Sverris saga konungs

Uppáhalds fornbókin mín er Sverris saga. Hún greinir frá ungum manni, líklega fæddum í Færeyjum en ungur að aldri og þá orðinn prestur, fékk þær fréttir frá móður sinni að hann væri launsonur Sigurðar Noregskonungs Haraldssonar. Hvernig Sigurður hafi átt eða getað sængað hjá mömmum hans, suður í Færeyjum veit ég ekki en þetta virðast Norðmenn trúa. Sumir segja að hann hafi verið fæddur í Björgvini og þar hafi mamman hitt Sigurð konung sem getið hafi drenginn á laun, væntanlega utan hjónabands. En þegar Sverrir var orðinn fimm ára fluttu foreldrar hans, Gunnhildur og Unás kambari, til Færeyja en þaðan var Unás. Bróðir hans var Hrói biskup í Kirkjubæ og ólst Sverrir upp hjá honum, lærði til prests og hlaut vígslu.

Það var ekki fyrr en þá sem Gunnhildur móðir hans sagði honum – eftir því sem segir í sögu Sverris – að hann væri ekki sonur Unáss, heldur væri faðir hans Sigurður munnur, sem var konungur Noregs 1136–1155. Nútíma sagnfræðingar telja þetta þó útilokað. Í Færeyjum er enn haldið á lofti þeirri sögn, að Sverrir sé fæddur í helli ofan við Kirkjubæ. Ég held aftur á móti að hann hafi bara verið bastarður sem hafi leitað til Noregs í ævintýraleit. Þar bættist hann í hóp margra manna sem gerðu kröfu til konungsdóms, enda var upplausnarástand í landinu, langvarandi borgarastyrjöld í gangi. Mörgum lukkuriddurum með sverð í hendi leist vel á slíkt og freistuðu að komast til valda með vopnavaldi. Einn slíkra var Íslendingur sem tókst að safna saman 300 manna liði áður en hann og menn hans voru yfirbugaðir.

Saga Sverris minnir mig dálítið á Þórð sögu kakala sem til var í sjálfstæðri gerð, sem var einnig ævintýramaður sem tókst að komast til valda með vopnavaldi. Ég byggði M.A. ritgerð mína að hluta til á Sverris sögu. Hann hóf uppreisn í Noregi árið 1177, náði þar völdum og ætt hans stýrði síðan Noregi fram til 1387. Þórðar kakala saga og Sverris saga voru samtímasögur og því nokkuð áreiðanlegar heimildir. Karl Jónsson á Þingeyrum fór til Noregs og hitti þar Sverri líklega að boði hins síðarnefnda. Hann hóf að skrifa sögu hans mitt í átökunum sem þá áttu sér stað. Virðist sagan einum þræði samin til að staðfesta tilkall Sverris til valda og skýra að hann sé konungur valinn af guði með mikla hæfileika og sonur konungs. Óvíst er hver eða hverjir kláruðu bókina og eru enn deildar meiningar um það.

Sverrir fór fyrir Birkibeinum en andstæðingar hans kölluðust Baglar. Völd hans voru aldrei ótvíræð og þurfti hann að berjast til dauðadags en hann féll í umsátri um borgarvirki 1202. Á ýmsu gekk í borgarastyrjöldinni en 18. júní 1199 vann Sverrir stórsigur á her Bagla í Strindafirði og leifarnar af Baglahernum flúðu til Danmerkur. Það voru þó ekki endalok átakanna. 

Einhver sem skrifar á Wikipedíu segir að Sverrir hafi dáið á sóttarsæng í Björgvin 9. mars 1202. Það finnst mér undarlega orðað því að Sverrir og her hans sultu heilu hungri í umsátrinu og næringarskortur, vosbúð og erfiðleikar hafa dregið hann til dauða, það er það sem ég get lesið af lestri Sverris sögu. Umsátrið stóð í um fimm mánuði um hávetur. Sverrir var aðeins 51 árs þegar hann dó og því varla dáið úr hárri elli, fæddur um 1151 og dó 1202. Baglar nutu forystu Nikulási Árnasonar biskupi með stuðningi Eiríks erkibiskups. Konungsefni þeirra var Ingi, sem sagður var launsonur Magnúsar Erlingssonar. Ingi Baglakonungur gat þó ekki nýtt sér það færi sem skapaðist við dauða Sverris því hann dó sama ár.

Grípum nú niður í M.A. ritgerð mína þar sem ég fjalla um endalok Sverris en hér er ég að fjalla um mikilvægi borga (kastala) í norsku borgarastyrjöldinni:

,,Nýir andstæðingar komu ávallt í kjölfar þeirra sigruðu og nú þurfti Sverrir að berjast við flokk þann er nefndist Eyjaskeggjar. Sverrir hafði látið gera borg í Björgvin á berginu upp frá biskupsgarði, og höfðu Birkibeinar þar um veturinn mikla sveit. Hófu Eyjaskeggjar umsátur um borgina og veittu borgarmönnum jafnan atsókn en gátu lítið annað að gert en að skjóta á þá og þeir á móti. Dró Sverrir saman lið og kom Björgvinjarmönnum til bjargar. Afléttu eyjaskeggjar umsátrinu og voru sigraðir í sjóorrustu.

Öflugustu andstæðingar Sverris stormuðu nú inn á sjónarsviðið undir forystu Nikulásar Árnasonar, biskups í Ósló, árið 1196 og lögðu undir sig Víkina og Upplöndin. Sverrir fór að þeim og sigraði þá í mikilli orrustu í Ósló en eftirlifandi Baglar flýðu norður og réðust á borgina (Sverrisborg eða Síon öðru nafni, reist 1182-83) á Steinbjörgum í Niðarósi í Þrándheimi. Þar var fyrir 80 manna varnarlið og skorti það hvorki vopn, vistir né mat. Böglum tókst ekki að taka borgina þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir og brugðu þeir þá á það ráð að hóta að ræna bú fyrirliða borgarmanna. Sveikst hann þá undan merkjum og lét opna leynidyr á borginni og komust Baglar þar inn samkvæmt frásögn Sverris sögu. Var borgin brotin niður í kjölfarið og sýnir það hversu mikill þyrnir hún var í augum sigurvegaranna en það var mikið verk að brjóta niður borg. Hún hefur verið endurreist.

Enn sannaði borgin við Björgvin sig er Baglar réðust á hana. Nú var Aura-Páll forráðamaður hennar en Sverrir var þá í herleiðangri og því aðeins borgarmenn til varnar. Það voru kænskubrögð sem afléttu umsátrinu. Skömmu eftir þetta kom Sverrir í bæinn með liðsauka og Baglaherinn á eftir. Hófst nú umsátursástand sem Baglar áttu erfitt með að fylgja eftir vegna vistaskorts og urðu þeir að leita undan eftir vistum. Þegar þeir komu aftur stóð borgin enn í veginum fyrir þeim og tóku þeir þá til bragðs að brenna Björgvin en þrátt fyrir það náðu þeir ekki borginni heldur urðu að hörfa frá.

Var Sverrir nú kominn í sóknarham og færðist orrustuvöllurinn æ sunnar. Fór floti hans að Böglum er réðu fyrir Túnsbergi en þar var Hreiðar sendimaður við mikla sveit Vestfylda og höfðu þeir gert þar til varnar tvo kastala, annan norður á berginu en annan suður yfir götunni er upp liggur frá Lafranzkirkju. Sverrir varð frá að hverfa og sat um veturinn í Björgvin en fór um vorið til Túnsbergs og settist um bergið. Bjó Sverrir sig undir langt umsátur og lét flytja til sín leiðangra og vistir úr héruðum. Hann reyndi ítrekað að taka kastalana tvo en án árangurs.

Leitaði Sverrir margra bragða til að vinna bergið með bellibrögðum en tókst það ekki og hófst þá langt umsátur. Stóð umsátrið um kastalana fram á vetur en þá fóru Birkibeinar að kvarta um vistaskort en bændur gerðust tregir til að láta af birgðum sínum. Svo var einnig farið um kastalabúa en Hreiðar sendi bréf til Inga „konungs“ og þóttist ekki geta haldið lengra út en til Nikulásmessu og þá með hörðum kosti.

Sverrir sat um Túnsberg í 20 vikur eða fimm mánuði og fór þaðan um leið og hann vann það. Hann veiktist veturinn sem hann dvaldist í Túnsbergi og fór sjúkur til Björgvinjar, lá þar veikur og dó að lokum.

Nokkru síðar var barist um borgina við Björgvin en þar sat um nærri tvö hundruð manna setulið. Baglar réðust á borgina og skutu á en fengu ekki tekið hana en Birkibeinar gerðu skyndiárásir úr borginni í bæinn. Fóru Baglar úr bænum vegna vistaskorts en sneru aftur eftir þrjár vikur. Fór viðureign þeirra svo að liðsauki Birkibeina kom til bæjarins og var umsátrinu aflétt.

Áður en Birkibeinar fóru úr Björgvin var það ætlunin að borgin yrði varin með tvö hundruð manna setuliði en ákveðið var að það væri of fjölmennt og sæst var á hundrað manna setulið. Sýnir þetta hversu setuliðið var fámennt í köstulunum og svo fámennt lið talið duga móti stórum umsátursher. Baglaherinn kom þar aftur að og réðst á borgina en Birkibeinar gerðu útrás, þeir voru færri og hrukku inn af veggjunum og hlupu inn í meginborgina.

Baglar komust upp á útveggina og unnu útborgina, en er þeir sáu að þeir gátu ekki unnið meginborgina brenndu þeir útborgina og skipuðu sínum mönnum í kastalann. Birkibeinarnir í borginni urðu fljótlega vistalausir og gáfust upp og fengu þeir grið. Borgin í Björgvin var brotin niður eins og sú í Niðarósi.

Samkvæmt ofangreindum lýsingum má ætla að borgin við Björgvin hafi verið af þeirri kastalagerð er hlotið hefur heitið motte and bailey á ensku. Þetta voru meðal fyrstu gerða kastala. Slík hernaðarmannvirki voru gerð úr viði og steinum og stóðust betur umsátur en fyrri gerðir (sbr. trékastalar, e. wooden palisade). Þessir kastalar voru venjulega umkringdir kastala- eða borgardíki eða öðrum náttúrulegum hindrunum og staðsettir á hæðum. Kastalarnir höfðu tvo varnaveggi. Hinn ytri var utan um hallargarðinn eða forgarðinn en til þess að komast inn í hann varð að fara yfir brú sem lá yfir díkið. Inn af forgarðinum var innri varnarveggurinn sem myndaði hluta af húsaröð og lá oftast í ferhyrningi en þetta var rammgerðasti hluti kastalans. Til að komast inn í þennan innri hluta kastalans varð árásarliðið að fara yfir enn aðra brú. “

Sverrisborg í Þrándheimi, við Niðurós, aðalvígi Sverris. Í Sverris sögu er hún kölluð Síon eftir borg Davíðs í Jerúsalem. Barist var um borgina 1197 og áttust þar við Baglar og Birkibeinar. Sverrir var ekki á staðnum. Lauk umsátrinu með að það féll það í hendur Bagla. Var hún jöfnuð við jörðu í kjölfarið með aðstoð heimamanna sem skyldaðir voru til verksins. 

ATHUGIÐ: Til voru tvær Sverrisborgir, önnur við Niðurós en hin við Björgvin.

Sverrisborg við Niðurós, Þrándheimi, var byggð af konungi Sverri Sigurdssyni um 1182 eins og áður sagði, 250 metra norðaustur af Björgvinahús (Bergenhus) virki. Árið 1188 var ráðist á bærinn Niðarós, sem hafði verið yfirgefinn af konungmönnum Sverris. Mótherjar hans strunsuðu inn í bæinn og blóðbað fylgdi í kjölfarið. Þá var borgin sem var að mestu trévirki, rifin niður og borgin brend og lögð í rúst. Það er ekki vitað nákvæmlega hvenær hún var endurreist, en Sverris saga segir á að borgin hafði verið endurreist eftir 1197. Sverrisborg er síðast nefnd í valdatíð, Hákonar Hákonarsonar konungs árið 1263 þegar hann leyft að veggir Sverresborg væru brotnir niður.

