Rússland og bölvaða landafræðin - Innrásahættan mikla

Ef Guð hefði byggt fjöll í austurhluta Úkraínu, þá hefði hið mikla flatlendi sem er Evrópu sléttan ekki verið svo aðlaðandi landsvæði fyrir innrásarheri sem hafa ráðist þaðan ítrekað inn í Rússland í gegnum tíðina. Eins og staðan er núna telur Pútín, eins og rússneskir leiðtogar á undan honum, að hann eigi ekki annarra kosta völ en að minnsta kosti að reyna að stjórna flatlendinu í vestri frá Rússlandi.

Svo er það með landslag um allan heim - yfirborðsleg einkenni þeirra fanga stjórnmálaleiðtoga, takmarka val þeirra og svigrúm til athafna. Þessar landafræðireglur eru sérstaklega skýrar í Rússlandi, þar sem erfitt er að verja völd og þar sem leiðtogar um aldir hafa bætt það upp með því að þrýsta ríkið út á við.

Vestrænir leiðtogar virðast eiga erfitt með að skilja hvatir Pútíns, sérstaklega þegar kemur að aðgerðum hans í Úkraínu og Sýrlandi;

Núverandi leiðtoga Rússlands hefur verið lýst með orðum sem kalla fram fræga athugun Winstons Churchills árið 1939 að Rússland „sé gáta vafin leyndardómi inni í ráðgátu".

En það er gagnlegt að skoða hernaðaríhlutun Pútíns erlendis í samhengi við langvarandi tilraunir rússneskra leiðtoga til að takast á við landafræðina. Hvað ef hvatir Pútíns eru ekki svo dularfullar eftir allt saman? Hvað ef maður getur lesið þær skýrt á korti? Kíkjum á landakortið.

Rússland er stærsta land heims miðað við landmassa, sem nær yfir Evrópu og Asíu og nær yfir skóga, sléttur, vötn, ár, frosnar steppur og fjöll, steðja vandamálin að. jafnt á landi sem sjó ef litið er á varnarmál Rússland (réttara sagt varnarvandamál Rússlands).

Á undanförnum 500 árum hefur nokkrum sinnum verið ráðist inn í Rússland frá vestri. Pólverjar komust yfir Evrópu sléttuna 1605, síðan Svíar undir stjórn Karls XII 1707, Frakkar undir Napóleon 1812 og Þjóðverjar - tvisvar, í báðum heimsstyrjöldunum, 1914 og 1941. Í Póllandi er sléttan aðeins 300 mílur á breidd - frá Eystrasalti í norðri til Karpatafjöll í suðri - en eftir það teygir það sig í um 2.000 mílna breidd nálægt rússnesku landamærunum og þaðan býður það upp á flata leið bina leið til Moskvu.

Þannig eru endurteknar tilraunir Rússa til að hernema Pólland í gegnum tíðina skiljanlegar; landið táknar tiltölulega þröngan gang sem Rússar gætu keyrt herlið sitt inn í til að hindra framrás óvina í átt að eigin landamærum, sem er miklu erfiðara að verjast, þar sem landið er breiðist frá landamærunum. Líkja má þessu við trekt.

Evrópska sléttan

Á hinn bóginn hefur víðáttur Rússlands einnig verndað landið; Þegar her nálgast Moskvu hefur hann þegar ósjálfbærar langar birgðalínur, sem verður sífellt erfiðara að vernda þar sem þær ná yfir rússneskt yfirráðasvæði. Napóleon gerði þessi mistök árið 1812 og Hitler endurtók þau árið 1941.

Snemma í sögu Rússlands var landið óverjanlegt. Þar voru engin fjöll, engar eyðimerkur og fáar ár sem stöðvuðu innrásarheri

Jafn hernaðarlega mikilvægur - og jafn mikilvægur fyrir útreikninga leiðtoga Rússlands í gegnum tíðina - hefur verið hinn sögulegur skortur landsins á eigin hlývatnshöfn með beinan aðgang að höfunum í kring allt árið um kring.  

Margar af höfnum landsins á norðurslóðum frjósa í nokkra mánuði á hverju ári. Vladivostok, stærsta rússneska höfnin við Kyrrahafið, er afgirt af Japanshafi, sem er undir yfirráðum Japana.

