuðu allir dyggilega að halda skipanirnar. Þá sagði páfi, að í öðrum heimshluta væri kristnin að þjást af ástandi, sem væri verra en það, sem nú var nefnt. Hann hélt áfram:

"Þrátt fyrir, Guðs synir, hafið þið lofað ákveðnara en nokkru sinni fyrr að halda friðinn sín á milli og varðveita réttindi kirkjunnar, þá er enn mikilvægt verk fyrir ykkur að vinna. Nýlega kviknað af guðlegri leiðréttingu, verðið þið að beittu styrk réttlætis þíns til annars máls, sem snertir þig jafnt og Guð, því að bræður þínir, sem búa fyrir austan, þurfa á hjálp þinni að halda, og þú verður að flýta þér að veita þeim þá aðstoð, sem þeim hefur oft verið heitið. , eins og flestir hafa heyrt hafa Tyrkir og Arabar ráðist á þá og hafa lagt undir sig yfirráðasvæði Rúmeníu [gríska heimsveldisins] allt vestur að strönd Miðjarðarhafs og Hellespont, sem er kallaður Armur heilags Georgs. Þeir hafa hertekið meira og meira af löndum þessara kristnu og hafa sigrað þá í sjö orrustum. Þeir hafa drepið og hertekið marga, og hafa eyðilagt kirkjurnar og eyðilagt heimsveldið. Ef þér leyfir þeim að halda þannig áfram um stund með óhreinleika, þá verða trúir Guðs mun víðar fyrir árásum þeirra. Af þessum sökum bið ég, eða réttara sagt Drottinn, ykkur sem boðbera Krists að birta þetta alls staðar og sannfæra allt fólk af hvaða stigi sem er, fótgönguliðar og riddarar, fátækir og ríkir, til að bera hjálp til þessara kristnu manna og að eyða þessum viðbjóðslega kynstofni úr löndum vina okkar. Ég segi þetta við þá sem eru viðstaddir, það átti líka við þá sem eru fjarverandi. Þar að auki skipar Kristur það.

"Allir sem deyja á leiðinni, hvort sem er á landi eða sjó, eða í bardaga gegn heiðingjum, munu fá tafarlausa fyrirgefningu synda. Þetta gef ég þeim fyrir kraft Guðs sem mér er falið. Ó, hvílík svívirðing ef svo er. fyrirlitinn og auðmjúkur kynþáttur, sem dýrkar illa anda, ætti að sigra fólk, sem hefur trú á almáttugan Guð og er gert dýrlegt með nafni Krists!Með hvaða svívirðingum mun Drottinn yfirbuga okkur, ef þú hjálpar ekki þeim, sem með okkur, játa kristna trú!Látum þá sem hafa verið óréttlátir vanir að heyja einkastríð gegn hinum trúuðu ganga nú gegn vantrúum og enda með sigri þetta stríð sem hefði átt að hefjast fyrir löngu. Þeir sem lengi hafa verið ræningjar, verða nú riddarar. Þeir sem hafa barist gegn bræðrum sínum og ættingjum berjist nú á almennilegan hátt gegn villimönnum. Þeir sem hafa þjónað sem málaliðar fyrir lítil laun fá nú eilífa launin. Leyfðu þeim sem hafa verið að þreyta sig. bæði á líkama og sál vinna nú að tvöföldum heiður. Sjá! hér til hliðar munu vera sorgmæddir og fátækir, þar á meðal auðmenn; hinum megin, óvinir Drottins, þar á meðal vinir hans. Látið þeir, sem fara, eigi leggja af ferðinni, heldur leigi lönd sín og innheimta fé til útgjalda sinna; Og um leið og veturinn er liðinn og vorið kemur, þá skal hann leggja ákaft á leiðina með Guð að leiðarljósi."

 

Heimild:

Bongars, Gesta Dei per Francos, 1, pp. 382 f., trans in Oliver J. Thatcher, and Edgar Holmes McNeal, eds., A Source Book for Medieval History, (New York: Scribners, 1905), 513-17

 

Gleðilega kristna jólahátíð

Oft vill gleymast raunverulega ástæða fyrir jólahald. Jólin er trúarhátíð, líkt og páskarnir en það vill oft gleymast í umbúðunum. Við eru svo upptekin af umbúðum og táknum að við gleymum tilgangi jólanna.

Jólin eru haldin til að fagna fæðingu frelsara kristinna manna og haldin þegar myrkrið umliggur daganna um vetrarsólhvarf. Við höfum tíma til að ígrunda tilveru okkar og tilgang.

Hverjar eru umbúðirnar? Jólatréð, jólasveinninn, pakkarnir, jólalögin og svo framvegis. Kannski of mikil áhersla á þetta. Innhaldið er boðskapurinn um kærleik sem er æðsta form ástar og umfram allt friður. Betri boðskap er ekki hægt að boða og hefur þroskað mannkynið mjög, líka þá sem ekki eru kristnir.