Konungur Sverre Sigurðsson átti einnig Sverresborg byggða við Björgvin í Þrándheimi. Það er talið að vígi hafði ytri vegg úr steini og innri byggingar úr tré (kastalagerð). Sagan nefnir að 600 karlar og 40 göfugar konur bjuggu í víginu um 1207. Þessi Sverrisborg var vettvangur nokkurra bardaga í borgarastyrjöldinni. Kastalinn féll í hendur Bagla og var eytt, en var endurbyggð af Hákoni jarli. Baglar brutu hana í annað sinn en hún hefur verið endurbyggð nokkrum sinnum.

Fornleyfauppgröftur staðfestir frásögn Sverris sögu: http://ruv.is/frett/bein-i-brunni-stadfesta-sverris-sogu

 

 

Pólitísk mistök í Úkraníudeilunni og -stríðinu

Þegar horft er á stríðið í Úkraníu, þá sér maður mörg pólitísk mistök sem leiðtogar beggja aðila hafa gert og eru að gera.

Í fyrsta lagi að svíkja Minsk samninginn og telja Rússum trú um að hann væru raunverulegur friðarsamningur. Þeir urðu heldur betur reiðir er hið sanna kom í ljós. Í öðru lagi að virða ekki óskir Rússa um að stækka ekki NATÓ í austur, að landamærum Rússlands.  Það er ef til vill ekki undarlegt að Pútín hafi séð sig tilhneyddan til aðgerða og í stríð.

En það eru mistök í diplómatsíu sem spilar aðalrullu í málinu, af allra hálfu og hér skiptir máli hver er við stjórnvölinn í Bandaríkjunum. Leiðtogi andstæðinganna. Þar situr Joe Biden á valdastól, einn af lélegustu forsetum sögunnar í Bandaríkjunum sem hefur gert hver mistökin á fætur önnur í utanríkismálapólitík sinni. Hann sendi Pútín röng skilaboð um veikleika enda veit Pútín um alla spillinguna sem Biden fjölskyldan er flækt í Úkraníu og græna ljósið kom þegar Bandaríkin hrökkluðust með skömm úr Afganistan á vakt Joe Biden. 

En Pútín hefur líka gert sín mistök, efnahagsleg, pólitísk og hernaðarleg. Kannski eru alvarlegustu mistökin að drepa mjólkurkúnna, eða a.m.k. reka hana í burtu. Þá er ég að tala um Þýskaland og co. Langtímaáhrif gætu verið að Vestur-Evrópa minnki til frambúðar að kaupa rússneskt gas. Þótt Rússar geti selt gasið annað, þá gefur Vestur-Evrópu markaður mest af sér fjárhagslega og styðst er til hans í km talið.

Önnur stór mistök var að halda að Úkranía myndi falla eins og spilaborg líkt og í Georgíu. Rússneska leyniþjónustan hefur greinilega gert mistök og nokkra daga vopnuð valdataka og hefur breyst í blóðugt stríð. Rússar munu læra af þessu hernaðarlega og herinn verður öflugri í framtíðinni en hann sýnir í þessu stríði.

Þriðju mistökin sem er ef til vill ekki á Pútíns valdi en er ófyrirsjáanleg (?) afleiðing stríðsins en það er að NATÓ stækkar! Landamærin við NATÓ lengjast ef Svíþjóð og Finnland ganga í bandalagið. Þetta er hernaðarlega mjög öflugar þjóðir og því verða Rússar í framtíðinni að binda mikinn herafla í Norður-Evrópu til frambúðar.

Mér sýnist niðurstaða vera komin í stríðið, en báðir aðilar vilja ekki viðurkenna þau, líkt og gerðist í Kóreustríðinu, þar sem barist var aukalega í tvö ár eftir að hernaðarleg niðurstaða var fengin.

Hún er að Krímskaginn fellur endanlega í hendur Rússlands, samið verður um Donbass svæðið og það fær pólitískt sjálfræði að einhverju leyti en verður áfram hluti af Úkraníu. Niðurstaða sem hægt hefði verið að ná við samningaborðið!!! Og spara líf hundruð þúsunda manna (aðallega ungra karlmanna) í leiðinni.

Stríð eru alltaf ömurlegur veruleiki mistaka stjórnmálamanna. Stundum borga stríð sig, ríkið stækkar í landsvæði,en áhættan er gífurleg. Það fékk Hitler að kynnast í seinni heimsstyrjöldinni. Í næstu grein ætla ég að fjalla um pólítík seinni heimsstyrjaldar og mistökin sem gerð voru.

 

Reykjavíkurflugvöll á Löngusker - úr lögsögu Reykjavíkurborgar

Ruglið um staðsetningu Reykjavíkur hefur farið út í hraun. Eldgos á Reykjanes hefur sannfært  skynsamt fólk um að flugvöllur í Hvassahraun er afleidd hugmynd, nema hjá harðlínufólki sem tekur engum rökum. 

Reykjavík hefur verið stýrð af vinstrisinnuðu fólki meira eða minna síðan um aldarmót. Það hefur af hugmyndafræðilegum ástæðum, ekki rökrænum ástæðum, ákveðið að taka afstöðu gegn vélknúinni umferð, hvort sem er um flug- eða bílaumferð er að ræða. 

Er þá ekki bara málið að koma Reykjavíkurflugvöll úr lögsögu Reykjavíkurborgar, þar sem flugvélahatarar (og bílahatarar) hafa ráðið ríkjum síðastliðna áratugi? Fara með hann út á Löngusker, "sem er einskins manna land" og með landfyllingu er hægt að búa til alþjóðaflugvöll þar. Hann yrði þar með í lögsögu ríkisins. Ég trúi ekki að lögsaga Reykjavíkur nái í sjó út.

Þau sveitarfélög sem liggja að skerunum, eru Kópavogur, Garðabær (Álftanes) og Reykjavík. Það kostar sitt að nota landfyllingu en efnið gæti komið úr Vatnsmýrinni þegar Dagur B. fær þar með langþráða íbúabyggð sína þar. Minna ónæði yrði af flugvelli á Lönguskerjum en er í Vatnsmýrinni. Vegur tengdur við Suðurgötu tryggir að sjúklingar með sjúkraflugi komist auðveldlega á Landspítalann.

Á Wikipedia: Löngusker eru allstór sker vestarlega í Skerjafirði í Reykjavík, eða beint fyrir norðan Álftanes. Skerin eru áberandi þegar lágsjávað er en hverfa nær alveg í stórstraumsflóðum. Í aðdraganda sveitarstjórnarkosninga árið 2006 var eitt af stefnumálum lista Framsóknarmanna að ná þjóðarsátt um að Reykjavíkurflugvelli yrði fundinn endanlegur samastaður á landfyllingu á Lönguskerjum.

Ég hef ekkert á móti staðsetningu flugvallarins í núverandi mynd. Það er bara núverandi borgarstjórn sem er á móti honum. Og ég er sammála Ómari Ragnarsyni að færa mætti neyðarbrautina (sem er búið að loka) út í sjó (og rífa nokkur hús í leiðinni). 

En til að fá varanlegan frið fyrir græna og rauða liðinu í borgarstjórn, sem hatast svo við flugvöllinn, sé ég ekki annan kost en að fara með hann úr lögsögu Reykjavíkur. Þetta þýðir líka að hægt er að stækka hann og hafa hann eins stóran og við viljum, einnig fyrir alþjóðaflug. 

Valkostir utan Vatnsmýrar

Hér eru hugmyndir um flugvöll á Bessastaðanesi: Eftir 82 ára leit og ótal skýrslur og fjárútlát er engin pólitísk lausn í sjónmáli

Grípum aðeins niður í greinina: 

"Vatnsmýrin eða Bessastaðanes

Íslenska ríkið á flugvöllinn í Vatns­mýrinni í Reykjavík sem mætti stækka fyrir stærri þotur en þar geta lent í dag þannig að hann nýttist sem varavöllur fyrir Keflavíkurvöll. Vandinn við slíka lausn er óeining um flugvallarstæðið vegna ásælni borgaryfirvalda í landið í Vatnsmýrinni fyrir byggingar.

Vegna þessara átaka hafa menn bent á ýmsar aðrar lausnir, eins og Hólmsheiði, Löngusker, Hvassahraun og fleiri, sem flestar hafa reynst vera flugtæknilega óhagstæðari, nema ein, en það er flugvöllur á Álftanesi, eða öllu heldur á Bessastaðanesi. Sá möguleiki gæti þó farið að hverfa úr myndinni fljótlega vegna aukinnar ásóknar í byggingarland á svæðinu en er þó enn tæknilega vel framkvæmanlegur.  Hins vegar má segja að Hannibal Valdimarsson hafi stigið afdrifaríkt spor gegn slíkri hugmynd á pólitískum vettvangi árið 1973 sem hefur síðan haft áhrif á allar slíkar vangaveltur. Þá var reyndar verið að tala um hugmyndir um flugvallagerð á Álftanesinu öllu en ekki eingöngu á Bessastaðanesinu næst Skerjafirði. Söguleg og tilfinningaleg rök eru þó vissulega enn til staðar gegn slíkum áformum og eiga fullan rétt á sér, en þetta svæði er samt utan friðunarmarka.

Þarna verður einfaldlega að vega og meta afkomuhagsmuni þjóðarinnar í heild á móti mögulegum sögulegum og huglægum rökum." 

Nota bene, Færeyingar, örþjóðin, ætla að byggja nýjan alþjóðaflugvöll í stað þess sem er í Vágar, og það á landsfyllingu. Sjá hér frétt um málið: Nýr Flugvöllur í Færeyjum

Grípum aðeins niður í fréttina sem er frá 2014: "Hug­mynd­in er að við flug­völl­inn verði enn­frem­ur stór­skipa­höfn þar sem stór farþega­skip geti lagst að bryggju. Sömu­leiðis er hug­mynd­in að hægt verði að landa fiskafla í höfn­inni og koma hon­um beint í flutn­inga­flug­vél­ar. Afl­inn væri þannig kom­inn á markaði um all­an heim á sem skemmst­um tíma. Þeim mögu­leika er enn­frem­ur haldið opn­um að höfn­in gæti orðið að um­skip­un­ar­höfn. Nýja eyj­an yrði síðan tengd landi með neðanj­arðargöng­um.

Reiknað er með að fram­kvæmd­in kosti sam­tals 5,6 millj­arða danskra króna eða sem nem­ur um 115,6 millj­örðum ís­lenskra króna. Verk­inu yrði skipt niður í þrjá áfanga. Fyrst yrði lengri flug­braut­in lögð og minni flug­stöðin af tveim­ur upp á 5 þúsund fer­metra reist. Sömu­leiðis bíla­stæðahús í tengsl­um við hana og teng­ing­in við göng­in auk brim­varn­argarða. Kostnaður­inn við fyrsta áfang­ann er áætlaður 2,4 millj­arðar danskra króna."

Ef Færeyingar geta þetta, af hverju ekki við? Þarna er verið að tjalda til framtíðar.  Annar valkostur er Álftanes, landsvæðið neðan við Bessastaði og austan við Bessastaðatjörn.

Og kannski gæti Skerjaflugvöllinn íslenski einnig orðið stórskipahöfn? Og þannig réttlætt landfyllingu í miðjum Skerjafirði.

Hinn deyjandi borgari - Hvernig ættbálkastefna og hnattvæðing eru að eyðileggja hugmyndina um Bandaríkin

Bókarýni: The Dying Citizen eftir Victor Davis Hanson – Hvernig ættbálkastefna og hnattvæðing eru að eyðileggja hugmyndina um Bandaríkin?

Ég hef alltaf haft áhuga á borgararéttinum og borgaralegum gildum. Einn af bestu sagnfræðingum samtímans, Victor D. Hanson kafar ekki bara í fornöldina, heldur er hann samtíma gagnrýnandi. Bók hans, The Dying Citizen (2021), kannar með hvaða hætti nútíma bandarískt lýðræði er að veikjast. Hún snertir málefni eins og hnattvæðingu og sjálfsmyndapólitík og fjallar um hvernig vinstrisinnaðir „framfarasinnar“ eru að skaða grundvöll Bandaríkjanna.

