Þýska efnahagsundrið

Merkir sagnfræðingar hafa sagt að þekkingar þróunin í seinni heimsstyrjöldinni hafi verið svo mikil að auðvelt væri að byggja nýtt samfélag frá grunni, þ.e.a.s. þekkingin týnist ekki og það sem flýtti fyrir að Þjóðverjar náðu að umbylta sínum iðnaði var að allar verksmiðjur voru lagðar í rúst. Þar með voru þeir ekki að burðast með gamlar og úreltar verksmiðjur fram eftir öllu líkt og Bretar (sem drógust áratugi eftir Þjóðverjanum) næstu áratugi og breyttist ekki fyrr en Margret Thacher kom til sögunnar.

Þekkingin og uppbyggingin eftir stríðið var þar með gífurleg en þriðji atriði í jöfnunni sem til þurfti til að fullkomna uppbygginguna en það var að fólk af þýskum uppruna var rekið frá Austur-Evrópu í milljóna vís til Þýskalands, talað er um 7 milljónir manna hafi verið hraktar af heimilum sínum til þýskalands. Þetta er sami fjöldi og féll í Þýskalandi í stríðinu. Mikill mannauður varð þar með til næstu árin eftir stríðið.

Á meðan þessari uppbyggingu stóð rændu Bandaríkjamenn, Bretar, Frakkar og Rússar öllu steini léttara í landinu. Rán nasistanna í stríðinu var barnaleikur í samanburði við arðrán Bandamanna fyrstu 5 árin eftir stríðið. Þessa sögu vita fáir af. Sem sagt: mikil tækniþróun og ný þekking í stríðinu, nýjar verksmiðjur reistar á rústum þriðja ríkisins og gífurlegt magn af nýju vinnuafli til að vinna í verksmiðjunum lagði grunninn að þýska efnahagsundrinu. En meira þurfti til, rétt hagstjórn.

Þjóðverjar voru snjallari í afnámi haftakerfisins sem ríkti eftir stríðið en Íslendingar sem þurftu að sætta sig við haftakerfi í áratugi (sem var ekki bara á fjármagni heldur einnig öllu öðru, frá matvælum til fatnaðar). Önnur góð spurning fyrir ykkur: hvernig fóru Þjóðverjarnir að því að losa um sín höft?

Þá kemur svarið: Eftir heimsstyrjöldina síðari lá þýska hagkerfið í rúst. Stríðið, ásamt gereyðingarstefnu Hitlers, hafði eytt 3.6 milljóna heimila í landinu eða um 20% (til samanburðar voru 2 milljóna heimila í Bretlandi eyðilögð í loftárásum).

Matvælaframleiðsla á mann árið 1947 var aðeins 51 prósent af stigi þess árið 1938, og opinbert matvælaskömmtun sett af hernáms yfirvöldum, gaf af sér 1.040 og 1.550 hitaeiningar á dag á mann. Iðnaðarframleiðsla árið 1947 var aðeins um þriðjungur þess stigs sem var 1938. Þar að auki var stór hluti af karlmönnum á vinnualdri í Þýskalands dauðir eða í nauðugarvinnu hjá Bandamönnum.

Á þessum tíma var álitið að Vestur-Þýskaland yrði einn stærsti viðskiptavinur velferðarkerfisins í Bandaríkjunum og það myndi ekki ná sér næstu áratugi.

Enn tuttugu árum síðar var hagkerfið öfundað af flestum í heiminum. Og minna en tíu árum eftir stríð var fólk þegar byrjað að tala um þýska efnahags kraftaverkið.

Hvað olli svokallaða kraftaverk? Þau tvö helstu atriði voru gjaldmiðils umbætur og afnám verðlagseftirlits, en hvorutveggja gerðist árið 1948.

Þriðja atriðið var lækkun vafasamra skatthlutfalla á seinni hluta ársins 1948 og svo 1949 (háskattastefna aflögð). En hér eru gjaldeyrishöft og of háir skattar sem Þjóðverjar löguðu strax af árið 1948, í landi sem var bókstaflega í rúst.