En jólin er líka hátíð fjölskyldunnar. Hún kemur saman um jólin, oft um langar vegalengdir, og ættingjar og vinir hittast kannski bara þetta eina sinn um árið. Þetta er dýrmætur tími.

Kristin hefur dafnað og lifað allan þennan tíma, vegna þess að kristin trú er byggð á háspeki eða heimspeki. Skólaspeki svonefnda er byggð á kristinni trú og grískri heimspeki er afurð þessarar hugsunar. Það er því mikil viska í kristinni trú.

Hér kemur boðskapur kristinnar sem er:

Kærleikur og samúð. Jesús lagði áherslu á mikilvægi kærleika, bæði fyrir Guð og samferðafólk sitt. Boðorðið um að „elska náunga þinn eins og sjálfan þig“ er kjarninn í kenningum hans.

Fyrirgefning var annað lykilatriði í kenningu Jesús, og var merkileg kenning í ljósi samfélaga fornaldar, þar sem grimmdin og hefndin réði ferðinni. Jesús boðaði fyrirgefningu og hvatti fylgjendur sína til að fyrirgefa öðrum, eins og þeir sjálfir eru fyrirgefnir af Guði. Hugtakið fyrirgefning er lykilatriði í kristinni guðfræði.

Frelsun og endurlausn er þriðja lykilkenningin. Samkvæmt kristinni trú kom Jesús til að frelsa mannkynið frá synd og bjóða upp á möguleika á eilífu lífi með trú á hann. Litið er á fórnardauða hans á krossinum sem endurlausn.

Auðmýkt og þjónusta er fjórða lykilkenningin. Jesús kenndi gildi auðmýktar og þjónustu við aðra. Dæmi hans um að þvo fætur lærisveina sinna er oft nefnt sem öflug lýsing á þessari meginreglu.

Og að lokum boðaði hann ríki Guðs. Jesús talaði um Guðs ríki, ekki endilega líkamlegt ríki, heldur ríki þar sem vilji Guðs er gerður. Það er litið á það sem ákall til að samræma líf sitt við tilgang Guðs.

Allur þessi boðskapur hefur haft óendanleg áhrif á kristna menn en líka á allt mannkynið, því allir þekkja eitthvað til kristinnnar.

Áhrif boðskapar Jesú Krists á mannkynið hafa verið djúpstæð og víðtæk. Kenningin eru svo innbyggð í vestræna hugsun og menningu að ómögulegt er að aðskilja hana frá daglegri hugsun. Margar siðferðilegar og siðferðilegar meginreglur úr kenningum Jesú hafa haft áhrif á lög, félagsleg viðmið og menningarhætti.

Siðferðiskenningar Jesú hafa stuðlað að þróun siðferðilegra ramma sem leiðbeina einstaklingum og samfélögum við að taka ákvarðanir um rétt og rangt. Þær hafa gert ótrúlegasta fólk, sem það sjálft eða annað, hefur dæmt vonlaust í mannlegu samfélagi, að gildu og gegnu fólki að nýju.

Jólin eru friðarhátíð. Án kristinnar trúar myndi villimennskan vaða uppi í samfélagi vestrænna manna en í stað þess er vestræn menning ljósið sem lýsir veginn fyrir mannkynið.

Gleðileg jól.

Staða þjóðkirkjunnar í dag

Það er þannig með trú að hún er enginn námundarreikningur, annað hvort trúir maður eða ekki. Ef ekki, þá er engin trú, bara efahyggja sem er veraldarhyggja.

Svo er það stefna þjóðkirkjunnar sem stefnir beina leið niður og endar sem sértrúarhópur, allir sjá það og gera ekki neitt. Hún á ekki einu sinni málsvara á Alþingi, Sjálfstæðisflokkurinn er of upptekinn við boðskap woke menningar og leyfir niðurrif kristinnar fræðslu í skólum landsins.

Biskupar Íslands hafa reynst breiskir menn og sá þarsíðasti af kyni karla, ansi breiskur. Laga átti málið með að skipta um kyn á biskupi, en eins og með aðrar woke aðgerðir, gekk það ekki upp. Það þarf nefnilega að velja rétta persónu sem er leiðtogi, ekki eftir kyni, til að snúa skútunni við.

Þjóðkirkjan í dag virðist elta allar stefnur og kenningar, sama hversu fáranlegar og tímabundnar þær eru og vinna í raun gegn hagsmunum stofnuninnar. Það kann ekki góðri lukku að stýra fyrir framtíð hennar.