Eftirfarandi efni  - bókarýni - er tekið af vefsetrinu  Paminy og er þýðing mín.  

https://paminy.com/book-summary-dying-citizen-victor-davis-hanson-tribalism-globalization-destroying-idea-america/

Hvers vegna er spurningar Victor Davis Hanson svona mikilvægar?

Hefurðu einhvern tíma á tilfinningunni að vestrænt samfélag hafi stigið skref aftur á bak? Stjórnmálamenn halda áfram að segja að við þurfum að ná meiri framförum í öllu, frá kynþáttafordómum til loftslagsbreytinga, og samt líður þér eins og eitthvað stærra sé að gleymast. Að eitthvað sé að lýðræðinu?

Í þessum samantektum muntu uppgötva hvernig svokallaðir framfarasinnar stofna samfélagsgerð Bandaríkjanna í hættu - og koma verkamönnum, efnahagslífinu og lýðræðisferlinu  öllu í hættu. Frá sjálfsmyndapólitík til bandarísku stjórnarskrárinnar, það sem raunverulega er að gerast er sett fram hér.

Í þessum samantektum muntu læra:

• hvers vegna sumir Bandaríkjamenn vilja rífa niður stjórnarskrána;
• hvernig djúpríkið virkar í raun; og
• hvað hnattvæðingin er að gera Vesturlöndum.

Eyðilegging miðstéttarinnar veldur hörmungum fyrir lýðræðið

Þú gætir vitað að rætur vestræns lýðræðis liggja í Grikklandi til forna. En hefurðu einhvern tíma hugsað um hvaða Forn-Grikkjum við eigum að þakka fyrir stjórnmálakerfið okkar?

Í Grikklandi til forna var samfélaginu skipt í þrjá efnahagshópa: mjög ríka, mjög fátæka og fólkið í miðjunni. Heimspekingar þess tíma töldu að einungis væri hægt að treysta millistéttinni til að halda uppi lýðræðislegum hugmyndum um lagalegt jafnrétti, eignarrétt og sanngjarna pólitíska framsetningu. Aftur á móti höfðu hinir ríku tilhneigingu til að vera aðgerðalausir og höfðu aðeins áhyggjur af því að afla sér meiri auðs. Aftur á móti voru mjög fátækir svo svangir að pólitískir ofstækismenn létu auðveldlega stjórna þeim - sem sögðu þeim að hata hina ríku.

Þú gætir vitað að rætur vestræns lýðræðis liggja í fornöld. Hvers vegna fannst stjórnmálaheimspekingum Grikklands til forna að millistéttin væri áreiðanleg? Jæja, í fyrsta lagi var ekki auðvelt að stjórna slíku fólki; þeir höfðu tilhneigingu til að vera sjálfbjarga landeigendur sem framleiddu ólívur og vín í gnægð og höfðu því fjármagn að eigin vali. Þeir voru lausir úr erfiði daglegs amsturs og höfðu meiri tíma til að eyða í pólitíska hugsun. Ólíkt hinum ríku hafði miðstéttin þó ekki efni á að vera aðgerðalaus. Þess í stað fóru þessir landeigendur í að bæta laga- og stjórnmálakerfin í kringum sig, þannig að þeir gætu látið börn sín af hendi land sitt í arf. Í meginatriðum var millistéttin eini hópurinn sem sameinaði vinnusemi, sjálfstæða hugsun og áhuga á pólitískum stöðugleika.

Vestræn miðstétt nútímans heldur enn þessum dýrmætu einkennum

En það er áhyggjuefni að Bandaríkin verða vitni að því að miðstéttin er holuð út – og að stétt sem á meira sameiginlegt með miðaldabændastétt Evrópu er að rísa upp á ný. Þetta eru fátækir Bandaríkjamenn sem eiga ekki sitt eigið heimili, sem eru alltaf einni launaseðill frá örbirgð og eru arðrændir fjárhagslega af auðmönnum. Þessir nútíma bandarísku bændur eru nú um 46 prósent íbúanna.

Þessi hnignun millistéttarinnar skilur okkur eftir með skarpri tvískiptingu milli ríkra og fátækra. Til að lýsa þessu skaltu íhuga fallega háskólasvæði Stanford háskólans. Þú finnur Mercedes-Benz og BMW bíla auðugra nemenda á bílastæði háskólans. En ef þú yfirgefur háskólasvæðið og lítur á nálægar götur, muntu sjá hundruð manna búa í tengivögnum sem lagt er við kantsteininn. Þetta er vandamál fyrir okkur öll, því samfélag án millistéttar er ekki til þess fallið að virka lýðræði.

Tilfinning Bandaríkjanna um sameiginlega sjálfsmynd er nú í hættu

Bandaríkin hefur alltaf verið þjóð innflytjenda. Á nítjándu öld streymdi mikill fjöldi fólks til þessa risastóra, stjábýla lands. Þeir komu í leit að meira frelsi og tækifærum en þeir höfðu haft heima. Í lok aldarinnar höfðu innflytjendur frá öllum hornum Evrópu, svo og Suður-Ameríku og Asíu, lagt af stað til Ameríku.

Í þessum kafla munum við skoða hvernig öllum þessum ólíku þjóðernum tókst að breyta sér í sameinað fólk.

Sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkjanna og stjórnarskrá Bandaríkjanna segja bæði að allir menn séu skapaðir jafnir. Á nítjándu öld – þegar fólk af ólíkum trúarbrögðum, þjóðerni og þjóðerni var að koma til Ameríku – ruddi þessi einfalda en róttæka yfirlýsing brautina fyrir sameinað fólk. Það þýddi að þrátt fyrir ágreining þeirra gátu nýir innflytjendur allir búist við því að vera meðhöndlaðir sem jafningjar í hinum mikla menningar- og þjóðernisbræðslupotti Bandaríkjanna.

Til að flýta fyrir þessu aðlögunarferli var gert ráð fyrir að nýir Bandaríkjamenn færu ákveðnar fórnir í staðinn fyrir bandarískan ríkisborgararétt. Í fyrsta lagi var gert ráð fyrir að þeir myndu taka upp ensku sem móðurmál. Innan fárra kynslóða var hefðbundnum háttum og siðum heimalanda þeirra einnig skipt út fyrir nýjar bandarískar hefðir.

Þó að þetta gæti hljómað óþolandi, höfðu stofnendur Bandaríkjanna góða ástæðu til að hvetja borgara sína til að verða einsleitt fólk með sameiginlegt tungumál. Þeir voru nefnilega hræddir um að ef þeir leyfðu mismunandi innflytjendahópum að þróa aðskilda menningu innan mismunandi ríkja, þá myndi stríð brjótast út. Þeir höfðu lært af stöðugum trúar-, þjóðernis- og borgaralegum átökum meðal evrópskra þjóða hvað gæti gerst ef þeir leyfðu bandarískum ríkisborgurum að sækjast eftir mismunandi menningarlegum sérkennum.

Hins vegar, á tuttugustu og fyrstu öld, er bandarískri hugsjón um ríkisborgararétt í hættu. Í stað skipulegs ferlis löglegra innflytjenda er nú gríðarlegt magn af óheftum innflutningi ólöglegra innflytjenda. Frá árinu 1986 hefur fjöldi ólöglegra hælisleitenda í Bandaríkjunum farið úr 5 milljónum í tæpar 20 milljónir.

Þetta er ógn við bandaríska lífshætti. Í stað þess að verða ríkisborgarar og tileinka sér bandarísk gildi, tungumál og hefðir, halda þessir innflytjendur annaðhvort ólöglegri stöðu sinni eða uppfæra hana í hið þokukennda hugtak um búsetu. Þetta þýðir að það er engin skylda á nýbúum að aðlagast eða verða fullgildir borgarar.

Djúpa ríkið hefur tök á bandarísku stjórnmálalífi

Í lýðræðisþjóð eins og Bandaríkjunum gætirðu gert ráð fyrir að það séu borgararnir sem ákveða hver fer með pólitískt vald. Þegar öllu er á botninn hvolft eru það kjósendur sem kjósa fulltrúa sína og það eru þessir fulltrúar sem að lokum stjórna tækjum ríkisins, ekki satt? Jæja, það er ekki nákvæmlega öll sagan.

Reyndar er margt fólk í Bandaríkjunum sem hefur gífurlega mikið pólitískt vald - en var samt aldrei kosið. Við erum að tala um djúpa ríkið.

Andstætt því sem þú gætir hafa heyrt, er djúpa ríkið ekki leynilegt samsæri. Reyndar er vald djúpa ríkisins á fullum skriði og það gerir engar tilraunir til að leyna sjálfum sér.

Hið djúpa ríki samanstendur af flóknum vef tengsla meðal leyniþjónustustofnana þjóðarinnar, hersins og æðstu stétta embættismannaþjónustunnar - auk úrvalsháskóla, New York og Washington fjölmiðla og helstu fjármálamanna á Wall Street.

Djúpa ríkið hefur áhrif á það sem kennt er í æðri háskólum og hvað lesendur lesa um í ákveðnum dagblöðum. Djúpa ríkið fer einnig með völd í gegnum her sinn ókosinna embættismanna. Þessir embættismenn vinna oft í eftirlitsstofnunum ríkisins, þar sem þeir geta beint stjórnað því hvað einstaklingar og stofnanir mega - og mega ekki - gera.

Hugleiddu aðgerðir ríkisskattstjóra, annars þekkt sem IRS, á milli 2010 og 2013. Á þessum tíma rannsakaði IRS pólitíska tryggð félagasamtaka sem báðu um skattfrelsi. Það er áhyggjuefni að samtök sem lýstu sjálfum sér með því að nota orð eins og „ættjarðarvinir“, „teveisla“ eða jafnvel „stjórnarskrá“ voru sérstaklega tekin fram og í mörgum tilfellum var beiðnum sínum um skattfrelsi hafnað á ósanngjarnan hátt. Þessi hlutdræga áhersla á hægri sinnaða sjálfseignarstofnanir kom forsetabaráttu Barack Obama til góða árið 2012, vegna þess að nokkrir félagasamtök sem hefðu barist gegn honum voru fjárhagslega veikt vegna ákvarðana IRS.

Þrátt fyrir að IRS hafi að lokum verið neydd til að biðjast afsökunar á gjörðum sínum, var enginn dæmdur refsiábyrgur. Reyndar benda allar vísbendingar til þess að vandamál djúpríkisins versni frekar en batnar. Íhugaðu að árið 2019 voru alls 450 alríkisstofnanir, og þessar stofnanir voru með um 2,7 milljón embættismönnum. Það eru milljónir manna sem Bandaríkjamenn kusu ekki sem hafa vald til að framfylgja yfir 175.000 síðum alríkisreglna – reglur sem Bandaríkjamenn kusu ekki um.

Ættarhyggja (frændfylgni) er þröng og hættuleg leið til að skipuleggja samfélagið

Hvaða ættflokki tilheyrir þú? Þar til fyrir nokkrum árum hefðu flestir Bandaríkjamenn svarað því til að þeir tilheyrðu aðeins einum ættbálki: Bandaríkjunum. En þessa dagana er bandarískt samfélag að klofna í mismunandi ættbálka sem skiptast eftir þjóðerni, trúarbrögðum og kynþáttum. Í þessum kafla munum við skoða blóðleita sögu ættbálka og kanna hvers vegna afturhvarf Bandaríkjanna inn í hana er svona truflandi.

Við skulum byrja á því að skoða hvað sagan segir okkur um ættbálka. Áður en þjóðríki voru til voru mismunandi ættbálkar sem kepptu og börðust hver við annan. Reyndar, í gegnum mesta mannkynssöguna, var ættbálkahyggjan viðmið; Ættkvísl þinn samanstóð af fólki sem leit út eins og þú, hljómaði eins og þú og bjó nálægt þér. Hver annar var óvinurinn.

Ein af ástæðunum fyrir því að ættbálkasamfélög voru og eru svo skaðleg er sú að störf og umbun eru ekki úthlutað eftir verðleikum. Í stað þess að besta fólkið rísi á toppinn nær fólk árangri einfaldlega vegna trúar- eða þjóðernistengsla. Með öðrum orðum, þetta snýst ekki um það sem þú veist - það snýst um hvaða ættbálki þú tilheyrir.