Helstu efnahagssérfræðingar Þjóðverja á þessum tíma voru þeir Wilhelm Röpke og Ludwig Erhard. Þeir lögðu til að til að hreinsa upp eftirstríðsárareiðu þyrfti a.m.k. tvær aðgerðir, Röpke barðist fyrir gjaldmiðils umbótum, svo sem að magn þess mynt sem væri í umferð gæti verið í samræmi við magn af vörum, og afnáms eftirlitskerfisins á verði.

Báðar aðgerðirnar voru nauðsynlega til að bæla niður verðbólgu. Gjaldmiðils umbætur myndi enda verðbólga, afnám eftirlitskerfisins myndi enda kúgun stjórnvalda á efnahagslífinu og leyfa hinum frjálsa markað að ráða ferðinni. Ludwig Erhard var sammála Röpke.

Gjaldmiðillsumbæturnar áttu sér stað 20.júní 1948. Grunnhugmyndin var að skipta miklu færri þýskum mörkum (DM), fyrir hinn nýja löglega gjaldmiðli, ríkismarkinu. Peningamagn dróst því verulega saman, svo að jafnvel á haftaverði, sem nú fór fram í þýsku marki, varð minni líkur á að yrði skortur. Gjaldmiðils umbæturnar voru mjög flóknar í framkvæmd, þar sem margir urðu að sætta sig við verulega lækkun á eignum sínum. Niðurstaðan var um 93 prósent samdráttur peningamagns.

En samhliða þessu var tilskipun eftir tilskipun sett á til að fjarlægja verð-, úthlutun- og skömmtunreglugerðir.

Hver er lærdómurinn af því sem Þjóðverjar gerðu? Jú, samhliða því að gjaldeyrishöftum var aflétt, verður að koma með nýjan gjaldmiðil.
Blaðamaðurinn Edwin Hartrich segir eftirfarandi sögu um samskipti Erhards og Lucius D. Clay, hernámsstjóra bandaríska hernámssvæðisins.

Í júlí 1948, eftir að eigið frumkvæði Erhard, hafði afnumin skömmtun á mat og endað allt eftirlit með vöruviðskiptum. Þá gekk Clay á hann reiðilega og sagði: "Herr Erhard, Ráðgjafar mínir segja mér hvað þú hefur gert, sem eru hræðileg mistök. Hvað segir þú um það?" Erhard: ...Herr General, ekki vera reiður þeim. Ráðgjafar mínir segja mér hið sama!

Hartrich segir einnig frá árekstri Erhards við bandarískan ofursta sama mánuð: Ofursti: "Hvernig þorir þú að slaka á skömmtunarkerfi okkar, þegar það er útbreyttur matvælaskortur?

Erhard: En, Herr Oberst. Ég hef ekki slaka á skömmtun, ég hef afnumið hana! Héðan í frá eru einu skömmunarmiðarnir sem fólkið þarf, er hið nýja þýska mark. Og þaðr mun leggja hart að fá þessi mörk, bíddu bara og sjáðu til.

Auðvitað rættist spá Erhard. Afnám verðlagseftirlits á verði leyfði kaupendur að senda kröfur sínar til seljenda beint, án skömmtunkerfis sem millilið, og hærra verð gaf seljendum hvata til að gera meira.

Ásamt umbótum á gjaldmiðli og afnám verðlagseftirlits á verði skáru stjórnvöld einnig niður skatthlutföll, þ.e.a.s. lækkuðu skatta. Ungur hagfræðingur sem hét Walter Heller, sem var þá vann á skrifstofu bandaríska skrifstofu hernámsstjórnarinnar í Þýskalandi lýsti endurbótum í blaðagrein árið 1949: Til að fjarlægja þvingandi áhrif mjög háu hlutfalli tekjuskatts, sem var á bilinu 35 prósentuhlutfall til 65 prósentuhlutfall, var lagður á flatur 50 prósent skattur. Þótt efsta hlutfall á einstaklings tekjum hélst í 95 prósentuhlutfallinu, beindist það aðeins að þeim er höfðu tekjur hærri en DM 250, 000 á ári.

