Leiðarvísir um vöku hugtök (e. woke terms) - Vökumál (e. Wokespeak)

Slóð og heimild: A Guide to Wokespeak – National Review  í  National Review eftir Victor David Hanson: Woke Language: The Left’s New Terminology | National Review

Nú er í umræðunni nýyrði sem á taka upp í íslenskunni og það er eitt orð sem fer fyrir brjóstið á mörgum en það er nýyrðið fiskari sem á að koma í stað hugtakið sjómaður. Það síðarnefnda er gamalgróið orð en nýyrðið er í raun slanguryrði sem kemur úr norsku og dönsku og var notað á Íslandi fyrir 2-3 öldum síðar. Grínistar hafa hent gaman að þessu og komið með mörg fyndinn orð, eins og lagari (lögfræðingur), löggari (lögreglumaður) o.s.frv.

En á meðan menn gleyma sér í smáatriðunum varðandi ný orð, þá eru ekki margir sem átta sig á að hér er á ferðinni Vöku hreyfing (e. Woke movement) sem er hluti af ný-marxistanum en ætlunin er að breyta samfélaginu með nýyrðum samkvæmt kenningunni.

Það er eiginlega ekki til gott orð yfir woke (bókstafleg merking er það að vera vakandi). Velvakandi gæti verið gott orð, sbr. Velvakandi í Morgunblaðinu forðum. Mörg orð hafa komið inn sem hafa skipt um inntak og hugsun varðandi ýmis álitamál. Gott dæmi um nýyrði er þungunarrof, sem kemur í stað fóstureyðing. Það sjá allir að síðara hugtakið er beinskeytt og er ekki af skafa utan af hlutunum en nýyrðið er hliðrunarorð. Þungunarof gæti þýtt endir en möguleiki er á að taka upp þráðinn síðar, sem er ekki hægt í þessu tilfelli. Það þyrfti því að finna betra orð en þungunarrof, ef menn vilja ekki nota hugtakið fóstureyðing.

Hvað um það, þeir sem eru unnendur málfrelsis eru ekki alveg sáttir við að láta stýra orðum sínum og þar með hugsunum sínum. Sum gömlu hugtakanna eru lítillækkandi og ekkert að því að búa til ný hugtök sem eru jákvæðari en þau mega ekki breyta merkingu orðanna. Best er að umræða eigi sér stað í þjóðfélaginu og fólk almennt sé sammála um hvaða hugtök eigi að koma, ef á annað borð á að skipta um hugtök. En valdboð að ofan, að ríkið sé að stjórna hvaða hugtök komi inn í orðaforðann kann ekki góðri lukku að stýra. Orð verða yfirleitt til í daglegu máli.  Allir eða flestallir verða að vera sammála um nýyrðin, annars er hætt á deilum og sundrungar.

ÞEGAR uppgangur vinstrimanna verður óumflýjanlega á enda næstu tveimur árum ætti almenningur að kynnast hinu undarlega tungumáli vinstrimanna, Wokespeak. Ef það er ekki gert gæti það leitt til starfsloka og starfsferils. Eða útilokun. Þetta er vissulega fljótandi tungumál. Orð breyta oft um merkingu eftir því sem pólitískt samhengi krefst. Og það sem var rétttrúnaður gærdagsins er heterótrú dagsins í dag og villutrú morgundagsins. Svo hér er sitthvað af orðaforða vökuorðabókarinnar.

„And-rasismi“ (e. anti racism)

Það er miklu æskilegra að aðhyllast þennan almenna samsetta -isma en að saka tiltekið fólk um að vera „rasistar“ - og síðan ætlast til þess að þeir leggi fram sönnunargögn um raunverulegar gjörðir þeirra og orð til að sanna slíkar ákærur.

Þess í stað getur maður borið sig fram sem maður sem er að berjast fyrir „and-rasisma“ og þar með gefið í skyn að allir þeir sem maður er á móti, ósammála, séu í raun og veru með „rasisma“.

„Anti-rasismi“ er gagnlegt hjálpartæki fyrir nemendur, kennara, stjórnendur, opinbera starfsmenn, pólitíska skipaða og fjölmiðlafólk til að nota óspart: Lýstu því frá byrjun að þú sért að vinna fyrir „and-rasisma“ og síðan alla sem eru ósammála þér, sem  er eru þar með rasistar, eða, andstæðingur, "for-rasismi."

Skrýtið er að slík Wokespeak „and-“ lýsingarorð tákna andstöðu við eitthvað sem enginn segist vera fyrir. Fyrir hvern yfirlýstan „and-rasisti“, „and-heimsvaldastefnu“ eða „and-nýlendustefnu“, er nánast enginn sem vill vera „rasisti“ eða þráir að vera „nýlendumaður“ eða „heimsvaldasinni“. Þessir illmenni vakna að mestu leyti aðeins til lífsins með því að nota „and-“ lýsingarorð þeirra.

„Ójöfn áhrif“ (e. Disparate Impact”)

Þetta orð er að verða tímabundið - köllum það Wokespoke. Í fornri vinnulöggjöf fylgdi það oft hinu jafn kölkuðu hugtaki „óhófleg framsetning“. En í bandarísku vökumáli (e. Wokespeak) á 21. öld er það ekki lengur endilega ósanngjarnt, ólöglegt eða siðlaust að sumir kynþátta-, kyn- eða þjóðernishópar séu „ofur eftirsóttir“ í ákveðnum eftirsóttum inngöngu hópum og ráðningum.