En í stað að eltast við tískustrauma í stefnum, mætti hún samt sem áður taka aðeins til innandyra og minnast þess að kristin trú er boðunartrú. Ekki tala um þöggun um Guð, því hver er það sem á boða boðskap hans? Er kirkjan ekki að standa sig í stykkinu og sérstaklega leiðtogi hennar? Að standa í ístaðinu einu sinni gæti verið gott. Það ber enginn virðingu fyrir einhvern sem veit ekki sitt rjúkandi ráð og hleypur út og suður til að þóknast öll og þar með engum. Meiri virðing er borin fyrir þá sem er staðfastir, sem við þó kannski teljum hafi rangt fyrir sér...eða ekki. Sannfæring skiptir öllu máli.

Ef fólkið kemur ekki (og það gerir það ekki ef það fær enga fræðslu í kristinfræði í skólum landsins), þá að fara til þess, líkt og mormónar eru duglegir við. Senda trúboða út af örkinni. En ég held að Þjóðkirkjan sé orðin of mikið stofnun en lifandi trúfélag til þess. 

Kirkjan mætti svara djúpum spurningum sem menn eins og Frank Turek svarar. Hann mætir öllum, múslimum, Votta jehóva, Mormónum o.fl. og tekur rökræðuna við þessa hópa. Nútímamaðurinn er nefnilega vel menntaður og þarf dýpri svör. Og kristni getur gefið þessi svör, vegna þess að kristnir menn tóku inn háspeki fornaldar inn í kenningisetningar sínar.

Töku eitt dæmi um guðfræðing sem færir kristna trú upp á heimspeki planið og inn í nútímann. Frank Turek (fæddur nóvember 20, 1961) er bandarískur afsökunarfræðingur (e. apologist), rithöfundur, ræðumaður og útvarpsstjóri. Hann er best þekktur sem stofnandi og forseti „Kristna afsökunarráðuneytis“ - CrossExamined.org. Turek skrifaði tvær bækur (Legislating Morality and I Don not Have Enough Faith to Be an Atheist) með kristna heimspekingnum Norman Geisler. Auk þess hefur Turek skrifað tvær eigin bækur (Correct, Not Political Correct and Stealing from God).

Turek stýrir spjallþætti sem kallast CrossExamined hjá American Family Radio. Turek heldur einnig eigin sjónvarpsþætti, I Don not Have Enough Faith to Be an Atheist, sem er sýndur á NRB Network.

Sjá hér slóð um Frank Turek þar sem hann tekur rökræðuna við Votta Jehóva: Frank Turek og Votta Jehóvar

 

Jólahátíð - Aðfangadagur

Aðfangadagur jóla er hátíðardagur í kristinni trú. Orðið aðfangadagur mun að líkindum vera þýðing á gríska orðinu parasceve (undirbúningur) sem notað var um daginn fyrir páskahelgina, þ. e. föstudaginn langa. En er núorðið eiginlega aðeins haft um 24. desember en það er dagurinn fyrir jóladag og því nefndur svo. Aðfangadagur páska og aðfangadagur hvítasunnu voru einnig áður fyrr nöfn á laugardögum fyrir þessa helgidaga.

 

Samkvæmt hátíðadagatali Íslensku þjóðkirkjunnar er Aðfangadagur jóla ekki sérstakur hátíðisdagur. Hann markar lok aðventu eða jólaföstu og kl. 18.00 hefst jóladagur. Ástæðan fyrir þessu er, að í stað þess að miða upphaf dags við sólarlag, eins og Gyðingar, fastsettu kristnir menn upphaf daga við miðjan aftan og lifir það í hátíðadagatalinu. Íslendingar fylgja þessu enn hvað jólin snertir.

 

Gleðileg jól!

 

Marteinn Lúther og ósigur kaþólsku kirkjunnar á fyrri hluta 16. aldar

Hér kemur gömul ritsmíð frá mér sem alltaf er gaman að pæla í.

 

Inngangur

Í þessari ritsmíð er tekinn fyrir einn þeirra stórviðburða sem marka lok miðalda (um 1500), en það voru siðskiptin svokölluðu. Þau leiddu til þess að eining kirkjunnar rofnaði og upp komu nýjar kirkjudeildir. Þegar Lúter hóf siðskiptastarfsemi sína snemma á 16. öld má segja að þá hafi kaþólska kirkjan verið mjög sterk og ekkert virtist geta ógnað stöðu hennar í samfélagi Vestur-Evrópumanna, guðrækinshættir hennar mótuðu bæði líf einstaklinga og þjóða.

En það eitt hve víðtæk siðskiptahreyfingin varð er þó sönnun þess að einhverju meira en litlu hefur verið áfátt og mikill aflvaki hafi verið að verki því til undirbúnings er koma átti.