En meira en að vera ósanngjarnt, þá er ættbálkahyggjan líka stórhættuleg. Þegar samfélög klofna eftir þjóðerni eða trúarbrögðum er mismunun, stríð og jafnvel þjóðarmorð kannski ekki langt undan. Á fyrri hluta tuttugustu aldar, þegar ríkin í Suður-Ameríku stunduðu kynþáttaættbálka, til dæmis, voru aðskilnaðarlög Jim Crow afleiðingin. Í Þýskalandi nasista var samfélagið líka tvískipt eftir þjóðarbrotum með skelfilegum afleiðingum. Spilað áfram til síðari hluta aldarinnar, og þú munt sjá þjóðarmorð eiga sér stað í Balkanskagaríkjunum - að þessu sinni gegn múslimum - vegna ættbálka.

Það er áhyggjuefni að í Bandaríkjunum í dag er ættbálkahyggjan að koma aftur og margir Bandaríkjamenn eru farnir að hugsa eftir kynþátta- og þjóðernislínum enn og aftur. En að þessu sinni eru það vinstrisinnaðir framfarasinnar sem reka þessa ættbálkastefnu.

Ekki sannfærður?

Íhugaðu síðan þá staðreynd að Bernie Sanders, hinn áberandi vinstrisinnaði stjórnmálamaður, talar nú fyrir kynþáttaaðgreindum háskólaþemahúsum í bandarískum háskólum. Ótrúlegt, Sanders barðist í raun gegn kynþáttaaðskilnaði húsnæði fyrir áratugum síðan. Eða íhugaðu þá staðreynd að Háskólinn í Chicago segir nú útskriftarnema opinskátt að þeir ættu ekki að nenna að sækja um í enskudeild þess nema þeir ætli að læra um svarta höfunda. Spyrðu sjálfan þig: Er þetta virkilega framfarir? Þegar öllu er á botninn hvolft eyddu margir Bandaríkjamenn árum saman í baráttu gegn kynþáttastefnu í fræði og menntun. En þessa dagana virðist sem allt sé að gleymast. Enn og aftur virðist húðliturinn skipta máli og ættbálkahyggjan er að koma aftur.

Stjórnarskráin á undir högg að sækja frá framfarasinnum

Bandaríska stjórnarskráin hefur þjónað Bandaríkjamönnum vel í meira en tvær aldir. En í dag vill vaxandi fjöldi fólks sjá stjórnarskrána rifna í tætlur. Ef þeir ná árangri verður það hörmung fyrir lýðræðið – og fyrir hinn almenna borgara.

Til að skilja hvers vegna sumt fólk er svona illa við stjórnarskrána verðum við að skilja upphaflegan tilgang hennar. Reyndar voru áform stofnenda þegar þeir sömdu stjórnarskrána miklu þrengri en þú gætir gert ráð fyrir. Megintilgangur stjórnarskrárinnar var að festa í sessi persónulegt frelsi og frelsi bandaríska ríkisborgarans, svo og að vernda eignir hans. Það var ekki hannað til að efla jafnréttisgildi, svo sem meira jöfnuð meðal Bandaríkjamanna.

Ákveðnir stjórnmálamenn og aðgerðarsinnar telja að stjórnarskráin leyfi stjórnvöldum ekki nægilegt svigrúm til að auka jöfnuð í bandarísku samfélagi. Auk þess telja þeir að framfarir muni ekki nást í málum eins og hlýnun jarðar, innflytjendamál og tekjuskiptingu fyrr en vald stjórnarskrárinnar er leyst af hólmi fyrir meiri völd sem veitt eru Bandaríkjaforseta.

En þessir framfarasinnar (e. Progressive)  eru með róttækari og umdeildari dagskrá sem leynist undir afstöðu þeirra gegn stjórnarskránni. Þeir telja að, sem löngu látnir hvítir menn, ættu stofnendur landsins ekki lengur að hafa nein áhrif á nútímasamfélag - samfélag sem framfarasinnar lýsa sem fjölþjóðlegu, fjölkynþátta og upplýstu í skoðunum sínum. Raunar, undirliggjandi öllu því sem framfarasinnar hata við stjórnarskrána er brennandi löngun þeirra til að breyta samfélaginu í grundvallaratriðum. Einfaldlega vilja þeir að Bandaríkin breytist úr samfélagi sem býður upp á jöfn tækifæri í samfélag sem býður upp á jafna niðurstöðu.

Mikið af þessari löngun til breytinga er knúið áfram af öfundarpólitík. Í verðleikasamfélagi eins og Bandaríkin eiga margir erfitt með að horfa á samlanda sína fara frá venjulegum Jóa til auðugs, farsæls og valdamikils fólks á örfáum árum. Í stað þess að horfast í augu við þá staðreynd að farsælt fólk rís á toppinn vegna þess að það er hæfileikaríkara og duglegra, er oft auðveldara fyrir misheppnað fólk að kenna sjálfu samfélaginu um.

Þetta er hin raunverulega ástæða fyrir því að svokallaðir framfarasinnar þrýsta nú á um aukið jafnræði í niðurstöðum; þeir geta einfaldlega ekki höndlað þann óþægilega sannleika að sumt fólk er minna hæft en annað, jafnvel þegar þeim er veitt jöfn tækifæri. Fyrir vikið beina þeir gremju sinni að bandarísku stjórnarskránni - og þrýsta á um að skipta henni út fyrir eitthvað miklu róttækara og sósíalískara í eðli sínu.

Hnattvæðingin bitnar á Bandaríkin

Geturðu verið heimsborgari og samt verið ríkisborgari heimalands þíns? Í þessum lokakafla munum við skoða nútíma hnattvæðingu og áhrif hennar á Bandaríkin. Við skulum byrja á því að kanna grundvallarspurningu: Hvað eigum við við þegar við tölum um hnattvæðingu?

Hnattvæðing á sér stað þegar þjóðir fara að hugsa um sig sem hluta af heimssamfélagi. Fyrir vikið byrja leiðtogar að taka hagsmuni þessa samfélags framar hagsmunum eigin þjóða – eða að minnsta kosti taka jafna tillit til þeirra.

Þó að þessi jafna umhyggja fyrir umheiminum gæti virst vera góð, hefur það skaðlegar afleiðingar fyrir þjóðríkið. Hvers vegna? Vegna þess að auðlindum er aðeins hægt að deila svo mikið áður en verðmæti þeirra þynnast út. Eitt þjóðríki, sama hversu öflugt það er, getur ekki haldið uppi heiminum.

Það eru fullt af dæmum um hvernig hnattvæðingin er að þynna út auðlindir Bandaríkjanna. Til dæmis, þó að það gæti verið hagstætt fyrir heimssamfélagið þegar bandarísk fyrirtæki flytja verksmiðjur sínar til annarra landa, kemur þessi flutningur venjulega í óhag fyrir bandaríska starfsmenn og gerir þá veikari. Í öðru lagi, þegar áhrifamiklir bandarískir viðskiptamógúlar fjárfesta milljarða dollara í öðru stórveldi - segjum Kína - gæti það verið gott fyrir Kína, en það eru slæmar fréttir fyrir Bandaríkin. Það er vegna þess að þessar erlendu fjárfestingar gera mógúlana mun ólíklegri til að fordæma forræðishyggju og and-bandaríska hyggju Kína. Að lokum, þegar alþjóðasamfélagið reynir að þvinga loftslagsbreytingastefnu upp á Bandaríkin án þess að þessar stefnur séu samþykktar af bandarísku lýðræðisferli, veikir það stjórnmálastofnanir landsins.

Auðvitað gætirðu haldið að þessir hlutir séu bara það verð sem Bandaríkin verður að borga fyrir meiri alþjóðlega sátt og velmegun. Kannski finnst þér að Bandaríkin ættu að gefa aðeins upp vald sitt í leit að heimsfriði og framförum. En vandamálið er að þessir meintu kostir hnattvæðingarinnar eru aðeins grunnhygðir. Klóraðu aðeins í yfirborðið og þú munt komast að því að hnattvæðingin hefur alls ekki fært heiminn nær saman. Í raun og veru halda lönd um allan heim enn sínum eigin lögum, menningu og hefðum - og á erfiðum tímum verður ljóst hversu þau er á skjön við bandarísk gildi.

Í upphafi COVID-19 heimsfaraldursins, til dæmis, sýndu kínversk stjórnvöld tilhneigingu sína til stalínískra og and-bandarískra gilda, þar sem þau leyndu alvarleika sjúkdómsins fyrir umheiminum og settu harðar ráðstafanir ofan frá og niður á sitt eigið fólk. Sama hversu mörg störf, fyrirtækjadollarar eða umhverfisstefnur Bandaríkin deila með Kína, alþjóðahyggja getur ekki breytt menningu Kína í þessum efnum.

Loka samantekt

Lykilboðin í þessum samantektum:

Bandarískt lýðræði stendur frammi fyrir mörgum ógnum í nútíma heimi. Bandaríkjamenn eru enn einu sinni farnir að skipuleggja sig eftir þjóðernis- og kynþáttalínum og sífellt aukinn fjöldi ólöglegra innflytjenda grefur undan hugmyndum Bandaríkjanna um aðlögun og samlögun. Bandarísku lýðræði er einnig ógnað af hnattvæðingunni, þar sem yfirstéttin í landinu veikir bandarískt launafólk og efnahagslífið með því að senda störf og fjárfestingar til útlanda.

 

Um höfundinn

Victor Davis Hanson  er prófessor emeritus í klassíkum fræðum við California State University, Fresno. Hanson hefur skrifað yfir 20 bækur, þar á meðal The Case for Trump.

 

Saga norska hersins í 1200 ár

Fyrstu norsku varnarsamtökin, leidangen (ísl. leiðangurinn), voru stofnuð meðfram strandlengjunni á 10. öld. Leiðangurinn verndaði norsku ströndina og landið innan „svo langt inn sem laxinn gengur“, að sögn gamalla orða.

Víkingar komu einnig upp línu af vörðum og eldum á stefnumótandi fjallstoppum meðfram ströndinni. Þau voru notuð til að dreifa fréttum, skilaboðum og viðvörunum um allt landið. Skilaboð myndi taka viku að berast frá suðri til norðurs Noregs. Varðakerfið var undanfari háþróaðs stjórnunar- og viðvörunarkerfis nútímans.

Auk leiðangursins var hirðinn einnig mikilvægt herveldi. Í Noregi var hirðinn upphaflega einkaher konungs. Frá víkingaöld og fram á 1500 gerði konungurinn hirðinni kleift að sækja réttindi sín og vald – bæði í Noregi og erlendis.

Stríðið við Svíþjóð

Samband Danmerkur og Noregs var í nánast stöðugri baráttu við nágrannaríki Svíþjóðar frá 16. til 19. öld. Á 17. öld voru hvorki meira né minna en fjögur meiriháttar átök milli landanna. Svíum tókst að lokum að gera tilkall til norskra landa. Stór svæði voru flutt frá Noregi til Svíþjóðar og landamæri Noregs og Svíþjóðar í dag voru meira og minna stofnuð um 1600.

Herinn í Noregi varð smám saman sjálfstæðari frá hernum í Danmörku. Árið 1750 var stofnaður norskur herskóli og fyrsti undirforingjaskólinn var stofnaður árið 1784.

Bandalag við Frakkland og Napóleon

18. öldin var tiltölulega friðsælt tímabil, þrátt fyrir stöðuga samkeppni við Svíþjóð. Dansk-norski sjóherinn stækkaði að stærð og skipulagi, en tók sjaldan þátt í bardögum og styrjöldum. Nærvera sjóhersins var engu að síður mikilvæg, sérstaklega á tímum Napóleonsstyrjaldanna frá 1790 og áfram. Bretar höfðu lengi óttast að danski-norski sjóherinn myndi ganga til liðs við Napóleon. Til að koma í veg fyrir að þetta gerðist réðust Bretland inn í Danmörku árið 1807, þekkt sem orrustan við Kaupmannahöfn. Niðurstaðan var hörmuleg fyrir ríkjasambandið Danmörk-Noreg (og þar með Ísland, Færeyjar og Grænland). Megnið af flota þess eyðilagðist og skipin sem eftir voru voru flutt til Bretlands.