Það getur því ekki verið nein skaðleg, þögul eða jafnvel óviljandi, heldur að öðru leyti meðfædd, hlutdrægni sem leiðir til óhóflegrar framsetningar sem nú er velkomin.

„Ójöfn“ verður því líklega skipt út fyrir réttari nýyrði eins og „jafnvægi“ eða „jákvætt“ áhrif til að gefa til kynna að „ofmynd“ eins hóps umfram annan er varla „ósamstæð“ heldur réttlát og nauðsynleg til að endurheimta „jafnvægi“ fyrir fyrri glæpi kynþáttafordóma og kynja mismuna.

Þannig að ólík áhrif hafa almennt ekki lengur nein kerfisbundin gagnsemi í málum sem varða kynþáttafordóma og verður brátt hætt. Það var einu sinni leið til að komast þangað sem við erum og víðar. Til dæmis, hjá um 12 prósent íbúanna, eru Bandaríkjamenn af afrískum uppruna óhóflega fulltrúar sem leikmenn í bæði Major League Baseball (8 prósent) og National Basketball Association (75–80 prósent), eins og "hvítir" sömuleiðis í báðum íþróttum, sem eru 65–70 prósent af almenningi, en eru aðeins 45 prósent af MLB og 15–20 prósent af NBA. Ekkert fast hugtak er hægt að tákna staðreyndir sem þessar.

„Menningarlegt eignarnám“ (e. “Cultural appropriation”)

Þessi lýsingarorð-nafnorð verður að innihalda samhengissetningu til að vera áhrifaríkt tæki í viðleitni vöku manneskjunnar í baráttu sinni gegn kynþáttafordómum.

Það þýðir ekki, eins og fáfróðir menn gætu ályktað af orðabókarfærslum þess, aðeins „að taka upp þátt eða þætti einnar menningar eða sjálfsmyndar af meðlimum annarrar menningar eða sjálfsmyndar."

Asískir Bandaríkjamenn tileinka sér ekki „hvíta“ eða „evrópska“ menningu með ballettdansi eða fiðluleik; „Hvítir“ eða „Evrópubúar“ vafalaust fikta við asíska menningu með því að nota ekki-asíska leikara í japönskum kabuki dansleikritum (ekki viðeigandi í augum vöku hetjunnar!).

Fyrir þá sem ekki eru afrískir Bandaríkjamenn eru dreadlocks eða að spila djass ekki viðeigandi hegðun. Svartur óperusópran er varla menningarlegur eignarnámsmaður (af því að hann kemur úr minnihluta) Að klæðast poncho, ef maður er ekki-mexíkósk-bandarískur ríkisborgari, er menningarþjófnaður að mati vöku hetja; Mexíkó-bandarískur ríkisborgari sem er í smóking er það ekki.

Aðeins þjálfaður menningarráðgjafi getur ákvarðað slík glæpi með margvíslegum viðmiðum. Venjulega er glæpurinn skilgreindur sem eignarupptaka af meirihlutanum frá fórnarlömbum úr minnihlutahópi. Viðunandi fjárveiting er fórnarlamb minnihlutahópur sem eignast fórnarlamb meirihluta. Önnur skýring myndi bæta því við að aðeins þjófnaður á dýrmætri menningu minnihlutahópsins er glæpur, en einstaka „drullu“ notkun á menningu meirihlutans er það ekki.

"Fjölbreytileiki" (e. “Diversity”)

Þetta hugtak felur ekki í sér tilraunir með falska meðvitund til að breyta framsetningu eftir stéttarbakgrunni, hugmyndafræði, aldri eða stjórnmálum. Í núverandi Wokespeak vísar það þess í stað aðallega til kynþáttar og kyns (sjá „Kynþáttur, stétt og kyn“), eða í raun, almenn 30 prósent íbúanna sem eru sjálfgreind sem ekki hvít – eða jafnvel 70 prósent ef það er meðtalið af ekki karlkyns ekki hvítum.

„Fjölbreytileiki“ hefur tilvísun til „jákvæða aðgerða“ – eldri hvíta/svarta tvíliðaleikurinn sem kallaði á „aðgerðir“ til að bæta úr alda þrælahaldi, Jim Crow, og stofnanabundna fordóma í garð afríska-Bandaríkjamanna – í ruslatunnu Wokespoke.

„Fjölbreytileiki“ kemur í veg fyrir fylgikvilla sem stafa af fyrri aðgerðum, eða áhyggjur af offramboð eða van framboð tiltekinna ættbálka, eða stétt eða auð hins fórnarlamba, sem er ekki hvítur.

Hinu endurkvörðuðu kynþátta- og þjóðernislegu fórnarlömb hafa stækkað úr 12 prósentum í 30 prósent íbúanna og þurfa ekki að hafa áhyggjur af því hvort þeir gætu tapað hagstæðari flokkun, ef tekjur þeirra og hrein eign eru um það bil eða meiri en meirihluta kúgandi stéttarinnar.