En hvaða aflvaki var hér á ferðinni? Hvers vegna tókst kaþólsku kirkjunni ekki, þrátt fyrir öfluga stöðu í samfélaginu, að bæla niður mótmæli Lúters og Kalvíns á sama hátt og hún hafði kæft alla gagnrýni á miðöldum? Og þá í framhaldi af þessari spurningu, hvaða atriði í kenningakerfi kaþólsku kirkjunnar gagnrýndu forsprakkar siðaskiptanna helst?

Til þess að svara ofangreindum spurningum er sú atburðarás sem leiddi til þess að kirkjan klofnaði rakin í grófum dráttum og því næst athugað hvað olli ágreiningi kaþólikka og ,,mótmælenda” og kom í veg fyrir endursameiningu kirkjunnar í eina heild.

1. kafli: Ágreiningur í kaþólsku kirkjunni

1.1 Aflátssala

Sala aflátsbréfa hófst á tímum krossferða. Guðfræðilegur rökstuðningur aflátssölunnar er sá að Kristur og með honum dýrlingar kirkjunnar hafi með líferni sínu stofnað nokkurs konar góðverkasjóð sem kirkjan varðveitti. Með aflátssölu geti kirkjan vísað á þennan sjóð og leyst syndarann frá hinni tímalegu refsingu þessa heims og annars, það er hreinsunareldinum. Í aflátsbréfinu er engri fyrirgefningu lofað fyrr en eftir iðrun og skriftir og aðeins af kirkjunnar hálfu en hins vegar geti guð einn veitt syndafyrirgefningu.[1] Fáfróður almúginn gerði að sjálfsögðu engan greinarmun á þessu tvennu og sölumenn páfastóls nýttu sér það óspart og seldu aflátsbréfin undir því yfirskini að þau veittu fulla fyrirgefningu allra synda og leystu menn undan refsingu í hreinsunareldinum.

Svo gerðist það, að ungur fursti Albrecht að nafni, þurfti á miklu fé að halda til þess að greiða fyrir kaupum á erkibiskupsembætti í Magdeburg og auk þess biskupsembættið í Halberstadt. Á þessum tíma þurfti Leó X páfi einnig á stórum fjárhæðum að halda vegna byggingar Péturs-kirkju í Róm. Þeir komu sér saman um að Albrecht tæki að sér aflátssölu undir þeim formerkjum að verið væri að safna fé til byggingar Péturskirkjunnar í Róm. Ágóðanum af sölu aflátsbréfanna var svo skipt á milli páfans, Albrechts og svo Fuggerættarinnar, sem lánaði Albrecht silfrið fyrir embættiskaupin.[2]

Nú fór í hönd mikil söluherferð aflátssölumanna um lönd Brandenborgarfursta og var þar fremstur í flokki Dóminíkani, Jóhann Tetzel að nafni.[3] Hans einkunnarorð voru ,, um leið og peningar þínir klingja í skálinni, úr hreinsunareldinum stekkur sálin.”[4] Aflátssalan var rekin svo af miklu blygðunarleysi að mörgum ofbauð. Einn hinna hneyksluðu var Marteinn Lúter, munkur af reglu Ágústínusar.

1.2 Lúter mótmælir aflátssölunni

Lúter ofbauð svo söluaðferðir Tetzels, að hann ritaði hinar frægu 95 staðhæfingar (theses) um yfirbótina haustið 1517. Ekki er vitað hvort hann hafi fest þær á hurð hallarkirkjunnar í Wittenberg eins og hin hefðbundna söguskoðun gerir ráð fyrir en hins vegar sendi hann eintak af þeim til Albrechts erkibiskups.[5] Lúter bauðst til að verja þessar 95 staðhæfingar um aflát í guðfræðilegri kappræðu. Í staðhæfingum sínum tók Lúter undir gagnrýni margra guðfræðinga á aflátssölunni og þar mátti líka greina upphafið að stórorðum árásum sem hann átti eftir að gera á páfa.

Næstu þrjú ár (1517-20) fóru fram harðvítugra deilur um þessi mál og afstaða Lúters varð ljósari. Þegar hann fór að rökræða við talsmenn kirkjunnar kom í ljós að ekki aðeins hugmyndir hans um aflátssölu fóru í bága við opinberar kennisetningar heldur og um önnur mikilvægari mál. Lúter varð nú ljóst að óbrúanlegt hyldýpi skildi hann frá kaþólskri trú. Árið 1519 háði Lúter kappræðu við lærðan guðfræðing, dr. Jóhann Eck. Eck var slyngari ræðumaður og neyddi Lúter til að viðurkenna að hann myndi ekki beygja sig fyrir úrskurði páfa. Nú var hann knúinn til að hugsa til enda afleiðingar kenninga sinna og stíga svo skrefið til fulls. Niðurstaða hans var sú að páfaveldið væri ekki Biblíunni samkvæmt og Kristur einn væri höfuð kirkjunnar, en ekki páfinn, og lýsti hann ennfremur þeirri skoðun sinni að bæði kirkjuþingi og páfa gæti skjátlast. [6] Þar með var Lúter orðinn uppreisnarmaður gegn kaþólskri kirkju.