Þetta stöðvar ekki bara flæði viðskipta inn og út úr Rússlandi; það kemur hins vegar í veg fyrir að rússneski flotinn starfi sem sjóveldi, þar sem hann hefur ekki aðgang að mikilvægustu sjóleiðum heimsins allt árið um kring.

* * *

Rússland sem hugtak nær aftur til níundu aldar og nær yfir lauslegt samband austur slavneskra ættbálka þekktur sem Kænugarðs Rússa, sem höfðu aðsetur í Kænugarði og öðrum bæjum meðfram Dnieper ánni, í því sem nú er Úkraína.

Mongólar, sem stækkuðu heimsveldi sitt, réðust stöðugt á svæðið úr suðri og austri, og yfirbuguðu það að lokum á 13. öld.

Rússar, sem voru nýbyrjaðir sem veldi, fluttu sig síðan til norðausturs í og við Moskvuborg. Þetta snemmbúna Rússland, þekkt sem Stórfurstadæmið Moskvu, var óverjanlegt. Þar voru engin fjöll, engar eyðimerkur og fáar ár til varnar.

Inn í dæmið kemur Ívar hinn grimmi, fyrsti rússneski keisarinn. Hann setti í framkvæmd hugmyndina um sókn sem vörn - að treysta stöðu sína heima og færa sig síðan út á við. Rússland hafði hafið hóflega útrás undir stjórn afa Ívans, en Ívan hraðaði henni eftir að hann komst til valda á 16. öld. Hann náði yfirráðasvæði sínu austur að Úralfjöllum, suður að Kaspíahafi og norður í átt að heimskautsbaugnum. En honum mistókst að tryggja ríkinu hafnir við Eistrasalt, sem Pétur mikli náð tveimur öldum síðar.

Rússar fengu aðgang að Kaspíahafinu og síðar Svartahafinu og nýttu sér þannig Kákasusfjöllin sem hindrun að hluta á milli sín og Mongóla. Ívan byggði herstöð í Tsjetsjníu til að fæla frá sérhverjum árásarher, hvort sem það eru mongólska gullhjörðin, Ottómanaveldið eða Persar.

Nú höfðu Rússar varnarsvæði að hluta til og bakland - einhvern stað til að falla aftur til ef um innrás yrði að ræða. Enginn gat ráðast á þá af krafti frá Norður-Íshafi, né barist yfir Úralfjöllum til að komast að þeim. Land þeirra var að verða það sem nú er þekkt sem Rússland og til að ráðast inn í það frá suðri eða suðaustri þyrftirðu að hafa risastóran her og mjög langar birgðalínur og innrásaarherinn þyrfti að berjast framhjá varnarstöðum.

Á meðan rússnesk stjórnvöld halda yfirráðum yfir Kænugarði myndi varnarsvæði Rússlands haldast ósnortið og standa vörð um Evrópusléttuna

Á 18. öld stækkaði Rússland, undir stjórn Péturs mikla – sem stofnaði rússneska heimsveldið árið 1721 – og síðan undir forystu Katrín mikla keisaraynja, þandist heimsveldið í vestur, þeir hertóku Úkraínu og náðu það til Karpatafjöllanna. Það tók yfir megnið af því sem við þekkjum nú sem Litháen, Lettland og Eistland — sem það gat varið gegn árásum frá Eystrasalti. Nú var orðinn til risastór hringur í kringum Moskvu; Séð frá norðurslóðum, kom það niður í gegnum Eystrasaltssvæðið, þvert yfir Úkraínu, til Karpata, Svartahafs, Kákasus og Kaspíahafsins og sveiflaðist aftur til Úralfjalla, sem náði upp að heimskautsbaugnum.

Í lok síðari heimsstyrjaldarinnar árið 1945 hertóku Rússar landsvæði sem það lagði undir sig frá Þýskalandi í Mið- og Austur-Evrópu, sum þeirra urðu síðan hluti af Sovétríkjunum, þar sem það fór að líkjast gamla rússneska heimsveldinu stórum.