Árið 1946 höfðu hins vegar bandamenn skattleggja allar tekjur yfir 60.000 reichsmarks (um DM 6000) í 95 prósentuhlutfall. Fyrir meðaltekju Þjóðverjann árið 1950, með árlegum tekjum upp á tæplega DM 2.400, varð jaðartekju skatthlutfallið 18%. Hinn sami maður, hafði hann áunnið sér ríkismark jafngildis ársins 1948, hefði verið í skattþrepi 85 prósentuhlutfall.
Áhrif á vestur-þýska hagkerfinu voru ofboðslegt.

Wallich skrifaði: Andi landinu breytt á einni nóttu. Hinn hungraði og vonlausi lýður sem vafraði um götur án stefnu, vaknaði til lífsins.

Verslanir þann 21. júní voru fullar af vörum eins og fólk áttaði sig á að peningar þeir selt þá fyrir væri þess virði miklu meira en gömlu peningarnir.

Walter Heller skrifaði að umbæturnar ...skyndilega endurskapaði peninga sem aðalmiðillinn í viðskiptum í stað vöruviðskipta og varð hvatningin í peningamálum og helsta stýritækið í efnahagsmálum.

Fjarvistir starfsmanna féllu einnig. Í maí 1948 höfðu almennir starfsmenn verið í burtu frá störfum að meðaltali 9,5 klst á viku, að hluta vegna þess að þeim peningum sem þeir unnu fyrir var ekki mikils virði og að hluta til vegna þess að þeir voru úti við að stunda vöruskipti við hina og þessa fyrir peninga. Frá og með október voru að meðaltali fjarvistir komnar niður í 4,2 klukkustundir á viku. Í júní 1948 var vísitala iðnaðarframleiðslu var aðeins 51 prósent af 1936 stig hennar, frá desember hafði vísitalan hækkað um 78 prósent. Í öðrum orðum, iðnaðarframleiðsla hafði aukist um meira en 50 prósent.

Framleiðslan haldið áfram að vaxa hröðum skrefum eftir 1948. Frá og með árið 1958 var iðnaðarframleiðsla meira en fjórum sinnum til þess árshækkunar fyrir sex mánuði í 1948 áður til gjaldmiðilsumbótum kom. Iðnaðarframleiðsla á mann var meira en þrisvar sinnum hærri. Kommúnistahagkerfi Austur-Þýskalands, aftur á móti staðnaði á sama tíma.

Marshall áætlunin

Hér hefur ekki verið minnst á Marshallaðstoðina. Gat endurreisn Vestur-Þýskalandi ekki átt að rekja fyrst og fremst til þess? Svarið er nei. Ástæðan er einföld: Marshall aðstoð til Vestur-Þýskalandi var ekki mikil. Uppsöfnuð aðstoð frá Marshall og önnur aðstoð hjálparsamtaka nam aðeins $2.000.000.000 í október 1954. Jafnvel árið 1948 og 1949, þegar aðstoðin var í hámarki, var Marshall aðstoðin minna en 5 prósent af þýska þjóðartekjum. Önnur lönd sem fengu verulegar Marshall aðstoð sýndu lægri vexti en Þýskalandi.

Þar að auki, á meðan Vestur-Þýskalandi var að fá aðstoð, var það einnig gert að greiða skaðabætur og skaðabótagreiðslur umfram $1.000.000.000. Að lokum, og það mikilvægast, bandamenn innheimtu af Þjóðverjar 7.2 milljarða þýskra markra árlega ($2.400.000.000) fyrir kostnað þeirra við hernám Þýskalands. (auðvitað, þetta starf kostar sitt því að Þýskaland þurfti ekki að borga fyrir eigin varnir á sama tíma).