1.3 Ein af mörgum uppreisnum

Uppreisn Lúters var reyndar ekki fyrsti háskinn sem steðjað hafði að valdi páfa síðan það náði hámarki á 13. öld. Á tíma kirkjusundrungarinnar um aldamótin 1400, komu fram tveir uppreisnarmenn sem um margt minna á Lúter og fylgjendur hans. Það voru John Wycliffe, enskur guðfræðingur sem var uppi á 14. öld og tékkneskur lærisveinn hans, Jóhann Húss. Fylgjendur Wycliffe nefndust lollardar. Þeir höfðu margar sömu kröfur og mótmælendur síðar. Hjá þeim var meira gert með prédikun en sakramenti.[7] Hinn flokkurinn, fylgjendur Húss, nefndust hússítar. Stefna þeirra var að gera Biblíuna æðri en páfa eða kirkju.[8] Þrátt fyrir mikið fylgi við báðar þessar hreyfingar náðu þær ekki að slíta sig frá kaþólsku kirkjunni. Voldugustu fylgismenn Wycliffe sneru við honum baki þegar hann tengdist réttindabaráttu alþýðunnar í Englandi en í Bæheimi tókst páfa að gera samning við Bæheimsbúa um hlýðni við hann gegn því að þeir héldu sumum af kirkjusiðum sínum.[9]

1.4 Fornmenntastefnan og páfarnir

Við lok miðalda var kaþólska kirkjan farin að sæta ámæli fyrir að taka flest annað fram yfir sálusorgarhlutverk sitt. Á Ítalíu er þetta blómaskeið endurreisnarinnar og hún setur ótvírætt svip sinn á æðstu stjórn kirkjunnar. Páfarnir og aðrir æðstu kirkjuhöfðingjar voru hvorki í landstjórn sinni né líferni frábrugðnir öðrum þjóðhöfðingjum, embætti kirkjunnar voru notuð sem tekjulind óverðugra; trúin var orðin að verslunarvöru.[10] Dóminníkaninn Girolamo Savonarola (dó 1498), sem var ástandinu vel kunnugur, lýsir því svo:

The scandal begins in Rome and runs through the whole clergy; they are worse than Turks and Moors. In Rome you will find that they have one and all obtained their benefices by simony. They buy preferments and bestow them on their children or brothers who take possession of them by violence and all sorts of sinful means. Their greed is insatiable, they do all things for gold. They only ring their bells for coin and candles; only attend vespers and choir and office when something is to be got by it. They sell their benefices, sell their sacraments and traffic in masses.[11]

Á tímum siðaskiptanna eru þjóðríki nútímans að mótast og um leið þjóðleg andstaða gegn páfaveldinu. Ógrynni fjár rann árlega frá Þýskalandi og öðrum Vestur-Evrópuríkjum til páfastólsins í Róm; þetta var eitt besta áróðursefni Lúters og fylgismanna hans.

Ástandið innan kirkjunnar sætti því mikilli gagnrýni, stundum á siðferðislegum forsendum, stundum á fræðilegum grundvelli. Fræðilega gagnrýnin kom ekki síst frá svonefndum fornmenntamönnum (húmanistum). Þeirra frægastur var Erasmus frá Rotterdam. Marteinn Lúter var því, ásamt Erasmusi, aðeins einn af mörgum gagnrýnendum kirkjunnar. Eins og þeir vildi hann í fyrstu koma fram umbótum innan hennar, en þegar hann kom engu áleiðis við yfirstjórn kirkjunnar fremur en þeir, gekk hann skrefi lengra og sagði skilið við hana. Erasmus var ekki reiðubúinn til að segja skilið við hina ríkjandi kirkju.[12] Hann vildi koma á sáttum á milli deiluaðila en var fyrir vikið fordæmdur af báðum. Vafalaust höfðu fornmenntamennirnir átt sinn þátt í að rýra kennivald kirkjunnar.[13]