Að þessu sinni voru það þó ekki Mongólar sem stóðu við hliðin; eftir 1949 var það NATO. Fall Sovétríkjanna árið 1991 olli því að rússneskt landsvæði minnkaði á ný, þar sem landamæri Evrópuríkjanna enduðu við Eistland, Lettland, Hvíta-Rússland, Úkraínu, Georgíu og Aserbaídsjan, á meðan læddist NATÓ stöðugt nær eftir því sem það sameinaði fleiri lönd í Austur-Evrópu undir sína forystu.

Breytt landamæri Rússlands

Tvö af helstu hugðarefnum Rússa - varnarleysi þeirra á landi og skortur á aðgangi að heitvatnshöfnum - komu saman í Úkraínu árið 2014. Svo lengi sem rússnesk stjórnvöld héldu völdum í Kænugarði, höfuðborg Úkraínu, gætu Rússar treyst því að varnarsvæði þess myndi haldast ósnortið og gætt Evrópu sléttunnar. Jafnvel hlutlaus Úkraína, sem myndi lofa að ganga ekki í Evrópusambandið eða NATO og myndi standa við leigusamninginn sem Rússar hefðu á heitvatnshöfninni í Sevastopol á Krímskaga, væri ásættanleg í augum Kremlverja.

En þegar mótmælin í Úkraínu felldu ríkisstjórn Viktors Janúkóvítsj, sem er hliðholl Rússlandi, og ný og vestrænari ríkisstjórn komst til valda, hafði Pútín ákveðið val. Hann hefði getað virt landhelgi Úkraínu eða hann hefði getað gert það sem rússneskir leiðtogar hafa gert um aldir með þeim slæmu landfræðilegu kortum sem þeir höfðu í höndum sínum. Hann valdi sína eigin tegund  af árás sem vörn, innlimaði Krímskaga til að tryggja aðgang Rússa að einu almennilegu heitvatnshöfninni og færði sig til Úkraníu að koma í veg fyrir að NATO læðist enn nær landamærum Rússlands.

Úkraníska stuðpúðasvæðið og Sýrland

Hvað ef hvatir Pútíns eru ekki svo dularfullar eftir allt saman? Hvað ef maður getur lesið þær skýrt á korti?

Sömu landfræðilegar áhyggjur eru sýnilegar núna í afskiptum Rússa af Sýrlandi fyrir hönd bandamanns Pútíns, Bashar al-Assad. Rússar eru með flotastöð í hafnarborginni Tartus á Miðjarðarhafsströnd Sýrlands. Ef Assad fellur gætu nýir ráðamenn í Sýrlandi rekið þá út. Pútín telur greinilega að hættan á að mæta NATO-ríkjum á öðru landfræðilegu sviði sé þess virði.

Síðastliðið árþúsund hefur Rússland stöðugt stækkað, það hefur mætt takmörkunum ríkisútþennslu sinni í ósigrum en staðfest landamæri sín með varnarsigrum gegn innrásaherjum. Bestu sigranir voru gegn herjum Napóleons 1812 og Hitlers 1941, þar sem tilvera ríkisins var undirlögð. Verstu ósigrar Rússlands voru árásastríð gegn nágrannaríki sín, Póland 1920, Finnland 1940 og nú að því virðist Úkraníu 2022 (á eftir að koma í ljós hvort að friðarsamningar sem gerðir verða, eru hagstæðir eða ekki).

Rússar hafa enn ekki lokið sig af við Úkraínu, né Sýrland. Frá Stórfurstadæminu Moskvu undir stjórn Ívars grimma, í gegnum Pétur mikla, Stalín og nú Pútín, hefur hver rússneskur leiðtogi staðið frammi fyrir sömu vandamálunum. Það skiptir ekki máli hvort hugmyndafræði þeirra sem stjórna og hvaða titil þeir bera, keisara, kommúnista eða vildar kapítalismi - eftir sem áður frjósa hafnirnar og Evrópusléttan er enn flöt og opin.

Helstu heimildir: Söguþekking mín og Tim Marshall, Prisoners of Geography: Ten Maps That Explain Everything About the World.

Athugasemdir

[Birgir Loftsson, 2.11.2022 kl. 12:36]

Nú er í fréttum í dag að Pólverjar eru að byggja múr á landamærum landsins við Kalingrad. Já, óttinn er beggja vegna.