Eftir sprengjuárás Breta gengu Danmörk-Noregur til liðs við Frakkland og Napóleon. Bandalagið við Frakkland þýddi að ríkið var nú í stríði við bæði Bretland og Svíþjóð. Herferð Norðmanna gegn Svíþjóð var farsæl fyrir norska hermenn, en stríðið gegn Bretlandi var langt og erfitt fyrir danska-norska konungsríkið. Bretar settu strangt viðskiptabann. Þetta bitnaði sérstaklega á Noregi þar sem landið var algjörlega háð innflutningi á maís og öðrum matvælum. Viðskiptabannið leiddi til hungurs og hungursneyðar og varð til þess að Norðmenn snérust gegn þegar óvinsælu sambandi við Danmörku.

Samband við Svíþjóð

Napóleon var loksins sigraður árið 1814 og Danmörk–Noregur voru í tapliðinu. Til refsingar var danska-norska konungsríkið leyst upp og Noregur fluttur frá Danmörku til Svíþjóðar. En áður en sambandið við Svíþjóð var formlegt tókst nýstofnuðum norskum yfirvöldum að búa til norska stjórnarskrá. Stjórnarskráin varð mikilvæg í sambandinu við Svíþjóð vegna þess að hún viðurkenndi Noreg formlega sem ríki. Í hernaðarlegu sjónarmiði var mikilvægasti hluti stjórnarskrárinnar grein 109, sem kom á herskyldu fyrir alla menn. En það myndi standa fram undir lok 1800 áður en allir norskir menn voru teknir með sem hermenn.

Friður – og tvær heimsstyrjaldir

Eftir Napóleonsstyrjöldinni lauk var fólk í Evrópu þreytt á stríðum og átökum. Þessi almenna stemning hægði á þróun og vexti norska hersins og sjóhersins. Í lok 19. aldar byggðu yfirvöld upp herinn og sjóherinn, vegna vaxandi sjálfstæðisbaráttu Norðmanna. Sambandið við Svíþjóð var leyst upp með friðsamlegum hætti árið 1905, en norskir stjórnmálamenn töldu eindregið að herinn hefði verið mikilvægur þáttur í að tryggja sjálfstæði Noregs.

Í fyrri heimsstyrjöldinni frá 1914 til 1918 tókst Noregi að vera hlutlaus, en hlutleysi Norðmanna er mjög umdeilt. Norðmenn höfðu samúð með Bretum og meira en 3.500 norskir sjómenn féllu í árásum Þjóðverja. Eftir stríðið var Evrópa enn og aftur þreytt á stríði. Þetta leiddi til sterkra krafna um afvopnun – einnig í Noregi. Norski herinn var skorinn niður og fjárveitingum til hersins var haldið í lágmarki.

Allan 1930 neyddi aukin spenna í Evrópu Norðmenn til að endurreisa herafla sinn. Hins vegar kom endurnýjuð áhersla á hernaðarútgjöld of seint. Þann 9. apríl 1940 réðust nasistar-Þýskaland á Noreg og Þjóðverjar náðu öllu landinu á sitt vald í júní 1940. Um 1.100 norskir hermenn féllu í orrustunum. Eftir ósigurinn hóf norska útlagastjórnin að byggja upp nokkrar herdeildir norska hersins, sjóhersins og flughersins frá Bretlandi.

Um 10.000 manns týndu lífi á norskri grundu í síðari heimsstyrjöldinni, flestir við frelsun Norður-Noregs haustið 1944. Auk þess voru fjölmargir sovéskir og serbneskir stríðsfangar drepnir í þýskum fangabúðum í Noregi. .

Hernámi breytti herstefnu Noregs í grundvallaratriðum. Landið hafði komist að því að krafa um hlutleysi væri engin trygging fyrir því að forðast stríð og hernám. Noregur hætti því hlutleysisreglunni.

Kalda stríðið

Seint á fjórða áratugnum jókst alþjóðleg spenna milli Vesturlanda og Sovétríkjanna. Sem lítið nágrannaríki Sovétríkjanna höfðu norsk stjórnvöld áhyggjur. Norðurlöndunum tókst ekki að stofna norrænt hernaðarbandalag og varð það til þess að Noregur gekk í NATO árið 1949.

NATO-aðildin og reynslan af stríðinu leiddu til fordæmalausrar uppbyggingar norska hersins. Noregur fékk einnig peningalega aðstoð frá Bandaríkjunum og NATO til að kaupa vopn og byggja upp innviði. Árin 1952 og 1953 námu fjárveitingar til varnarmála 30% af fjárlögum ríkisins og 4,7% af vergri landsframleiðslu Noregs.

Gullið tímabil fyrir herskyldu

Lok síðari heimsstyrjaldarinnar markaði upphafið að gullnu tímabili fyrir almenna herskyldu karla í Noregi. Fleiri karlar þurftu að gegna fyrstu herþjónustu og hermenntun og herþjálfun jókst að stærð og fjölda. Á hámarkstímanum voru meira en 350.000 Norðmenn hluti af norska hernum. Frá árinu 1949 hefur Noregur einnig verið mikilvægur þátttakandi í friðargæsluverkefnum SÞ. höfðu meir en 40.000 norskar konur og karlar gegnt herþjónustu .

Jafnvægisstefna

Norski herinn var hvað mestur á fimmta og sjötta áratugnum. Eftir þetta breytti NATO um stefnu og peningalegur stuðningur við Noreg minnkaði. Þetta leiddi til breytinga á norska hernum. Á sama tíma varð norðurskautið smám saman mikilvægara fyrir stórveldin.

Aðild Noregs að NATO var ætlað að koma í veg fyrir að Sovétríkin þrýstu á Noreg og réðust á þær. Á sama tíma vildu Norðmenn ekki ögra risastórum nágranna sínum meira en nauðsynlegt var. Þetta þýddi að Noregur þurfti sveigjanlega og áreiðanlega varnarstefnu. Ein afleiðingin var sú að Noregur leyfði engum erlendum eða bandamönnum að koma upp herstöðvum á norsku yfirráðasvæði – nema ef ráðist yrði á Noreg eða hótað yrði árásum. Norðmenn neituðu einnig samstarfsaðilum sínum að koma fyrir kjarnorkuvopnum í Noregi á friðartímum.

Nútímaleg en smærri stofnun

Upp úr 1970 voru fjármögnun hersins ósamrýmanleg pólitískum markmiðum hersins. Með lok kalda stríðsins á tíunda áratug síðustu aldar var hernum breytt úr svokölluðum innrásarvörnum í þéttara skipulag með meiri gæðum, nútímalegum vopnum, nýjum hergögnum og fleiri faglegum sveitum og einingum. Nýleg þátttaka Noregs í alþjóðlegum aðgerðum eins og Afganistan hefur gefið stofnuninni mikilvæga reynslu og sérfræðiþekkingu.

Á tíunda áratugnum voru gerðar nokkrar stórar breytingar á starfsmannahliðinni. Árið 2015 tók Noregur upp almenna herskyldu. Þetta gaf norskum körlum og konum jöfn réttindi og skyldur þegar kemur að því að vernda Noreg. Árið 2016 kom einnig á laggirnar nýtt starfsmannakerfi fyrir undirforingja, sérfræðisveitina. Sérfræðingarnir fylgja stigi frá OR1 til OR9 – sambærilegt við skipulag NATO. Nýja kerfinu hefur verið lýst sem mestu breytingum í hernum frá stofnun hersins árið 1628.

Nýlegar breytingar á alþjóðlegu öryggisástandi hafa einnig neytt Norðmenn til að endurskipuleggja her sinn. Í október 2019 kynnti varnarmálastjóri ráð sitt um hvernig norski herinn ætti að þróast á næstu áratugum. Hann mælti með auknum fjárfestingum í mannafla og búnaði og endurnýjuð skipulag. Alþingi mun taka ákvörðun um útgjöld og uppbyggingu árið 2020, með að lokum breytingar sem koma til framkvæmda frá og með 2021.

Árið 2020 hafði einnig í för með sér nokkrar stórar breytingar á herbúnaði hersins. Nýr floti F-35 orrustuþotna verður kominn í fullan rekstur árið 2025, en floti P-8 Poseidon Maritime Patrol flugvéla verður starfræktur frá og með 2023. Björgunarþyrlan AW101 SAR Queen og NH90 þyrlurnar verða einnig í fullum rekstri árið 2020 og fimm nýju 212A kafbátarnir verða afhentir til Noregs undir lok áratugarins. Skilaboðin eru skýr, varnir Noregs eru góðar.

Heimild: Norske Forsvaret

Lofthelgi Íslands í höndum norska flughersins í tvo mánuði

Norski flugherinn er með fréttum um þetta og segir að í janúar og febrúar 2023 eru norskar F-35 orrustuflugvélar sendar á vettvang til að halda íslenskri lofthelgi örugga.

Og þeir segja í fréttatilkynningu: "Ísland er ekki með eigin flugher. Til að mæta þörf Íslands fyrir viðbúnað og loftrýmisgæslu á friðartímum, veitir NATO reglubundið viðveru fyrir lofteftirlits- og hlerunargetu. Verkefnið heitir Iceland Air Policing (IAP) og er það á vegum aðildarríkja NATO í þrjár til fjórar vikur í senn. IAP viðheldur öryggi í lofthelgi NATO.

Hvert er hlutverk Noregs?

Norðmenn hafa nú sent fjórar F-35 vélar til Keflavíkurflugvallar á Íslandi, þar af tvær í biðstöðu 24.-7. Norsku orrustuflugvélarnar eru tilbúnar til að „spæna“ á hverjum tíma frá Keflavík. Ef óþekkt flugvél kemur nærri íslenskri lofthelgi, til dæmis, fær flugsveitin skilaboð um að skjóta F-35 vélunum strax á loft til að bera kennsl á óþekkta flugvélar. IAP verkefnið hófst formlega 19. janúar 2023 og stendur í þrjár vikur, til 9. febrúar 2023.

Konunglegi norski flugherinn er mjög fær um þetta viðbúnaðarverkefni, kallað Quick Reaction Alert (QRA). Norskar F-35 vélar sinna svipuðum verkefnum fyrir NATO frá Evenes flugherstöðinni í Noregi, þar sem þær eru tilbúnar til kappflugs 24/7, 365 daga á ári.

Dreifing þessa árs fyrir IAP til Keflavíkur er í þriðja sinn sem Norðmenn eru með nýju F-35 vélarnar erlendis."

Og fréttatilkyninning segir jafnframt: "Við höfum framkvæmt IAP margoft áður með fyrri bardagavélum okkar, F-16. Norska sendinefndin samanstendur af um það bil 100 manns, allt frá flugmönnum, tæknimönnum, flutningastarfsmönnum til annarra stuðningsaðgerða. Þar á meðal eru norskir eftirlits- og tilkynningamenn, sem fylgjast með og framleiða viðurkennda loftmynd (RAP) af íslenskri lofthelgi.

Fluglöggæslan (eins þeir kalla þetta) sjálf stendur yfir í þrjár vikur en sveitin starfar vikum saman bæði fyrir og eftir verkefnið við verkefni sem tengjast undirbúningi, flutningum og endurskipulagningu.

Fluglöggæsla Íslands er mikilvæg fyrir NATO í heild en einnig fyrir Noreg. Í gegnum verkefnið er norski herinn fær um að setja vopnakerfið í ýmsar prófanir og auka getu okkar til að stjórna F-35 vélunum okkar, með nauðsynlegum stuðningsaðgerðum, utan norsks yfirráðasvæðis."

Norðmenn eru með alvöru her sem getur reynst skeinuhættur ef á verður ráðist. Norski herinn var endureistur árið 1628 og hefur allar götur síðan sannað að hann er erfiður viðureignar.

Sannar stríðið í Úkraníu að skriðdrekar eru úreldir?

Sannar stríðið í Úkraníu að skriðdrekar eru úreldir?

