Lýðræðið vantar í stéttarfélög

Frá launakjörum verkafólks til þingkosninga, höfðu verkalýðsfélög eitt sinn gríðarlega áhrif á vestræn efnahagslíf. Strax eftir síðari heimsstyrjöldina tilheyrði meirihlutinn vinnuaflsins einhverju stéttarfélagi. Hefð er fyrir því að hagfræðingar líta á stéttarfélög, sem einokunarseljendur vinnuafls, sem valda markaðsbresti og draga þar með úr efnahagslegri skilvirkni (Kaufman, 2004).

Stéttarfélög hafa sett mark sitt á efnahagslífið hér á landi og halda áfram að vera mikilvægt afl sem mótar viðskipti og stjórnmál. Stéttarfélög í fjölmörgum atvinnugreinum, allt frá stórframleiðslu til hins opinbera, hjálpa starfsfólki að tryggja hærri laun og betri vinnuaðstæður. Það getur verið erfitt fyrir einstakling að standa einn á móti stjórn stórfyrirtækis þegar hann ætlar að bæta laun og kjör sín, ef ekki ómögulegt.

En það er galli á gjöf Njarðar. Launamaðurinn hefur oft lítið um kjör sín og laun að segja, þar sem hann er búinn að afsala þessi völd í hendur annarra, þ.e.a.s. í hendur stéttarfélags. Launamaðurinn á Íslandi sem á að heita að starfar í frjálsu þjóðfélagi, hefur lítil lýðræðisleg áhrif. Það er nánast ómögulegt fyrir hann að skipta um stéttarfélag eða standa einn.

Í nútíma þjóðfélagi er auðvelt að bæta úr þessu. Í fyrsta lagi, með rafrænum kosningum. Ef við getum greitt reikninga og stundað önnur viðskipti og samskipti við hið opinbera í gegnum símann með rafrænu skírteini, hvers vegna ekki að kjósa um kjarasamninga? Eins er það með kjör í stjórn stéttarfélaga. Í dag er það þannig að kannski fimmtungur kjósi um kjarasamning sem og í stjórn stéttarfélags. Það er ekki lýðræði, heldur fáræði. Kosningaþátttaka, ef rafrænt skilríki er notað, gæti farið upp í 90%.

Svo er það rétturinn til að standa utan stéttarfélaga eða mynda nýtt stéttarfélag. Á vef ASÍ segir:

"Skv. 2. mgr. 74. gr. stjórnarskrár, má engan skylda til aðildar að félagi þó kveða megi á um slíka skyldu ef það er nauðsynlegt til að félag geti sinnt lögmæltu hlutverki vegna almannahagsmuna eða réttinda annarra.

Samkvæmt íslenskum lögum er launafólk ekki skyldað til að vera í stéttarfélagi. Hvergi í lögum eru ákvæði um aðildarskyldu að stéttarfélagi og í lögum um stéttarfélög og vinnudeilur nr. 80/1938 er beinlínis gert ráð fyrir að launamenn geti staðið utan stéttarfélaga. Kemur þetta meðal annars fram í 2. mgr. 3. gr. laganna, þar sem fjallað er um úrsögn úr stéttarfélagi og í 45. gr. þar sem segir að ófélagsbundnir aðiljar reki mál sín sjálfir fyrir Félagsdómi. Óski menn þess að standa utan stéttarfélags hafa þeir því almennt rétt til þess hér á landi. Samkvæmt lögum ASÍ má ekkert aðildarfélag sambandsins hafa ákvæði um félagsskyldu í samþykktum sínum. Hafi þau slík ákvæði í samþykktum sínum víkja þau fyrir ákvæðum laga ASÍ og hafa ekkert gildi."

En raunin er samt sú að mikill meirihluti launþega,þegar þeir hefja störf í nýju starfi, eru sjálfkrafa settir í viðeigandi stéttarfélag, án þess að vera beint spurðir. Það þyrfti að kynna fólki betur réttindi sín í þessu sambandi. Það mátti sjá þetta í fyrirhuguðu verkfalli Eflingar að margir spurðu hvort þeir mættu skipta um stéttarfélag (vilja greinilega ekki fara í verkfall) og virðast greinilega ekki vita réttindi sín.

Efling, sem er reið út í sáttasemjara ríkisins um þessar mundir, hefur rangt fyrir sér, þegar hún kvartar yfir framkomu hans en hann vill í raun tala beint við félagsmenn án aðkomu stjórnar og tala beint við aðildarfélög innan hennar. Þar sem félagsmenn eru frjálsir, sbr. orðum hér að ofan, mætti hann jafnvel hafa samband við hvern og einasta meðlim Eflingar án vitundar stéttarfélagsins.

Sama marki má segja um lífeyrissjóðina og réttindi félagsmanna innan þeirra. De facto eru réttindi launafólk jafnvel minni en innan verkalýðshreyfingarinnar. Þeir ráða ekki hver er í stjórn lífeyrissjóðsins (ég hef aldrei vitað það á öllum vinnuferli mínum og aldrei hefur mér verið boðið að taka þátt í kosningu í stjórn eða boðið á fund). Maður fékk stundum fréttabréf með upplýsingar um stöðu framlaga til lífeyrissjóðs, en annars bara þögnin ein. Sum sé, ekkert lýðræði er um ráðstöfun lífeyrisins né hverjir sitja í stjórn.