Þar að auki, eins og hagfræðingurinn Tyler Cowen útskýrði, Belgar náð að að jafna sig á stríðinu sig fyrr en aðrar stríðsþjáðar Evrópuþjóðir en þeir lögðu meiri áherslu á frjálsan markað og bati Belgíu kom á undan Marshall-aðstoðinni. Ályktun. Það sem leit út eins og kraftaverk á marga var virkilega ekkert slíkt Þetta var útkoman sem búist var af Ludwig Erhard og öðrum í Freiburg skólanum svokallaða sem skildu tjónið af verðbólgu, ásamt eftirlistkerfis á verði og háum sköttum, og hinum mikla hagnaði af framleiðni sem hægt er að gefa lausan tauminn með því að binda enda á verðbólgu, fjarlægja eftirlit klippa á háar jaðartekna skatthlutföllum.

Íslenska efnahagsundrið sem kom aldrei

Þennan lærdóm virðast íslensk stjórnvöld ekki meðtaka, nema að hluta til. Hér er kerfið hálf frjálst, hinn frjálsi markaður leyfður að starfa í friði að mestu leyti en þær ástæður sem kemur í veg fyrir íslenskt efnahagsundur, eru þær sömu og Þjóðverjar glímdu við á eftirstríðsárunum.

Reglugerðarfargann, of umfangsmikið ríkisbákn, háir skattar og röng peningastefna (sem hinn nýi Seðlabankastjóri, Ásgeir Jónsson, hefur breytt til hins betra, enda mjög fær maður á sínu sviði) og óþarfa afskipti af frjálsum viðskiptum hins frjálsa markaðs. Forsjárhyggja má kalla þetta.

Afnám hafta og aflagning verndarstefnu hefur átt sér stað en aldrei er gengið skrefið til fullnustu. Ríkið skaffar ekki fjármagnið, það er sí svangur neytandi, sem á að láta þá sem skapa það, vera í friði og ekki leggja stein í götu þeirra sem skaffa brauðið. Skapa þarf fríverslunarsvæði á Íslandi og skattaskjól. Fjármagnið leitar ávallt þangað þar sem það fær að vera í friði og það býr til auð fyrir viðkomandi þjóðfélag.

Þegar fjórða iðnbyltingin hefur náð hámarki, kemur skattféð ekki frá almenningi, sem verður þá orðinn að mestu atvinnulaus og þiggur borgaralaun sér til framfærslu, heldur kemur það frá gervigreindarstjórnuðum fyrirtækjum sem geta gefið af sér mikinn arð, ef skattlagt er í hófi.

Byggt á greininni: German Economic Miracle eftir David R. Henderson.

Demókrítos og Levkippos

Demókrítos og Levkippos (eindarhyggjumennirnir) sögðu að allt væri gert úr atómum sem séu óforgengileg (smæstu einingar sem til eru og eru ekki atóm í nútímaskilningi) og þau ásamt tómarúmi séu í öllu. Hinu líku hlutir eru bara ólíkar samsetningar af atómum í tómarúminu og breytingar á alheiminum sé bara breytingar á uppröðun eða staðsetningu þeirra. Þeir sögðu að alheimurinn væri ekki ein samhangandi heild eins og Parmenídes hélt fram og hann sé gerður úr aðskildum einingum.

Parmedídes

Parmedídes (5 f.Kr.) sagði að það sé mótsögn að segja um ekkert að það sé til. Hann sagði það óhugsandi að einhvern tíma hefði ekkert verið til og því getur ekki verið satt að allt eða eitthvað hafi orðið til úr engu. Allt hlýtur alltaf að hafa verið til. Á svipaðan hátt getur ekkert orðið að engu. Af þessu leiðir ekki einungis að allt á sér ekkert upphaf og hefur ekki verið skapað, heldur hlýtur allt að vera eilíft og óforgengilegt. Hann talaði einnig um að það séu engin göt í veruleikanum, þ.e.a.s. að hlutar af honum sé ekkert og ályktar þar af leiðandi að veruleikinn myndi eina heild. Allar breytingar eiga því sér stað innan lokaðrar heildar (alheimsins).