Tvennum sögum fara af því og skiptar skoðanir fræðimanna. Ég ætla að birta hér þýðingu mína á grein eftir Brent M. Eastwood. Heyrum hvað hann hefur að segja.

Eru drónar og skriðdrekabanar (eldflaugar) að gera skriðdreka úrelta?

Maður  hefur séð myndirnar og myndböndin sem hafa skjalfest hina fjölmörgu rússnesku skriðdreka sem hafa bilað eða verið  eyðilagðir, sem hafa runnið á vígvellinum. Bayraktar TB2 bardagadróninn og Javelin skriðdrekaflugskeytin hafa verið hrikaleg fyrir rússnesk bryntæki. Viðkvæm virkisturn skriðdrekans ræður ekki við eldflaugaárás. Skriðdrekaárásakerfi rignir svo sannarlega dauða ofan frá.

Vefsíðan 1945 hefur greint frá tilraunum Rússa til að verja skriðdreka sína fyrir þessum tegundum eldflauga. Hersveitir Vladimírs Pútíns hafa byggt járnbúr fyrir ofan skriðdrekaturna til að hindra niðurleið skriðdrekaeldflauga. Þessar mótvægisaðgerðir hafa ekki skilað árangri.

Ótrúlegt tap Rússa

Frá og með 13. mars hafa Úkraínumenn misst 389 skriðdreka og 1.249 brynvarða hervagna, að sögn úkraínska varnarmálaráðuneytisins sem vitnað er í í Kyiv Independent. Þó að þessar tölur séu ekki staðfestar af sjálfu sér er óhætt að segja að Rússar hafi eyðilagt hundruð skriðdreka en sjálfir orðið miklu tjóni.

Þess virði?

Árið 2020 gerði Army Technology veftímaritið könnun og spurði hvort skriðdrekar væru verðmæt fjárfesting. Þeir spurðu yfir 6.000 svarendur. 74 prósent aðspurðra sögðu að skriðdrekar væru sannarlega verðmæta fjárfesting á meðan 26 prósent sögðu að svo væri ekki.

Niðurstaða skoðanakönnunarinnar var að í bardögum gegn uppreisnarmönnum og hryðjuverkum í Írak og Afganistan gegndi helsti bardagaskriðdrekinn minna hlutverki og hann átti á hættu að verða eyddur. En vegna mikillar endurvakningar herafla Rússa og Kínverja – bæði lönd sem búa yfir stórum brynvörðum brynherjum – þótti skriðdrekinn orðinn mikilvægur á ný.

En hér koma úkraínsku hersveitirnar

Rússneska innrásin í Úkraínu gæti hafa breytt þeirri tilfinningu aftur. Verið er að eyða rússneskum skriðdrekum um allt land. Notkun Úkraínumanna á stand-off flugskeytum og drónum hefur leitt til nýrrar gáruáhrifa í hernaði með brynvörðum tækjum – sem hefur breytt sjónarhorni á hvað það þýðir að vera með skriðdreka í bardaga.

Landgönguliðar sleppa bryntækjum sínum

Bandaríska landgönguliðið var svo viss um að þessi breyting á hernaði myndi gera skriðdreka úreldan að þeir hafa tekið marga af Abrams skriðdrekum sínum úr umferð og sveitin ætlar að verða skriðdrekalaus til að geta einbeitt sér að sjóflugsverkefni sínu. Landgönguliðs skriðdrekaforingjar hafa verið beðnir um að yfirgefa þjónustuna, ráða  sig í aðra deildir herafla eða ganga í landherinn.

Kannski líta landgönguliðarnir út fyrir að vera klárir vegna þess að stríðið í Úkraínu sýnir að skriðdreka og fótgönguliðið er að verða óþarfi. Ein ástæða fyrir erfiðleikum brynvarða farartækja í Úkraínu hefur verið Bayraktar TB2 bardagadróninn.

Bayraktar drónarnir gjöreyðileggja rússneska skriðdreka

Þetta mannlausa kerfi er banvænt fyrir skriðdrekann. Bayraktar TB2 er tyrknesk framleiðsla og Úkraínumenn eru með um 50 slíka dróna og fleiri á leiðinni. Hver flugvél hefur fjórar leysistýrðar eldflaugar.

Dróninn getur flogið í um það bil 24 klukkustundir með lofthæð upp á 25.000 fet. Drónastjórnendur geta verið í allt að 185 mílna fjarlægð. Burðargetan er 121 pund með 105 hestafla vél. Hámarkshraði hans er um 80 mílur á klukkustund.

Bayraktar er að sanna að dróninn getur forðast rússneskar ratsjár og stöðvunarbúnað. En velgengni þeirra stafar líka af vafasömum aðferðum Rússa þar sem innrásarherarnir verja ekki alltaf bryndeildir sínar með loft-til-loft flaugum og öðrum tilgerðum loftvarnarkerfi.

Þrátt fyrir velgengni Bayraktar, tel ég ekki að skriðdrekinn sé orðinn úreldur. Lönd munu draga lærdóm af stríðinu í Úkraínu og styrkja brynvörn á toppi virkisturnsins. Taktíkin mun einnig batna. Bardagasveitir Bandaríkjanna munu nota eigin dróna til að vinna gegn óvininum og skynja betur árásir frá fjarstýrðum farartækjum. Þannig mun skriðdrekinn enn vera meginstoð í nútíma bardaga.

Brent M. Eastwood, PhD, starfar nú sem ritstjóri varnarmála og þjóðaröryggis fyrir ritið 1945 og er höfundur Humans, Machines, and Data: Future Trends in Warfare

Slóð: Does the War in Ukraine Prove Tanks Are Totally Obsolete? - 19FortyFive

Hugleiðingar mínar

Ég er ekki eins bjartsýnn og Brent og mér finnst hann tvísagna. Og stríðið í Úkraníu er kannski ekki besta kennsludæmið. Menn munu nota það sem víti til varnaðar. Drónatæknin er nýhafin og miklar framfarir eru árlega. Og talandi um gervigreindin, sem leiðir til gjörbyltingu i hernaði. Uppgötvanir í hertækni er einmitt oft leiðandi fyrir borgaralega tækniframþróun.

Brent bendir réttilega á veikleika skriðdrekanna gagnvart drónaárásum og það að fótgöngulið Bandaríkjanna er orðið afhuga skriðdrekanotknun. Þetta eru góðar vísbendingar um gagnleysi skriðdreka. Hann telur að tækniframfarir muni bjarga skriðdrekanum, en ég tel einmitt að tækniframfarir geri endanlega út um hlutverk skriðdrekanna. Það fer eins fyrir skriðdrekanum og stóru orrustuskipunum, þau voru þegar úreld í upphafi seinni heimsstyrjaldarinnar. Urðu að fljótandi fallbyssustæðum.

Ég myndi a.m.k. ekki vilja sækja um starf sem skriðdrekaliði og lýst betur á starf drónastjóra sem framtíðarstarf!

Allsherjarstríð og lýðræðisríki

Ég ræddi um herveldið Bandaríkin í síðustu grein minni. Ég sagði að BNA væri lýðræðisríki (sem er um leið heimsveldi og hagar sér eftir því) sem setur því ákveðin takmörk. Til að mynda geta Bandaríkin átt í erfiðleikum með að heyja allsherjarstríð, með öllu því sem því fylgir. Sjá mátti þetta í Kóreustríðinu og Víetnamstríðinu, hernaðurinn var takmarkaður og reynt var að hlífa almenningi. Bandaríkin unnu aldrei lokasigur, þ.e.a.s. stríðið, þótt þau hafi unnið allar orrustur. Í báðum stríðum var hernaðarlegt jafntefli en pólitískur ósigur.

Almennt séð, eru lýðræðisríki ólíklegri til að hefja stríð en harðstjórnarríki. En á því eru undantekingar ef þau eru heimsveldi, líkt og breska heimsveldið og það bandaríska.

Stríðsrekstur þeirra er þó ólíkari en hjá harðstjórnarríkjunum. Þau berjast oftast með aðra hendina bundna fyrir aftan bak, þ.e.a.s. þau heyja ekki allsherjar gereyðingastríð og þau reyna að hlífa borgurum meira. 

Sjá mátti þetta í seinni heimsstyrjöldinni, þegar Þjóðverjar (nasistar) - harðstjórnarríki, hóf stríð gegn öðru harðstjórnarríki, Sovétríkin. Hugmyndakerfin bæði kröfust algjöran sigur, gengið milli bols og höfuð, og annar yrði undir sem og varð. Aukaleikarnir í stríðinu á meginlandi Evrópu, Bandamenn (Bandaríkjamenn, Bretar, Kanadamenn og aðrir) háðu annars konar stríð við nasistanna. Það var grimmt en ekki eins grimmt og á austurvígstöðvunum. Farið var betur með fanga í vestri samanborið við austri af beggja hálfu og leikreglur meira virtar. Ef til vill vegna þess að nasistarnir voru að berjast á móti lýðræðisríkjum?

Hvað um það. Hér er ætlunin að fjalla um allsherjarstríð sem lýðræðisríkin eiga erfitt með að heyja ef barist er utan landamæra ríkja þeirra en eru meira tilbúin að heyja ef t.d. innrás á sér stað.  Hér verður að fara með alhæfingar, því að það eru alltaf til undantekningar á öllum reglum og sérstaklega í hernaði.

Það er ef til vill akkelishæll Bandaríkjanna að heyja ekki allsherjarstríð líkt og nasistar gerðu. Þeir síðarnefndu hlífðu engum og brutu alla andstöðu niður með harðri hendi. Dæmi um þetta eru örlög andspyrnuhreyfinganna í Evrópu, árangur þeirra var eins og bíflugubit og breytti engu um gang stríðsins. Það þurfti milljóna her Sovétríkjanna til að berja nasistanna niður. Harkan var svo mikill að Júgóslavar, annálaðir fjallahermenn réðu ekki við þýska hersetuliðið (og alls staðar annarstaðar var sama saga). Ef einn þýskur hermaður var drepinn, voru 10 borgarar drepnir, jafnt í Júgóslavakíu, Pólandi eða Frakklandi. Þetta hélt aftur af andspyrnunni og aðgerðir hennar voru takmarkaðar. Sömu taktík beittu Mongólar með góðum árangri í sínum hernaði, sama með Rómverja og aðrar sigursælar herþjóðir (Assýringar voru meðal fyrstu her heimsvelda í heiminum og annálaðir fyrir grimmd).

En ég er alls ekki að mæla allsherjarstríði neina bót, síður en svo,  lýðræðisríkin með "mjúka hernaði" sínum geta unnið stríð á sinn hátt og þau hafa gert það. BNA hafa í raun náð ásættanlegri niðurstöðu í stríðum sínum á 20. öld, haldið aftur af harðstjórnarríkjum, þótt fullur sigur hafi ekki fylgt í kjölfarið. Ég er hér aðeins að tala um stríðsrekstur út frá herfræðilegu sjónarhorni.

Hernaðarsagan segir að besta leiðin til að vinna stríð er allsherjarsigur og andstæðingurinn sé barinn svo á bak aftur, að hann eigi sér ekki viðreisnar von næstu aldir. Sbr. framganga Mongóla í Íran (afleiðingarnar má enn sjá). Berja verður hugmyndafræði andstæðingsins á bak aftur með sigrinum. Það er ekki nóg að vinna á vígvellinum, það verður að vinna friðinn (og afleggja hugmyndafræði andstæðingsins).

Skilgreining - hvað er allsherjarstríð?

Algert stríð er stefna þar sem herir nota allar nauðsynlegar leiðir til að sigra, þar með talið þær sem eru taldar siðferðilega rangar í tengslum við hernað. Markmiðið er ekki aðeins að eyðileggja heldur að sigra óvininn þannig að hann geti ekki haldið áfram að berjast um ófyrirséða framtíð. „Algert stríð“ felur í sér fjóra hluti: Virkjun, neita til málamiðlun, þurrka út hlutverki milli hermanna og óbreyttra borgara og alger stjórn á samfélaginu. Fyrri heimsstyrjöldin var að mörgu leyti algjört stríð. Það hafði aldrei verið stríð sem var jafn hrikalegt.