„Fjölbreytileiki, jöfnuður og án aðgreiningar" (e. “Diversity, equity, and inclusion”)

Þessi þríhyrningur er næstum alltaf notaður í fyrirtækja-, faglegum og fræðilegum stjórnunartitlum, svo sem í titlum deildarforseta, forstöðumanna eða prófessora í greiningu „fjölbreytileika, jafnrétti og aðgreiningu“.

Slíkir eftirsóttir keisarar, sem eru þekktari af kunnuglegum, skammstöfuðum orðum þeirra „fjölbreytileikakeisara“, eru venjulega ónæmir fyrir niðurskurði á fjárlögum og aðhaldi í efnahagsmálum. Oft eru slíkar nýstofnaðar keisarastöður niðurgreiddar á tímum mótmæla og fjárhagslegrar þvingunar með því að auka traust á arðrændu hlutastarfi eða hjá láglaunafólki, annaðhvort með því að skera niður eða frysta vinnutíma þeirra, fríðindi eða laun.

Enginn „hlutabréfakeisari“ hefur til dæmis efni á því opinberlega að hafa áhyggjur af hagnýtingu háskóla á öllum deildum í hlutastarfi. (Sjá einnig undir „Eigið fé“.)

„Fjölbreytileiki“ (e. “Diversity”) og „Þátttaka“ (e. inclusion) eru ekki samheiti eða óþarfa nafnorð. Þess vegna ætti að nota þau alltaf í takt: Maður getur talað fyrir „inntöku“ án þess að maður sé í raun „fjölbreytilegur“ eða maður getur verið „fjölbreytilegur“ en ekki „innifalinn“ aðra sem eru „fjölbreyttir“. Hins vegar, að þjóna bæði fjölbreytileika og þátttöku felur helst í sér að þeim sem ráðnir eru sem ekki hvítir karlmenn er falið að ráða fleiri ekki hvíta karlmenn.

"Eigið fé" (e. “Equity”)

Jafnrétti hefur nú komið í stað borgaralegra réttindamarkmiða „jafnréttis“ - orð sem er vikið undir Wokespoke. Eftir 60 ár var jafnrétti greinilega afhjúpað sem afturkallað borgaralegt samheiti yfir hlaðið „jafnrétti tækifæranna“ frekar en nauðsynlegt, boðað „jafnrétti í niðurstöðum“.

Þar sem það að leita jafnréttis tryggir ekki að allir verði eins, varð „jafnrétti“ sífellt óhjálplegra. Jafnrétti þýðir aftur á móti að við komum ekki bara „jafnt fram við“ fólk á þessum seinni tímum - þar sem flestir hafa áður verið fórnarlömb ýmissa -isma og -fræði sem krefjast endurbóta.

„Jafnrétti“ þýðir í staðinn að koma fram við fólk á nokkuð annan hátt, jafnvel með fordómum, til að jafna leikvöllinn fyrir fyrri syndir okkar um efnahagslegt, félagslegt, pólitískt og menningarlegt misrétti.

"Hatursræða" (e. „Hate speech“)

Megnið af hinu æsandi „frelsisorðræðu“ sem vernduð er samkvæmt fyrstu breytingunni er í raun „hatursorðræða“ og á því enga slíka vernd skilið. Ef Bandaríkin væri almennilega vöku samfélag, þá væri engin þörf á fyrstu breytingunni.

Eins og stór hluti af orðaforða Wokespeak er hugmyndin um „hatursorðræðu“ ekki samhverf. Það er ekki hægt að þynna það út, grafa undan og setja í samhengi með fölskum jafngildum. Þannig að hinir kúguðu, stundum á tímum skiljanlegrar þvingunar, geta notað almenn kynja- og kynþáttamerki til að koma höggi á kúgarann (sjá „Jafnvalið“).

Grófar staðalmyndir geta stundum verið gagnlegar áminningar fyrir fórnarlambið um hvernig eigi að koma jafnvægi á fyrirsjáanlegan meiðandi orðaforða þolandans. Á tímum tilfinningalegra áfalla getur notkun hinna kúguðu á áherslum og talmáli eins og „braskari“, „honky,“ „gringo,“ „hvítt“ eða „hvítt rusl“ verið gagnleg áminning um hvernig „orð skipta máli.

Almennt séð er sú sjaldgæfa og grátlega notkun eins kúgaðs hóps á meintri „hatursorðræðu“ gegn öðrum ekki endilega hatursorðræða, heldur venjulega mælikvarði á það hvernig orðatiltæki meirihlutans hefur jaðarsett hinn.

"Óbein hlutdrægni." „Óbeint“ er annað handhægt og æsandi lýsingarorð (sjá „Kerfisbundinn rasismi“). Óbein hlutdrægni er þó nokkuð frábrugðin „kerfisbundnum rasisma“. Það er hliðstætt almennu alhliða mótefni, gagnlegt gegn ekki aðeins einum sýkli heldur öllum sýkla, svo sem kynjamismun, hómófóbíu, nativisma, transfælni o.s.frv., sem mynda „hlutdrægni“, orð sem er nú sjaldan notað án magnað lýsingarorð.

Einnig bendir „óbeint“ á meðan það gefur til kynna „kerfisbundið“ að auki tímaröð varanleg, eins og á merkingunni „meðfædd hlutdrægni“.