2. kafli: Kirkjan klofnar

2.1 Barátta Lúters gegn páfaveldinu

Í fyrstu voru mótmæli Lúters ekki tekin alvarleg af hálfu páfastóls en þegar kenningar hans tóku að hljóta mikið fylgi, bæði meðal guðfræðinga og almennings, bannfærði páfi hann. Lúter hafði bannið að engu, enda undir verndarvæng þjóðhöfðingja síns, Friðriks kjörfursta vitra í Saxlandi.[14] Á þessum tíma urðu keisaraskipti og hafði það einnig mikið að segja um afskiptaleysi páfa en hann þurfti á Friðriki vitra að halda til þess að koma sínum manni að í keisarastól. Árið 1521 stefndi hinn nýi og strangkaþólski keisari, Karl V., Lúther fyrir ríkisþing í Worms og skorað á hann að draga kenningar sínar til baka. Því neitaði Lúter staðfastlega en fekk að fara í griðum. Þingið lýsti hann svo villutrúarmann og útlægan um allt ríkið.[15] Enn gerðist Friðrik bjargvættur Lúters og gat hann setið í skjóli Saxlandsfursta, enda vald Þýskalandskeisara lítið yfir einstökum furstum ríkisins. Án hjálpar Friðriks hefði Lúter lítið getað gert á móti valdi páfans og keisara.[16]

Hver sá konungur eða fursti sem snerist til hinnar nýju trúar átti von á því að styrkja stórlega aðstöðu sína, fjárhags- og stjórnmálalega, með því að leggja undir sig eignir kirkjunnar og veitingavald kirkjuembætta. Kenningar Lúters hlutu því náð fyrir augum margra þjóðhöfðingja sem þyrsti í meiri völd og auð.

Í banni páfa og útlegð keisarans var Lúter kominn of langt til að við yrði snúið. Upp frá þessu hóf hann að móta nýja kirkju til höfuðs hinni kaþólsku. Sjálfstraust og ósveigjanleiki í skoðunum ásamt rás viðburðanna leiddi til þess að hann sagði endanlega skilið við kaþólsku kirkjuna.[17]

Það sem hjálpaði Lúter við að útbreiða skoðanir sínum var prentverkið, sem kannski var ein helsta ástæða þess að kirkjan hans náði svo skjótt útbreiðslu og lifði af, ólíkt því sem var um aðrar trúarhreyfingar sem komu upp á miðöldum.[18] Einnig má geta þess að Lúter ritaði lipran stíl, þannig að allir skildu boðskap hans, ólíkt skrifum lærdómsmanna þessa tíma. Boðskapur Lúters hlaut því bæði fylgi menntamanna og alþýðu.

2.2 Kirkja Kalvíns

Af kirkjum þeim og söfnuðum sem mynduðust í kjölfar hinnar lútersku varð sú fjölmennust sem kennd er við Kalvín. Hann hafði orðið fyrir áhrifum af ritum Lúters og varð ungur einn snjallasti rithöfundur siðskiptamanna.

Þegar Kalvín kom fram á sjónarsviðið um miðja 16. öld mátti svo sýnast að mestallur frumkraftur væri úr siðskiptahreyfingunni enda lúterska kirkjan orðin nánast undirdeild í stjórnarráðum þýsku furstanna. Hann var sá siðskiptamaður sem hreyfingin þurfti á að halda gegn gagnsókn kaþólsku kirkjunnar er nú fór í hönd.

Kalvín kom skipan á kirkjuna í Genf í Sviss þegar siðskiptin áttu sér þar stað. Frá borginni voru gerðir út trúboðar og hann eignaðist fylgjendur víða um lönd, í Sviss, Frakklandi, Niðurlöndum, Póllandi, Ungverjalandi og á Bretlandi.[19] Í Kalvínstrú er safnaðarlífið meginatriði og grípur inn á svið samfélags og landstjórnar. Kirkjuaginn var strangur.

Vegna síns stranga aga og óbilandi trúar á útvalningu guðs var kalvínska kirkjan vel í stakk búin til að standa í stríði og þreyja af í löndum undir kaþólskri stjórn.

3. kafli: Í hverju fólust siðbreytingarnar?

3.1 Frelsun mannanna

Um það hafa kristnir menn alltaf verið sammála, að maðurinn sé í eðli sínu syndugur, en eigi sér viðreisnar von fyrir guðs náð. Kaþólska kirkjan kenndi að endurlausn öðlaðist maðurinn fyrir samverkan guðs náðar og sinna eigin góðu verka, og varð þá að gera ráð fyrir frjálsum vilja. Endurlausnina öðlaðist maðurinn með sakramentum kirkjunnar, það er skírn, skriftum og altarisgöngu. Kirkjan væri því eins konar tengiliður á milli guðs og manna. Guð ynni því náðarverk sitt með aðstoð kirkjunnar.