Bandaríska borgarastyrjöldin hefur verið flokkuð af sumum sagnfræðingum sem "algert stríð." Algjört stríð er skilgreint sem "stríð sem er ótakmarkað hvað varðar vopnin sem notuð eru, landsvæðið eða bardagamenn sem taka þátt eða markmiðin sem stefnt er að." Stríðið var ekki aðeins háð á fjarlægum vígvöllum þar sem hermenn voru staðsettir, heldur einnig meðal borgara í borgum og þeir sjálfir skotmörk.

Nútíma allsherjarstríð (á tímum iðnvæðingar)

Í nútímanum hafa skilgreiningar á stríði og byltingu orðið mjög svipaðar vegna þess að stríð og bylting hafa orðið mjög lík.

Eitt mjög áberandi einkenni samruna stríðs og byltingar er 20. aldar umbreyting á yfirlýstum eða fullyrtum stríðsmarkmiðum úr landhernaðarlegum markmiðum í pólitísk og byltingarkennd markmið samtímans.

Aldir fyrir 20. voru sannanlega „friðsamlegri“. Pitirim Sorokin, í bindi. 3 af Social and Cultural Dynamics, kom með þessa tölfræði sem sýnir hversu ótrúlega „friðsæl“ 19. öldin var =

*1701:1815; Stríðsslys (drepst, slys, sjúkdómur) = 8.829.000
*1815:1914; Stríðsslys (drepst, slys, sjúkdómur) = 2.217.000

Sorokin leitaðist við að búa til vísitölu stríðsátaka fyrir hverja öld. Hann mældi fjölda styrjalda, lengd, stærð herja, fjölda drepinna og særðra, fjölda landa sem tóku þátt og prósent íbúa í einkennisbúningi. Hann setti 15. öldina á vísitöluna "100". Í samanburði við þá vísitölu, 20. öld ALLT AÐ seinni heimsstyjöld (þ.e. frá 1900 til 1938) = "3000". Með öðrum orðum, fyrsti þriðjungur 20. aldar var 30 sinnum stríðsamari en öll 15. öld.

Hér eru tölur Sorokins um meðaltal árlegra dauðsfalla af völdum stríðs á undanförnum öldum =

1600-1699 = 33.000
1700-1799 = 52.000
1800-1899 = 55.000
1900-1936 = 700.000 | NB! 20.-c. tölur náðu aðeins yfir fyrsta 1/3 af 20. öld, fyrir seinni heimsstyrjöld (heimild: https://pages.uoregon.edu/kimball/wrx.total.htm )

Með öðrum orðum, því nær sem dregur okkur í tíma og því iðnvæddara sem samfélagið er, verða drápin og eyðilegging iðnvæddari (á verksmiðju stigi) og stærri í sniðum. Allt samfélagið lagt undir og allir verða fyrir barðinu á stríðinu sem er háð.

Borgarastríðið í Bandaríkjunum var eiginlega fyrsta nútímastríðið, iðnvætt og allsherjarstríð. Evrópsku hershöfðingjarnir lærðu ekki af reynslu þeirra bandarísku og því hófst fyrri heimsstyrjöldin þar sem frá horfði í þeirri bandarísku. Það er einmitt oft þannig að hershöfðingjar heyja nýtt stríð á forsendum hið gamla og gera þar með mikil mistök. Dæmi um þetta eru orrustskipin í seinni heimsstyrjöldinni en flugmóðuskipin voru þau tæki sem notuð voru og virkuðu. Sumir hershöfðingjar lærðu þó, sbr. George Patton, sem sá tækifærin í skriðdrekunum.

Núna

Evrópskir hershöfðingjar halda að frá og með lokum seinni heimsstyrjaldar, sé hægt að heyja takmarkað og "siðrænt" stríð. Líkur á hernaði séu litlar. Það er ekki rétt. Þeir hefðu átt að læra af reynslunni af upplausn Júgóslavíu og grimmilega borgarastríðið þar. Þeir eru nú að læra af harðri reynslu þessa daganna. Stríðið í Úkraníu ber sum einkenni allsherjarstríð, með mikilli grimmd, allt lagt undir þar til niðurstaða verður. Eina sem vantar í dæmið er notkun kjarnorkuvopna, allsherjar herkvaðningu og það er hótað að nota vígvallakjarnavopn.

Það er eins og í þessu stríði og öðrum á undan, birtast framtíðarvopnin í litlu mæli en segja til um hvernig framtíðarstríðið verður háð. Hér er ég að tala um dróna (skriðdrekinn er úreldur) og gervigreinina (gerbylting í hernaði). Sem betur fer verða bryndrekar framtíðarinnar mannlausir, sem og flugfarartæki og sjófaratæki herja. Allt annað hvort fjarstýrt og gervigreindin tekur oftar ákvörðun um líf og dauða, frekar en hermenn.

Stríð eru ljót verk mannanna. Svo virðist vera að hið fornkveðna, fælingarmáttur hervalds og vopnaður friður haldi best aftur af harðstjórum heimsins. Lýðræðisríki heimssins verða því að vera á verði um ófyrirsjáanlega framtíð. Megi friður komast á sem fyrst aftur í Evrópu! 

Hernaðarveldið Bandaríkin – svört fjárlög

Menn hafa keppst við hér á Vesturlöndum að tala niður herveldið Bandaríkin. Sumir segja Bandaríkin séu að liðast í sundur vegna innri ágreining og landið sé tvískipt. Það sé ekki eins sterkt hernaðarlega og ætla mætti og NATÓ standi á brauðfótum (ekki satt á meðan Bandaríkin halda bandalaginu á floti og ríkin 30 standa saman). En það þýðir samt ekki að Bandaríkin liðist í sundur, þótt þetta séu hættumerki.

Það hafa komið nokkur tímabil, þar sem innbyrðis deilur Bandaríkjanna hafa náð hæstu hæðum. Svo í bandarísku borgarastyrjöldinni og á meðan Víetnamsstríðið átti sér stað, en þá var samfélagið jafnvel klofnara en það er í dag. En ég held að ríkið haldist saman á meðan herinn er sterkur og getur barið niður uppreisnir. Ég er ekki að sjá það gerast í náinni framtíð að eitthvað ríkið kljúfi sig úr ríkjasambandinu, það væri helst Texas. En þetta er önnur saga en ég ætla að segja í dag.

Bandaríkjamenn eyða um eina billjón Bandaríkjadollara í opinber fjárframlög til bandarískra herafla. Sem er gífurlegt fé, ekkert ríki í heiminum eyðir eins miklu í hermál og Bandaríkin, samt kvarta haukarnir yfir fjárskort og vanrækslu hersins! BNA reka um 5000 herstöðvar (jafnvel fleiri, t.d. á Íslandi þar sem þeir eru meðan annan fótinn og ekki fasta viðveru), þar af 1000 um allan heim. Það kostar að reka allar þessar herstöðvar. Og nýr herafli bættist við í forsetatíð Donalds Trumps, en bandaríski geimherinn (US Space Force) var stofnaður í desember 2019.

Hvað eru svört fjárlög?

Svarta fjárhagsáætlunin eða fjárlögin vísar til ótilgreinds, flokkaðs hluta fjárhagsáætlunar. Oftast er hugtakið notað um útgjöld til hernaðar og varnarmála þar sem sérstökum upplýsingum er haldið leyndum til að varðveita öryggi aðgerðarinnar. Þar sem leynd er í fyrirrúmi er sannleikurinn og skáldskapurinn á bak við svört fjárhagsáætlun oft fátækleg, sem leiðir til talsverðra vangaveltna og margra óvenjulegra kenninga um útgjöld ríkisins og fyrirtækja.

Tilgangur svartra fjárlaga fyrir hernaðar- og varnaraðgerðir er frekar einfaldur: það er erfitt að halda tækni- og hernaðarframförum leyndum ef þær eru birtar í opinberum fjárlögum. Þó að í sumum löndum, eins og Bandaríkjunum, gæti þingið þurft að samþykkja fjárhæð svartra fjárlaga fyrir herinn, er meðlimum oft haldið í myrkri um hvað sérstaklega er verið að fjármagna með fjárlögum. Það kemur ekki á óvart að þessi leynd leiðir til nokkurrar hneykslunar meðal borgaranna, auk ásakana um að óupplýst, óskráð aðgerð eins og svartur fjárhagsáætlun hafi innbyggðan möguleika á spillingu. Engu að síður eru svörtu fjárveitingar af sumum talin vera mikilvæg fyrir hernaðaröryggi og öryggi almennt.

Sérstök dæmi um útgjöld svartra fjárlaga eru náttúrulega erfitt að finna, en almenn útgjöld eru oft vopnakaup, rannsóknir og njósna verkefni. Sum tækniþróun sem vitað er að á uppruna sinn í svörtum fjármögnun felur í sér B-2 sprengjuflugvélina og margar tegundir könnunarflugvéla og gervitungla. Langvarandi kenningar halda því fram að svartar fjárveitingar stjórni rannsóknum á geimverulífi sem finnast á jörðinni, en fáar beinar eða almennt viðurkenndar sannanir styðja þessar kenningar.

Svarta fjárhagsáætlun má einnig nota til að fjármagna svarta starfsemi, eða "black ops." Þetta eru leynilegar hernaðar- eða hernaðaraðgerðir sem forðast oft staðlaðar reglur um þátttöku og geta jafnvel farið fram hjá alþjóðlegum sáttmálum eins og Genfarsáttmálanum. Árið 2007 afléttu Bandaríkin tugi svartra verkefna á tímum kalda stríðsins sem innihéldu morðtilraunir á leiðtoga heimsins, ólöglegar símhleranir og aðrar tæknilega ólöglegar aðgerðir.

Til að viðhalda einhverju gagnsæi í fjárlögum geta stjórnvöld sem viðurkenna svört fjárlög birt árlega upphæð, en ekki nákvæmar upplýsingar, í fyrirhuguðum fjárlögum. Þó að þetta gæti fullvissað skattgreiðendur um hversu hátt hlutfall af tekjum þeirra fer til að standa undir ýmsum svörtum verkefnum, kveikir það líka í kenningum um núverandi og yfirstandandi verkefni sem eru fjármögnuð með leynisjóðunum.

Þó að fjárlög svartra séu enn umdeilt umræðuefni á mörgum svæðum, er ólíklegt að saga leynilegrar og leynilegrar ríkisreksturs hætti. Frá sögulegu sjónarhorni er það aðeins á síðustu öldum sem ríkisstjórnum hefur verið gert að birta hvers kyns fjárhagsupplýsingar, þar á meðan njósnir, leynilegar hernaðarrannsóknir og óvænt hernaðartækni hafa verið hluti af aðgerðum stjórnvalda. Heimild: What is a Black Budget? (with pictures) (smartcapitalmind.com)

Svört fjárlög i tölum

Svört fjárlög árið 2022. „Svarta fjárhagsáætlunin“ spannar fjármagn til yfir tugi stofnana sem mynda njósna áætlunina eða starfsemina. CIA og  NSA ein og sér söfnuðu 52,6 milljörðum dollara í fjármögnun árið 2013 á meðan fjárveitingar varnarmálaráðuneytisins til leynilegra hernaðarverkefna fara yfir þennan fjölda.

Það getur verið flókið að reikna út svarta fjárhagsáætlunina, en í Bandaríkjunum hefur verið áætlað að það sé yfir 50 milljarðar Bandaríkjadala á ári, sem tekur um það bil 7 prósent á meðan fjárveitingar varnarmálaráðuneytisins til leynilegra hernaðarverkefna ná yfir þessa tölu. Ótrúlegt en satt, 52,6 milljarðar dollara sem var varið til reksturs svartra aðgerða (e. black ops).

Hluti af fjárlögum sem er varið til varnarmála nær yfir laun, þjálfun og heilbrigðisþjónustu. Og fjármögnun þróun nýrrar tækni. Fjárlagabeiðni varnarmálaráðuneytisins um 705,4 milljarða dollara fyrir fjárhagsárið 2021 beinist að því að undirbúa U.S. undir framtíðarátök.