Þannig táknar „óbein hlutdrægni“ fordóma sem erfitt er að greina í garð hins gagnkynhneigða, ekki hvíta og  ekki karlkyns sem er stundum eins ógagnsæ og það er meðfædd í DNA hins gagnkynhneigða hvíta karlmanns. Þjálfarar og vinnustofur fyrir fjölbreytni eru nauðsynleg til að bera kennsl á og sáð gegn vírusnum af "óbeinni hlutdrægni."

"Gengihlutfall" (e. “Intersectionality”)

Kynþáttur, stétt, kyn og önnur einstaklingseiginleikar eru álitin „skarast“ hvert við annað undir sameiginlega fórnarlambshyggju. Þannig er samfélag hinna kúguðu almennt þvers og kruss og því magnað upp með slíkum himnuflæði sameiginlegra umkvörtunar. Hið póstmóderníska „gatnamót“ hefur komið í staðinn fyrir hugtakið sem virðist nú leiðinlegt „regnbogabandalag“.

Í orði, því fleiri sameiginlegar fórnarlömbum, því hærra er röðunin sem maður nýtur innan gatnamótasamfélagsins.

Hins vegar, þegar víxlverkun leiðir til þrjóskra ættbálkadeilba og baráttu um sjálfsmyndar-pólitík leifa, kemur annað hvort tveggja í kjölfarið: Á hinn bóginn eru þær sem eru með mesta kúgun (t.d. samkynhneigðar litaðar konur) verðlaunaðar í samræmi við það. En á slæmu hliðinni er skurðarlínuritið óskýrt í raða balkanisma eða þaðan af verra.

"Að jafna leikvöllinn." (e. „level the playground“)

Íþróttaskilmálar geta orðið gagnlegir í Wokespeak. Svo að jafna leikvöllinn er að „jafna“ hann. Jafnrétti þýðir ekki að krefjast jöfnunar tækifæra (þ.e.a.s. að tryggja að fótbolta- eða ruðningsvöllur halli ekki í eina átt), miðað við eðlislægt misrétti. Þegar allt kemur til alls, þegar eitt lið hefur ekki haft aðgang að almennilegri æfingaaðstöðu, þá á það skilið að spila á hagstæðari halla.

Svo að „jafna“ þýðir örugglega að halla vellinum til hagsbóta fyrir eitt lið, sem í öðrum málum er að sögn þjást af fortíðaróhagræði sem stafar af hlutdrægni sem aðeins er hægt að leiðrétta með og bæta upp með forskoti í bruni - eða hlutdrægni.

"LGBTQ." Þetta er í augnablikinu mest notaða vakandi fræðin fyrir samkynhneigð og transgender samfélög (sjá „Intersectionality“), þó nánast enginn geti verið sammála um fyrir hvað bókstafurinn Q stendur í raun og veru.

Flestir klaufalegir stjórnmálamenn skírskota til samsettu skammstafana - en blanda oft saman bókstöfunum og blanda þeim saman - án þess að vita raunverulega hver á rétt á og ekki innan stærri hópsins. Hugtakið gerir ráð fyrir að það séu fáar ef einhverjar ólíkar dagskrár meðal samkynhneigðra, lesbía, tvíkynhneigðra og transgender - að minnsta kosti gæti það vegið þyngra en sameiginleg ótvíundar skyldleiki þeirra.

„Jaðarsett.“ (“Marginalized.”)

Jaðarsettir eru þeir sem eru afmennskaðir af hvíta meirihlutamenningunni á grundvelli kynþáttar, kynferðis og kynhneigðar. Í mjög sjaldgæfum tilfellum getur verið erfitt að orða flokkinn, í ljósi þess að óviðkomandi stéttarsjónarmiðum er komið inn á sem á að ráða bót á „jaðarsetningu“. Tekjur og auður eru hins vegar tímabundin viðmið; kynlíf og kynþáttur eru það ekki. Jay-Z, Barack Obama og LeBron James eru varanlega jaðarsettir á þann hátt sem atvinnulaus Pennsylvaníu íbúi er ekki.

"Míkró-árásargirni." (e. “Micro-aggression.”)

„Ör-eitthvað“ er annað hæfilegt lýsingarorð á fíngerðri öld okkar þar sem virkir kynþátta og kynbundnir fordómar eru nánast ómögulegt fyrir nýliði að koma auga á.

Þess í stað geta hæfileikaríkir örárásarsérfræðingar og færir fjölbreytileikaþjálfarar greint tvískinnung, bendingar, óútskýranlegar þögn, svipbrigði, tísku og venjur - „kóðann“ sem gefur manni frá sér sem móðgandi karlremba eða rasisti. Slíka hæfileika, líkt og dulritun, þar sem að ná tökum á handbendingum sértrúarsafnaðar er hægt að kenna almenningi í gegnum sérstakar vinnustofur til að gera þeim kleift að brjóta þessi þöglu kerfi lævísleg yfirgangs ofbeldismannsins.

"Hlutfallsleg framsetning." (e. “Proportional representation.”)

Þetta, og hinn neikvæði tvíburi, óhófleg framsetning þess, er annað beinbundið hugtak (sjá „Ójöfn áhrif“) sem hefur að mestu þjónað tilgangi sínum á tíunda áratugnum og er nú vísað til Wokespoke.

Upphaflega þýddi það að ýmsir minnihlutahópar áttu skilið að eiga fulltrúa í ráðningum og inngöngum og í dægurmenningu, í fjölda í samræmi við hlutfall þeirra meðal almennings.