Lúter var á annarri skoðun. Hann taldi að maðurinn ætti að eiga sjálfur við guð um endurlausn sína, og væri þar ekkert á mannsins valdi heldur allt undir náð guðs komið. Synd mannsins yrði ekki afmáð, hvorki með þjónustu kirkju né góðri breytni mannsins sjálfs. Í friðþægingarkenningu Lúters á því hver maður sáluhjálp sína við guð, án þess að kirkjan eða heilagir menn hafi þar milligöngu. Þar með afneitaði hann ásamt Kalvíni kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu prestastéttarinnar.[20] Maðurinn yrði að treysta eins og barn á náð guðs. Hjá almætti náðarinnar varð hvort tveggja ómerkt, góðverkin og viljinn frjálsi. Lúter trúði á útvalningu (predestination), það er að guð réði því hvort maður yrði trúaður og þar með frelsaður eða ekki.[21] Hann dró að mestu broddinn úr kenningunni síðar á ævi sinni. Þessi kenning varð grundvallarþáttur í kenningum Kalvíns og með öðrum hætti en hjá Lúter.

Kalvín trúði því að guð hefði allt frá öndverðu fyrirhugað hverjum manni annaðhvort frelsun eða glötun. Hvorugu var á mannsins valdi að breyta. Hlutverk útvalinna jafnt sem útskúfaðra var það eitt að sýna tign guðs.[22]

3.2 Kirkjan

Eins og kom fram í kaflanum á undan var það álit kaþólskra manna að þjónusta kirkjunnar væri nauðsynlegur þáttur í náðarverki guðs. Mótmælendur töldu hins vegar að kirkjan væri samfélag trúaðra, hvernig sem það væri skipulagt.[23] Eini tilgangur kirkjunnar væri að koma á framfæri orði guðs og hjálpa mönnum þannig að öðlast hina sáluhjálplegu trú.

Mótmælendur höfnuðu miðstjórnvaldi kaþólsku kirkjunnar en urðu þó sjálfir að hafa einhvers konar yfirstjórn. Lúter og Kalvín fóru hvor í sína áttina í þeim efnum. Þegar Lúter var að stofna sína kirkju þurfti hann á bandamanni að halda gegn kaþólsku kirkjunni. Hann fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar, þar sem þeir höfðu bestu aðstöðu til að vernda hana.[24] Lúterska kirkjan hefði sennilega ekki lifað af án aðstoðar þeirra. Aftur á móti voru aðstæður Kalvíni hagstæðari. Fylgjendur hans störfuðu í sjálfstæðum borgum þar sem völdin voru í höndum efnaðra borgara og höfðu þar af leiðandi frjálsari hendur með að skipuleggja kirkju sína og gera hana sjálfstæða gagnvart veraldlegum höfðingjum. Kalvínska kirkjan var á móti hvers konar ríkisvaldi og vildi eins og kaþólska kirkjan alræði trúarinnar yfir hinu veraldlega.[25]

Innan kirkjuveggja mótmælenda var dregið úr öllum íburði sem einkenndi svo kaþólsku kirkju, mest í kalvínsku kirkjunni. Boðun orðsins varð aðalatriði messunnar, ritningarlestur og prédikun. Mótmælendur höfnuðu ritum kirkjufeðra og samþykktum kirkjuþinga, sem eru grundvöllur kaþólskrar trúar ásamt Biblíunni. Þeir héldu því fram að Biblían væri eini ,,leiðarvísir” hinn kristna manns. Og þar sem hver maður átti einn sín mál við guð var sérhver maður sinn eiginn prestur.[26]

3.3 Siðferði

Helsta ádeiluefni siðskiptamanna á kaþólsku kirkjuna var hið mikla siðleysi og spilling innan kirkjunnar. Því lögðu mótmælendur, og þá sérstaklega kalvínstrúarmenn, áherslu á siðavendni og strangleika í hegðun mannsins. Það að lifa góðu og grandvöru lífi var að vísu engin trygging fyrir því að vera í hópi hinna sáluhólpnu og útvöldu. Óguðlegt líferni útilokaði hins vegar þann möguleika. Kirkjustjórnarráðið (consistorium) sem Kalvín setti á fót var sú stofnun sem hann beitti til þess að hafa eftirlit með hegðun íbúanna. Kirkjustjórnarráðið varð að einhvers konar siðgæðislögreglu sem með tímanum tók að misnota vald sitt. Það greip inn í alla þætti mannlífsins. Til dæmis var allur íburður í klæðaburði bannaður svo og allt óhóf í mat og drykk. Dans var útlægur gerður sem og aðrar skemmtanir.[27] Trúarofstækið varð ráðandi.

Kalvínska kirkjan varð til í borgunum, þar sem borgarar og iðnaðarmenn réðu ferðinni og verslun og iðnaður dafnaði. Það að hagnast var mikilsvert keppikefli hjá öllum borgurum og iðnaðarmönnum. Því tók Kalvín upp gildismat þessara stétta og sagði, þótt hann slægi nokkra varnagla, að það væri í lagi að taka vexti af lánum og lagði blessun sína yfir álagning kaupmanna á vörur.[28] Auðsöfnun, fjármagn og vextir væru því eitt af eðlilegum fyrirbærum þjóðlífsins.