Hernaðarútgjöld/varnaráætlun fyrir árið 2017 var $646,75b, sem er 1,08% aukning frá 2016. Viðhald og kaup á vopnum, búnaði og aðstöðu.

Flokkuð fjárhagsáætlun varnarmálaráðuneytisins, hulin opinberum upplýsingum

Á þessu ári (2021) virðist svartur fjárhagur hersins vera rúmlega 51 milljarður dala, niður frá 56 milljörðum dala sem hélst stöðug síðustu tvö ár, að verðbólgu ekki meðtalinni.

Tölurnar vera lausar í loftinu samkvæmt sumum yfirlýsingum sem sumir hafa gefið. Þetta felur í sér 27,8 milljarða dollara til hersins, 48,5 milljarða dollara til sjóhersins og sjóhersins, 36,5 milljarða dollara til flughersins og 9,4 milljarða dollara til sérstakra aðgerða.

Eins og áður sagði er hugtakið „svört fjárlög“ notað um útgjöld til hernaðar og varnarmála þar sem sérstökum upplýsingum er haldið leyndum til að varðveita öryggi aðgerðarinnar. Svört fjárlög eða leynileg fjárveiting er ríkisfjárveiting sem er úthlutað til leynilegra eða leynilegra aðgerða þjóðar.  Svarta fjárhagsáætlunin er reikningskostnaður og eyðsla sem tengist herrannsóknum og leynilegum aðgerðum.

„Svarta fjárhagsáætlunin“ spannar yfir tugi stofnana sem samanstanda af innlenda leyniþjónustustarfseminni. Sem hluti af áherslum Trump forseta á að endurreisa og styrkja varnar- og leyniþjónustugetu Bandaríkjanna, fékk leynileg hernaðarupplýsingaáætlun Pentagon  23,1 milljarð dala á reikningsárinu 2020 - hæsta heildarfjárveiting í næstum áratug. 

Fjármögnun njósna stofnanna

Það þarf ekki að taka fram að Bandaríkin reka öflugustu njósna starfsemi í heimi og leyniþjónustustofnanirnar eru margar (ég skrifaði grein um þetta á blogginu) og erfitt er að henda reiður á fjölda þeirra (enda um "black ops" að ræða..

CIA, NSA og National Reconnaissance Office (NRO) fá meira en 68 prósent af svörtum fjárlögum. Fjárhagsáætlun National Geospatial-Intelligence Program (NGP) hefur vaxið yfir 100 prósent síðan 2004. Svo má bæta við að CIA rekur t.d. sínar eigin vopnaðar sveitir!

Niðurlag

Ég er rétt byrjaður að krafsa í yfirborðið. Og ég hef aðeins farið í svört fjárlög sem ætluð eru til hernaðarútgjalda, leynilegra aðgerða og njósna starfsemi. Enn hef ég ekki farið í liðstyrk Bandaríkjahers og hernaðargetu og er það efni í nokkrar greinar. En ljóst er að Bandaríkja her er eini herinn sem getur háð stríð alls staðar á hnettinum og unnið. Hann er þrautreyndur í bæði stórum og smáum hernaðaraðgerðum, stórum stríðum og litlum, notað nýjasta tæknibúnaðinn og hann hefur lært af reynslunni. Hann er líka tilbúinn að fara hart fram og jafnvel beita kjarnorkuvopnum. Andstæðingar þeirra vanmeta Bandaríkin, einmitt vegna þess að þetta er lýðræðisríki. Rómverjar voru líka lýðveldi þegar þeir hófu að leggja undir sig heiminn og þeir voru grimmir. Sama um gildir um Hellena þegar þeir lögðu undir sig heiminn.

Vegna þess að það er í eðli lýðræðisins að menn deila, halda menn að ágreiningurinn sé veikleikamerki sem harðstjórnarríki hafi ekki. Það er rangt. Sveigjanleikinn sem lýðræðisríkin búa yfir, smitast yfir í herafla þeirra og herforingjar þeirra hafa frjálsari hendur til hernaðaraðgerða en hjá einræðisríkjunum og vegna þess að herforingjarnir gagnrýna, eru veikleikarnir lagfærðir. Hermenn lýðræðisríkja hafa reynst öflugir og trúir málstaðinum sem þeir berjast fyrir.

 

Sterk staða NATÓ

Já, þið eruð að lesa rétt.Staðan er góð.

Ætla mætti af gangi stríðsins í Úkraníu og fréttaflutningi, að NATÓ sé veikt en svo er ekki. NATÓ er þar óbeinn þátttakandi en ekki beinn. Afskipti bandalagsins af stríðinu ræðst af pólitík, ekki hernaðarlegri getu.

Það er hins vegar rétt að NATÓ ríkin í Evrópu, þar á meðal Ísland, hafa vanrækt varnir sínar og fjármagn varið í hernaðarbandalagið skorið við nögl, eða um 1% af vergri landsframleiðslu hvers ríki. En sama á ekki við um stærsta og sterkasta NATÓ-ríkið, Bandaríkin. Þau eru öflugasta hernaðarveldi sögunnar og þau verja margfald meira í varnarmál en allir helstu keppinautarnir.  Það hefur aldrei verið eins öflugt hernaðarlega og þessa daganna.Þau reka 4 þúsund herstöðvar í Bandaríkjunum og eitt þúsund um allan heim. BNA er bókstaflega heimsveldi hernaðarlega.

Og nóta bene, Bandaríkin hefur verið mesti fjárveitandi til bandalagsins, allt frá upphafi. Þetta vita Evrópuríkin og hafa því reitt sig á að BNA komi til aðstoðar og borgi brúsann af vörnum Evrópu. Donald Trump sagði nei. Hingað og ekki lengra. Þið borgið brúsann með okkur.

Frægt var þegar Donald Trump, heimsótti Evrópu 2019 hitti leiðtoga NATÓ-ríkja og húðskammaði þá.  Það féll að sjálfsögðu illa í kramið hjá vinstrisinnaða fjölmiðla eins og RÚV.  Í frétt um málið segir í fyrirsögn: "Glímt við Trump á afmæli NATO".

Þar segir: "Eins og undanfarin misseri markaðist leiðtogafundur Nató af glímunni við óútreiknanlegan Bandaríkjaforseta, sem skyggir um leið á umræður um framtíð afmælisbarnsins.

Afmæli með ,,heiladauðu“ afmælisbarni

Sjötugsafmæli í skugga þess að einn helsti gesturinn hafði kallað afmælisbarnið ,,heiladautt“ hljómar eins og uppskrift að vandræðalegri afmælisveislu. Þó afmælisbarnið sé stofnun og geti því þannig séð ekki móðgast höfðu ýmsir boðsgestir tekið ummælin óstinnt upp."

En stofnanir, rétt eins og ríki, haga sér eins og einstaklingar, enda samasafn af einstaklingum, og geta móðgast. NATÓ varð móðgast.

Og hver hafði rétt fyrir sér? Donald Trump. Og Evrópuríkin neyddist til að taka til í eiginn ranni skömmustulega. Og fjölmiðlar fóru í sterkakast og kepptust við að skamma karlinn. Sá hlær best, sem síðast hlær.

Skammast íslenskir stjórnmálamenn sig vegna veikleika í vörnum Íslands? Held ekki, ef marka má flugvélamálið hjá LHG. Fjárlög til varnarmála innan NATÓ hafa hækkað hjá öllum ríkjum (veit ekki um Ísland). Finn bara gamlar tölur. En Donald Trump krafðist að Evrópuríkin eyði um 2% af vergri landsframleiðslu til varnamála. Sem er mikið, enda Evrópuríkin rík. Það hefur gengið eftir.

Hér koma ískaldar staðreyndir um NATÓ 2021:

Atlantshafsbandalagið – eða NATO er hernaðarlegt og pólitískt bandalag sem notað er til að tryggja öryggi og frelsi hvers aðildarríkis. Markmið NATO, stofnað eftir síðari heimsstyrjöldina, er að efla lýðræðisleg gildi, vinna saman að varnar- og öryggismálum og byggja upp traust meðal aðildarríkja. Þetta hjálpar aftur á móti að koma í veg fyrir átök. NATO stuðlar einnig að friðsamlegri lausn deilumála. Hins vegar, ef diplómatísk viðleitni skilar ekki árangri, er herbandalagið notað til aðgerða til að stjórna hættuástandi.

Frá og með 2022 eru 30 aðildarríki innan NATÓ. Meðal þessara þjóða eru: Albanía, Belgía, Búlgaría, Kanada, Króatía, Tékkland, Danmörk, Eistland, Frakkland, Þýskaland, Grikkland, Ungverjaland, Ísland (sem hefur engan fastan her), Ítalía, Lettland, Litháen, Lúxemborg, Svartfjallaland, Holland, Norður Makedónía, Noregur, Pólland, Portúgal, Rúmenía, Slóvakía, Slóvenía, Spánn, Tyrkland, Bretland og Bandaríkin.

Lágmarkskröfur til NATO-ríkja vegna varnarmála

Á leiðtogafundinum 2014 samþykktu öll aðildarríki NATO að verja að minnsta kosti 2% af vergri landsframleiðslu sinni til varnarmála fyrir árið 2025. Árið 2017 náðu aðeins fjórar þjóðir þröskuldinn: Bandaríkin (3,6%), Grikkland (2,4%), Bretland (2,1%) og Póllandi (2,0%). Hins vegar, árið 2021, voru tíu lönd að ná prósentumarkmiðinu.

Topp 10 NATÓ löndin með hæstu varnarútgjöldin (miðað við % af landsframleiðslu 2021)

     Grikkland - 3,82%
     Bandaríkin — 3,52%
     Króatía - 2,79%
     Bretland — 2,29%
     Eistland - 2,28%
     Lettland - 2,27%
     Pólland - 2,10%
     Litháen - 2,03%
     Rúmenía - 2,02%
     Frakkland - 2,01%

Þegar það er skoðað með heildarfjárhæðum í dollara sem varið er í stað hlutfalls af landsframleiðslu breytist topp 10 listinn aðeins.

Topp 10 NATO löndin með hæstu varnarútgjöldin (samanlagt US$)

     Bandaríkin - 811.140
     Bretland - 72.765
     Þýskaland - 64.785
     Frakkland - 58.729
     Ítalía - 29.763
     Kanada - 26.523
     Spánn — 14.875
     Holland - 14.378
     Pólland - 13.369
     Tyrkland - 13.057

Hér eru 10 lönd með mest útgjöld NATO:

     Bandaríkin - $811.140
     Bretland - $72.765
     Þýskaland - $64.785
     Frakkland - $58.729
     Ítalía - $29.763
     Kanada - $26.523
     Spánn - $14.875
     Holland - $14.378
     Pólland - $13.369
     Tyrkland - $13.057

Kostnaðarhlutdeild fyrir borgaraleg fjárlög, hernaðaráætlun og öryggisfjárfestingaráætlun NATO (2021-2024). Frá 1. janúar 2021 til 31. desember 2024. Ísland: 0,0642. Bandaríkin: 16.3444.

Meira segja ræfillinn og dragbíturinn, Þýskland, efnahagslegi risinn á varnar brauðfótum, er að taka sig á og er að verja óhemju fé til varnarmála. Bandaríkin geta þakkað Pútín fyrir að þjappa saman bandalagsþjóðirnar og fá þau til að eyða fjármagni til varnarmála.

En staðan í dag er eins og í aðdraganda og byrjun seinni heimsstyrjaldarinnar, vestrænu lýðræðisríkin eiga ekki til nóg af vopnum, það er lager úthreinsun þessa daganna, ekki bara hjá Rússum, heldur einnig hjá NATÓ. Gömul og úr sér gengin vopn, líka nýleg, eru tekin út úr geymslum og send á vígvöllinn.

Niðurstaðan er að bandalagið er að uppfærir sig, það fær nýjustu og bestu vopnin í stað gamalla og vopnabúrin stækkuð. Og til samans, þótt Evrópuríkin hafi vanrækt varnarmál sín hvert um sig, er það öflugasta  hernaðarbandalag sögunnar. NATÓ hefur aldrei verið eins öflugt og í dag!

Af vefsetri NATÓ:  Funding NATO