Xenófanes frá Kólófón

Xenófanes frá Kólófón í Jóníu (6. öld f.Kr.) sagði að skoðanir, þ.m. þekking sé tilbúningur manna. Hægt sé að nota þekkinguna til að komast nær sannleikanum en hugmyndir okkar verða alltaf okkar eigin hugmyndir – enginn hefur þekkt sannindin né mun þekkja þau, því jafnvel þótt maðurinn rekist á þau af tilviljun mun hann ekki vita af því. Karl Popper á 20. öld útfærði þessar hugmyndir og sagði að öll vísindaþekking sé í raun tómar tilgátur og að alltaf megi skipta henni út fyrir eitthvað sem sé nær sannleikanum.

Pýþagóras frá Samos

Pýþagóras frá Samos (570 – 497 f.Kr.) notaði fyrstur manna hugtakið kenning og fann upp hugtakið heimspeki . Hann beitti fyrstur hugsuða stærðfræði í heimspekinni sem hefur fylgt henni allar götur síðar ásamt vísindum. Alheimurinn hefur ákveðið form og hægt er að beita stærðfræðinni til að finna það. Því hafa helstu vísindamenn, s.s. Einstein, ályktað að einhvers konar skynsemi hljóti að búa að baki alheiminum (ég: ,,reglulegt“ þýðir ekki endilega að skynsamleg hugsun liggi þarna baki, þetta getur verið tilviljunin sjálf á ferðinni. Við erum ekki búin að rannsaka nóg af alheiminum til að álykta um endanlegt form eða gerð alheimsins. Athuga verður í þessu sambandi að mikil óregla virðist einnig vera í alheiminum og allt háð breytingum eins Herakleitos sagði).

Herakleitos frá Efesos

Herakleitos frá Efesos í Jóníu. Kom með kenninguna um einingu andstæðna. T.d. að leiðin upp á fjallið og leiðin niður fjallið séu ekki tvær mismunandi leiðir sem liggja í andstæðar áttir heldur ein og sama leiðin – samsetning andstæðna. Átök og andstæður væru óumflýjanlegar og án andstæðna væri enginn veruleiki. Allt er stöðugum breytingum háð vegna þess að veruleikinn er í eðli sínu óstöðugur. Ekkert í heimi okkar er eilíft. Breytingar eru lögmál lífsins og alheimsins.

Anaxímandros frá Míletos

Anaxímandros frá Míletos í Jóníu (610 – 546 f.Kr.) spurði hvað það væri sem héldi jörðinni upp og uppgötvaði í leiðinni vítarununa. Svarið sem hann fann var að í raun héld ekkert jörðinni uppi. Hún sé efnismassi sem hangi í rúminu og haldist á sínum stað vegna þess að hún sé í jafnri fjarlægð frá öllu öðru. Hann ályktaði ranglega um lögun jarðar og sagði að hún væri eins og tromma í laginu.

Þales frá Míletos í Jóníu

Þales frá Míletos í Jóníu (6. öld f.Kr.): Hann reyndi að skilja heiminn með því að nota skynsemina án þess að vísa í trúarbrögð og hugsa sjálfstætt. Hann ásamt fleirum hvatti til gagnrýni á eigin kenningar sem er nýjung í mannkynssögunni, m.ö.o. sjálfstæða ,,skynsemishugsun“. Þales spurði úr hverju heimurinn væri gerður og niðurstaðan hans var að hann væri úr einu frumefni – vatni (allir efnislegir hlutir eru í raun orku).