En í Wokespeak 21. aldar getur markmiðið að tryggja „hlutfallsfulltrúa“ nú verið kynþáttafordómar, kynþáttafordómar og þaðan af verra - í ljósi þess að konur skrá sig í og útskrifast úr framhaldsskólum í mun meiri fjölda en hlutfall þeirra af almenningi, eða að Bandaríkjamenn ættaðir frá Afríku, allt frá ábatasömum atvinnuíþróttum til eftirsóttra alríkisstarfa eins og bandarísku póstþjónustunnar, eru fulltrúar þeirra í fjölda fleiri en hlutfall þeirra meðal almennings.

Til að endurspegla nýja lýðfræði er meðalhóf að verða vafasamt; óhófið er nú nánast gott.

"Kynþáttur, flokkur og kyn." (e. “Race, class, and gender.”)

Annað Wokespoke Neanderdalsmanna sem er þríhliða hugtak og er að detta út úr Wokespeak.

„Stétt“ (e. „Class“)

Stétt skiptir ekki lengur miklu máli í Bandaríkjunum. Milljarðamæringarnir Mark Zuckerberg og George Soros eru ekki óvinir fólksins; hvítir fátækir Hill-Billis í Vestur-Virginíu eru það vissulega. Oprah er fórnarlamb. Það eru Sheryl Sandberg, forstjóri Facebook og Michelle Obama, líka. Stétt er tímaleysi.

Til að tryggja fjarlægð frá hinum óþolandi og áhangendum mun Wokespeak líklega minnka trúfræðsluna í „kynþátt og kyn“.

„Öruggt svæði“ (e. „safe place“)

 Örugg rými á háskólasvæðum (sjá „Þemahús“) eru ekki bara aðgreind eftir kynþætti, kyni og kynhneigð; þeim er betur lýst sem opinberu bannsvæði fyrir auðþekkjanlega hvíta gagnkynhneigða karlmenn. Það væri umdeilt hvort tilteknir hópar sem ekki eru hvítir eða ekki gagnkynhneigðir eða karlkyns hópar geti ráðist inn í aðskilin rými annarra tiltekinna hópa. Almennt séð bjóða þessar aðskildu hella griðastað gegn „óbeinni hlutdrægni“ og „kerfisbundnum kynþáttafordómum“. Að merkja þau sem „aðskilin rými“ er sönnun um óbeina hlutdrægni og kerfisbundinn rasisma.

"Kerfisbundinn rasismi." (e. “Systemic racism.”)

„Kerfisbundið“ tilheyrir þessari nýrri fjölskyldu æsandi lýsingarorða (t.d. „ör,“ „óbeint“ o.s.frv.) sem eru nauðsynlegar til að setja fram meinafræði sem annars er erfitt að sjá, heyra eða upplifa.

Þegar ekki er hægt að benda á raunverulegar vísbendingar um „kynþáttafordóma“ getur maður einfaldlega sagt að það sé hvergi einmitt vegna þess að það er alls staðar - eins og loftið sem við öndum að okkur sem við treystum á, en getum oft ekki séð eða fundið. Þetta er mjög vinsælt um þessar munir í Bandaríkjunum að tala um kerfisbundna kynþáttafordóma.

„Óáunnin forréttindi hvítra“ (e. “Unearned white privilege”) - öfugt við „hvít forréttindi“.

„Óáunnin forréttindi hvítra“ eru öfugt við „hvít forréttindi“. Aukinn „óáunninn“ er venjulega játningarorð sem miðaldra hvítt fólk í stjórnunar- eða elítu faglegum og eftirsóttum stöðum sem vill tjá ýtrustu iðrun sína fyrir há laun sín, titla og áhrif.

„Óunnið“ á hins vegar ekki að rugla saman við „óverðskuldað“. Þess í stað bendir það á tilteknar hvítar elítur sem vilja opinberlega játa sekt sína fyrir að hafa staðið sig svona vel en án þess að þurfa að segja af sér og gefa til baka það sem þeir að vísu halda því fram að þeir hafi ekki unnið sér inn.

Þannig er háskólaforseti heimilt að játa að hafa notið „óunninna“ hvítra forréttinda sem engu að síður þýðir ekki að núverandi staða hans sé „óverðskulduð“.

Írafárið endurvakið

Hvernig fara saman erfðarannsóknir við fornbókmenntir okkar um uppruna Íslendinga? Hvers vegna er hér ráðandi norræn menning en keltnesk hverfandi? Enn er verið að deila um þetta. Fornleifarnar sýna norræna menningu sem og bókmenntirnar en erfðafræðin er blandin málum.

Kíkjum á vef Íslenskrar erfðagreiningar. Þar segir:

"Vísindamenn Íslenskrar erfðagreiningar hafa raðgreint erfðamengi úr tönnum 25 einstaklinga frá landnámsöld.  Niðurstöðurnar, sem birtast í vísindatímaritinu Science í dag setja upphaf Íslandsbyggðar í nýtt ljós.

Með samanburði við arfgerðir úr núlifandi íbúum Íslands, Bretlandseyja, Skandinavíu og annarra Evrópuþjóða, var í fyrsta sinn hægt að meta beint uppruna einstaklinga frá landnámsöld. Erfðaefni var raðgreint úr 27 líkamsleifum sem geymdar eru á Þjóðminjasafni Íslands, þar af 25 frá fyrstu kynslóðum Íslandsbyggðar (870 til 1100).