Hins vegar hélt Lúter í þessum efnum fast við fordæmingu kaþólskra á vaxtatöku, sem höfðu alla tíð fordæmt okur mjög stranglega.[29] Siðfræði miðalda taldi óseðjandi auðgræðgi bæði ófélagslega og siðlausa. Fyrir Lúter var því auðsöfnun, fjármagn og vextir nánast af hinu illa og til þess fallið að tefja manninn og glepja á eilífðarbrautinni.

Niðurstöður

Uppreisn Lúters var ein af mörgum uppreisnum miðalda gegn kenningum og valdi kaþólskrar kirkju. En nokkrir meginþættir ollu því að trúarhreyfing hans og annarra sem á eftir komu, lifði af umrótið sem í kjölfarið fylgdi.

Í fyrsta lagi naut Lúter stuðnings þjóðhöfðingja síns, enda gat fylgi við hina nýju trú þýtt aukið vald og meiri auð fyrir þjóðhöfðingjann. Í öðru lagi hafði ástandið í kaþólsku kirkjunni náð svo háu stigi í spillingu og siðleysi að ekki varð aftur snúið. Ef hlustað hefði verið á menn eins og Erasmus frá Rotterdam, sem vildi umbætur innan frá, hefðu mál kannski farið á annan veg. Í þriðja lagi hafði hin nýja tækni, prentverkið, mikið að segja um úrslit baráttu siðskiptamanna og kaþólikka. Nú var hægt að koma boðskapnum til fjöldans á skömmum tíma og ekki sakaði að brautryðjandi siðskiptanna, Lúter, skrifaði á þann hátt að flestallir skildu hvað hann átti við.

Það var ekki aðeins spillingin og siðleysið innan kirkjunnar sem ýttu undir siðskiptin, heldur einnig guðfræðileg ágreiningsefni. Deilur um rétta kenningu komu siðskiptahreyfingunni af stað.

Siðskiptamenn vildu ekki viðurkenna að með sakramentum kirkjunnar öðlaðist maðurinn endurlausn. Milligöngu kirkju og helgra manna við guð var hafnað. Þeir vildu koma á beinu sambandi guðs og manns með milligöngu orðsins. Kirkjan var sá staður, þar sem boðun orðsins átti að eiga sér stað.

Siðskiptamenn höfnuðu því kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu klerka.

Miðstjórnarvaldi páfastóls var hafnað. Lúter fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar enda átti hann fárra kosta völ. Kirkja Kalvíns var sjálfstæðari enda sprottin upp úr farvegi sjálfstæðra borga.

Siðskiptamenn lögðu áherslu á siðvendni og strangleika, gagnstætt siðleysinu og spillingunni sem þeir töldu einkenna kaþólsku kirkjuna. Kalvín gekk lengst í þessum efnum af siðskiptamönnum á 16. öld.

Tilvísanir:

[1] George L. Mosse, The Reformation, 3. útgáfa, 13-14. Harold J. Grimm, The Reformation Era 1500-1650, 49-50.

[2] George L. Mosse, The Reformation, 14. Harold J. Grimm, The Reformation Era, 106,108. A.G. Dickens, Reformation and Society in Sixteenth-Century Europe, 61.

[3] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 108.

[4] Joseph Lortz, The Reformation in Germany, 1. bindi, 227.

[5] Euan Cameron, The European Reformation, 100. Handbook of European History 1400-1600. Late Middle Ages, Renaissance and Reformation, Thomas A. Brady, Jr., Heiko A. Oberman og James D. Tracy, 2. bindi, 133.

[6] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 124-125. George L. Mosse, The Reformation, 26-27.

[7] Magnús Jónsson, Saga kristinnar kirkju, 220-221.

[8] Handbook of European History, 62-63.

[9] Um trúarhreyfingar Wycliffe og Húss má lesa í Sögu kristinnar kirkju eftir Magnús Jónsson, 218-225.

[10] George L. Mosse, The Reformation, 13,15.

[11] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 2. útgáfa, 76.

[12] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 83.

[13] Sama heimild, 85.

[14] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 130-131.

[15] Sama heimild, 141.

[16] Handbook of European History, 136. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 128.

[17] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 141.

[18] George L. Mosse, The Reformation, 27-28.

[19] Handbook of European History, 229-230.

[20] David Maland, Europe in the Sixteenth Century 261.

[21] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[22] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 145.

[23] Euan Cameron, The European Reformation, 145-146. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 148.

[24] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 119.

[25] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 258.

[26] Euan Cameron, The European Reformation, 149. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[27] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 340.

[28] Sama heimild, 350. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 152-153.

[29] Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 153.