Niðurstöðurnar sýna að í landnámshópnum voru sumir af norrænum uppruna, aðrir af keltneskum og enn aðrir af blönduðum uppruna. Líklegt er að slík blöndun hafi átt sér stað á Bretlandseyjum. Alls var norrænn uppruni einstaklinganna frá landnámsöld um 57%, en er 70% í núlifandi Íslendingum. Ein möguleg skýring á þessum mun er að við upphaf Íslandsbyggðar hafi fólk af keltneskum uppruna eignast færri börn en fólk af norrænum uppruna, líklega vegna þrælahalds og stéttskiptingar. Einnig gæti blöndun við Dani á síðustu öldum haft áhrif.

Rannsóknin sýnir skýrt að umtalsverður hluti af þeim erfðabreytileika sem kom til Íslands með landsnámsfólki hefur tapast á undanförnum 1100 árum. Við þetta hafa Íslendingar orðið erfðafræðilega einsleitari og að þeim sökum ólíkir upprunaþjóðunum frá Skandinavíu og Bretlandseyjum."

Ég veit ekki hvort kerfisbundið hefur verið rannsakaðar beinagrindur eftir 1100 og athugað með keltneskan uppruna. En ef við lítum á sögu landnáms Íslands, þá er ljóst að fyrsta bylgja landnámsmanna kom bæði frá Noregi og Bretlandseyjum (Írland meðtalið). Keltarnir í hópnum voru flestir af undirstétt, þ.e.a.s. þrælar en aðrir blandaðir norrænum mönnum í yfirstétt. Við vitum alveg að þrælar fjölga sig ekki (þetta var vandamál í Bandaríkjunum á 19. öld) og þeir því dáið út en keltneska blóðið lifað áfram í þeim sem voru af yfirstétt sem hafði rétt á að fjölga sér. 

Svo er annar þáttur, næsta bylgja landnámsmanna voru norrænir bændur sem komu beint frá Skandinavíu. Það réði úrslitum um að hér varð norræn menning ráðandi, norræn tunga og trúarbrögð (kristni dó að mestu út á 9. öld). Það er því ekkert óeðlilegt norræn uppruni fari frá 57% upp í 70% með tímanum. 

Það þýðir því ekkert að einblína á fyrsta landnámshópinn og segja, við erum (þá erum við að tala um keltneskar konur) Keltar að hálfu og láta söguna stoppa þar. Það verður að líta á tímabilið frá 874-1100 allt til að fá heildarmynd, jafnvel lengra tímabil, því samgangur var mikill við Noreg eftir 1100 þegar hann hætti alveg að mestu við Bretlandseyjar(nema við Orkneyjar og aðrar eyjar). Hingað héltu Norðmenn áfram að sigla og blanda blóði við heimamenn og öfugt.

Annars er það stórfurðulegt hversu keltnesku áhrifin er þó það lítil, því miður. Menn hafa komið með langsóttar kenningar eins og íslensk bókmenning hafi átt uppruna sinn til Írlands, bara vegna þess að kristin bókmenning var öflug þar (önnur bókmenning þar lítil). Bókmenning getur verið sjálfsprottin og svo virðist vera á Íslandi, samanborið við Bretlandseyjar og Norðurlönd. Hér var öll flóra bókmennta iðkuð, ekki bara kristin fræði og það markar sérstöðu íslenskra bókmennta.

Bókabrennur, styttubrot og nornabrennur

Við fyrstu sýn virðast þessir atburðir ekki eiga neitt sameiginlegt en eiga það samt.

Nornabrennur áttu sér stað á árnýöld, þegar kaþólskir og mótmælendur tókust á og þeir sem fóru út af sakramentinu, voru dæmdir villutrúarmenn og brenndir á báli. Þeir hugsuðu ekki á réttan hátt, voru ekki rétttrúaðir. Konur voru veikasti hópurinn og því ráðist sérstaklega á þær og þær brenndar.

Svona var þetta fram á 20. öld, en einstaklingar með óæskilegar hugmyndir var varpað í fangelsi fyrir ranghugsun. En steininn tók úr þegar nasistar (og kommúnistar) tóku völdin og bönnuðu allar óæskilegar hugmyndir og bókabrennur fóru fram. Kannski aðeins skárra en að henta fólki á bál en ekki mikið meira. Þetta leiddi t.a.m. til þess að Japanir töpuðu stríðinu þegar kjarnorkusprengjur voru varpaðar á landið sem gerðar voru af "óæskilegum vísindamönnum".

Í Kampúdíu var fólk hreinlega útrýmt sem hafði einhverja menntun eða þekkingu. En seint lærir fólk af sögunni. Fréttir bárust af því síðustu misseri að í Bandaríkjunum var byrjað að stunda styttubrot í nafni rétttrúnaðar. Styttur af sögulegum persónum og meira segja þjóðarhetjur eins og George Washington og Abraham Lincoln voru í hættu og margar hverjar brotnar niður.

Nú virðist rétttrúnaðurinn teygja sig alla leiðina hingað til Íslands. Í fréttum var sagt að "skúlptúrnum „Fyrsta hvíta móðirin í Ameríku“ eftir Ásmund Sveinsson hafi verið stolið af stalli sínum  við Laugarbrekku á Snæfellsnesi þar sem verkið hefur staðið frá síðustu aldamótum. Verkið er frá árinu 1939 og er af Guðríði Þorbjarnardóttur, landkönnuði. Guðríður er talin ein víðförlasta kona heims sem uppi var kringum árið 1000. Hún sigldi átta sinnum yfir úthöf og ferðaðist fótgangandi um þvera Evrópu. Guðríður var fædd á Íslandi en sigldi til Grænlands og þaðan til Vínlands. Hún eignaðist þar barn, Snorra Þorfinnsson, og er talið að hún sé fyrsta konan af evrópskum uppruna sem fæddi barn í Ameríku. Guðríður fór einnig til Rómar."

Viðbrögð fólks var undrun. „Við bara trúðum ekki að einhver hefði gert svona og óttuðumst hið versta. Að einhver hefði stolið þessu bara til að bræða það eða gera eitthvað. En svo komumst við að því að það voru tvær listakonur sem sögðust hafa stolið verkinu og við urðum nú ekki mjög kát þegar að við uppgötvuðum það.“

Listakonurnar eru Bryndís Björnsdóttir, og Steinnun Gunnlaugsdóttir. Þær hafa nú komið verki Ásmundar fyrir innan í sínu eigin verki, innan í eldflaug, sem nú er til sýnis fyrir utan Nýlistasafnið í Marshallhúsinu á Granda. Þær segja verkið rasískt og hafa ekki skilað því á sinn stað þrátt fyrir að hafa verð beðnar um það." segir í frétt RÚV.

Þetta er pólitískur rétttrúnaður af grófustu gerð en einnig atlaga að listinni sjálfri. Það er nefnilega þannig að listaverk verða ekki til í lausu lofti né hugsanir fólks. Listaverkin eru afurð menningu viðkomandi listamann hvers tíma. Listamaðurinn endurspeglar heiminn eins og samtímamenn sjá hann.

Hugmyndir þessa tíma geta verið kolrangar að okkar mati en getum við fordæmt forfeðurna? Kannski í framtíðinni munu afkomendurnir fordæma okkur fyrir t.d. kjötneyðslu og saka okkur um villimennsku. En geta þeir dæmt okkur á þeirra forsendum? Erum við ekki afurð okkar menningu og tíma? Er ekki hættulegt að afmá mistök fortíðarinnar, óhæfuverk og varmennin? Er ekki hætt á að við kunnum ekki að varast næsta Hitler eða Stalín eða næsta alræðisríki? 

Svo við snúum okkur aftur að listaverkinu Fyrsta hvíta konan í Ameríku, var ekki ætlunin heiðarleg tilraun listamannsins að heiðra íslenska konu sem var brautryðjandi og einstök á sínum tíma? Er listaverkið ekki spegilmynd þessa tíma og ef við erum ósátt við listaverk þessa tíma, að skapa nútímalistaverk sem okkur þóknast? Það er alltaf hægt að hunsa verk þeirra sem okkur hugnast ekki og fara t.d. bara á nútímalistasöfn. En ansi væri það fátæklegt að geta ekki skoðað egypsk listaverk af því að píramídarnir voru sennilega byggðir af þrælum eða rómversk, afurðir eitt mesta þrælaveldi sögunnar. Eigum við að brjóta niður fornaldarlistaverk af því að þau standast ekki "nútíma hugmynda staðla"?

 

 

 

 

 

 

Nekt í listinni – af hverju?

Ég skrifaði þó nokkuð af greinum á Facebook áður en það hún lokaði fyrir alvöru textagerð. Þetta gerði ég í svokölluðum glósum (notes) en allar þessar greinar týndust þar með nema hvað að þær birtast í "minningum" öðru hvoru. Hér kemur ein góð sem birtist mér í dag, man ekki hvort ég hafi birt hana hér áður, en hvað um það, góð vísa er aldrei of oft kveðin.

------

Þeir sem þekkja listasöguna, hrista höfuðið yfir mótmæli gegn málverki sem er til sýnis í Seðlabankanum. Ekki einu sinni Vatíkanið - páfagarður dytti í hug að banna svona myndir. Á Ítalíu á síðmiðöldum uppgötvuðu Ítalir rómverskar fornleifar, með nöktum styttum o.s.frv. og endurreisnar páfarnir voru fljótir að sjá fegurina í slíku verkum. Það voru ekki bara listaverk sem sýndu naktar konur, heldur einnig karla. Vitrúvíski maðurinn er til dæmis fræg teikning eftir Leonardo da Vinci og sýnir mannslíkamann sem enginn á að skammast sín fyrir enda eru við öll nakin bakvið klæðin. Hér er ein fræg mynd (nr.2), sem ber heitið ,,sköpun Adams" og er eftir Michelangelo Buonarroti og er í Páfagarði. ,,Síðasti dómurinn“ eftir Michelangelo er þar einnig. Svo breyttust tímar og með tilkomu púrítanismans 17. öld var öll nekt gagnstæð kristilegum gildum og mátti alls ekki sjást í bert hold og allir að vera klæddir svart og allir eins. Pápismi var fagurfræðileg list kölluð. Viljum við slíka tíma aftur? En sem sagnfræðingur hef ég ekki komist hjá því að stúdera listasöguna og kíkjum aðeins á hana.

Nekt í listaverkum – svo sem málverkum, skúlptúr og nýlega í ljósmyndun - hefur almennt endurspeglað félagslega staðla hvers tíma hvað varðar fagurfræði og hógværð / siðferði. Hins vegar hefur mannslíkaminn alltaf verið einn af helstu viðfangsefnum listamanna allt frá steinöld, þegar hellamálverk voru helstu tjáningaform forsögulegra manna en þá voru naktir menn sýndir við veiðar (ekkert kynferðislegt við það). Nakinn mannslíkami hefur verið sýndur í málverkum og styttum síðan á forsögulegan tíma.

 

Bæði karlkyns og kvenkyns listform (málverk og styttur) voru algengar í fornöld, sérstaklega í Grikklandi og Róm til forna. Útdráttur nakinn líkama hefur oft verið notaður á táknrænan hátt, sem útbreiddur myndlíking fyrir flóknar og margþættar hugmyndir. Hér kemur AÐALATRIÐIÐ: Form nakins líkama hefur oft verið notað á táknrænan hátt, sem útbreidd myndlíking fyrir flóknar og margþættar hugmyndir. Hann var tákngervingur í táknfræði, goðafræði, guðfræði og notaður til að skilja læknisfræði svo eitthvað sé nefnt. Goðfræðilegar sögur og sögur frá grísku og rómversku goðafræði sem sýna nakinn guð voru oft notuð sem þema fyrir mismunandi málverk.

Fyrir utan guði og gyðjur voru á almannafæri styttur og málverk af íþróttamönnum og keppendur og sigurvegarar fornkeppna og ólympíuleika alltaf sýndir naktir í fornöld. Á síðmiðöldum voru listamenn eins og Leoando Da Vinci sem bæði krufðu lík og máluðu myndir af mannslíkamanum og læknisfræðin þróaðist af þessari þekkingu.

 

 

 

 

En nekt var ekki bara tengd goðsögum eða táknfræði. Málverk og nekt án tilvísanna til allegóríu eða goðafræðilegum merkingum voru nokkuð algengt form listgreinar á öllum öldum. Gerð voru verk sem sýndu karlmenn, konur og börn nakin og þótti ekki tiltökumál. Frá fyrstu dögum ljósmyndunarinnar var nekt uppspretta listar fyrir þá sem tóku upp hinn nýja miðil. Flestar af fyrstu myndunum voru vel faldar eða birtust óvænt og þóttu brot á félagslegum reglum tímans, þar sem ljósmyndin sýnir raunverulegt nekt.

Myndir sem tengjast kynferði, aðrar en þær sem hafa vísindalegt eða menntuð tilgangi, eru almennt flokkaðar sem annaðhvort erótísk list eða klám. En samt er nekt er ekki sama og klám. En jafnvel það sem myndi teljast vera klám í dag, var ef til vill bara kennsluefni fyrir ung hjón, hvernig börn væru nú búin til.

Til að skilja mikilvægi nektar í listum þurfum við að ferðast aftur í tímann þegar skúlptúrar voru mest áberandi listform. Skúlptúrar voru búnar til til að lýsa ýmsum mikilvægum þáttum félagslegs lífs, einkum trúarbrögð og stjórnvöld.

Þessir skúlptúrar mynda óaðskiljanlegur hluti af samfélaginu og voru notaðir til að skreyta musteri, dómstólabyggingar, hallir, garða og aðra opinbera staði sem skipta máli.

Myndhöggvarar þurftu því að hafa mikla hæfileika og ímyndun til að gera skúlptúra (steinverk) til að virðast gædd lífi. Myndhöggvarar gerðu tilraunir til að setja fram stellingu, mynda samhverfu, staðsetningu og horn líkamshluta og ýmsar aðrar upplýsingar til að ná fram fullkomnu lífi í styttuna.

Þetta þýddi að áhorfandinn þurfti að skynja tilfinningar úr skúlptúrnum, leiðandi listamenn notuðu meira en bara andliti til að túlka tilfinningar. Myndhöggvarar tóku að nota allan víðáttan líkamans í þessum tilgangi, sem þýðir einnig að þeir gátu ekki haft fólkið í klæðum (fötum), þar sem fatnaður getur ekki sýnt tilfinningar einstaklingsins, sem nakinn líkami gerir.

Svo að ég ljúki þessu máli: Þá er mannslíkaminn með það form að hann dregur fram skugga og sveigjur og hann er lifandi og ekkert er eins erfitt og að skapa líf í dauða stein sem er steinstytta. Erfitt er að skapa líf í vasa á borði þótt hann getur verið ágætur til þjálfa skuggagerð. Að skapa líf í stein er fullkomnum á listinni og svo á við um málverkið. Líkaminn verður ekki aðskilinn frá höfði sem er þó helsti líkamshlutinn sem tjáir tilfinningar. Maðurinn í heild sinn tjáir tilfinningar en þær koma ekki fram ef andlitið er hulið á bakvið slæðu eða grímu eða líkaminn hulinn klæðnaði. Lengi lifi nektin!

 

 

 Hér er ein af umdeildum myndum Seðlabankans sem fór bókstaflega fyrir brjósti gagnrýnenda.