Skúli Magnússon landfótgeti

Skúli Magnússon landfógeti

Ævisaga Skúla Magnússonar landfótgeta ætti að vera skyldulesning. Saga hans sýnir að einstaklingur getur breytt heilu samfélagi og mér finnst baráttan hans ekki nógu vel sómi sýndur.

Afrek Skúla: dreif Íslendinga úr eymd og volæði 1750 yfir í trú á að Íslendingar gætu séð um sín innri mál (í fyrsta sinn síðan 1550).

Hann stofnaði fyrsta íslenska stórfyrirtæki (ekki bara fyrirtæki) Íslands sem keppti við danska einokunarverslunina.

Þess má geta að Innréttingarnar gengu undir ýmsum nöfnum þegar í upphafi. Það var stofnað af íslensku hlutafélagi sem á íslensku hét ,Hið íslenska hlutafélag” og var fyrsta sinnar tegundar sem stofnað var á landinu.

Fengist var m.a. við jarðræktartilraunir, brennisteinsvinnslu, ullarvefsmiðja stofnsett, litunar-, kaðlagerðar, skinnaverkunar, skipasmíða og útgerðar (þilskip í stað árabáta og smáskúta) svo það helsta sé nefnt.

Skúli stuðlaði að því að Reykjavík varð fyrsta raunverulega sjávarþorp Ísland (sveitarþorp höfðu verið til áður og sjóbúðir víða um land og sérstaklega á Snæfellsnesinu) og höfuðstaður Íslands.

Skúli varð fyrsti Íslendingurinn til að gegna embætti landfótgeta og í öllum sínum gerðum varði hann lítilsmagnann gegn embættismönnum (félögum sínum) sem var geysilegt erfitt verk. Hann þurfti þess ekki. Það var auðveldara að gera ekki neitt eins og sumir gera og hreykja sér af. Hann fór í stríð við kerfið í raun og vann!

Skúli er eitt af mikilmennum Íslands og ætti að gera bíómynd um hann...hún væri bæði spennandi og sorgleg í senn. Maðurinn var þó breyskur á margan hátt.

Hið íslenska hlutafélagið sem Skúli Magnússon og aðrir íslenskir valdsmenn stofnuðu til 1751, var fyrsta íslenska hlutafélagið. Það var jafnframt fyrsta stórfyrirtæki Íslands.Með því komu margar nýjungar og hugmyndir í anda upplýsingarstefnu. Með því varð til ný stétt á Íslandi, verkalýðurinn. Vinnufólk hefur frá fyrstu tíð Íslandsbyggðar verið til á Íslandi en hvað með iðnarverkamenn?

Hvenær varð verkalýðalýðurinn til á Íslandi? Einstaka iðnaðarmenn hafa alla tíð verið til, svo sem smiði, söðlasmiði, járnsmiði og svo framvegis. En engin stétt eða hópur fólks sem vann í sérstökum byggingum sérstaklega ætlað fyrir iðnað.

Hingað til hefur verið hefð fyrir að miða við 19. öldina og þá í sambandi við útgerð þilskipa, myndun sjávarþorpa og fiskvinnsla í þeim; einnig verksmiðjurekstur Norðmanna er þeir hófu hvalveiðar og settu upp verksmiðjur fyrst á Vestfjörðum en síðar á Austfjörðum. Ég vil gerast svo djarfur að miða upphafið við innréttingar Skúla Magnússonar og félaga. Stórfyrirtæki þeirra, með öllum þeim verksmiðjuhúsum sem fylgdu (44 mannvirkjum í heildina), hafði innanborð fjölda manna og já kvenna sem störfuðu fyrir fyrirtækið og fengu laun fyrir. Launavinnan varð til.

Þetta var iðnaðarfólk sem starfaði í verksmiðjuhúsnæði. Dæmi um starfsmannafjölda á einu tímabili er þegar Ari Guðmundsson varð kaupmaður í Hólmnum (Grandi í dag) og átti sæti í stjórn stofnanna fyrir hönd Hið Almenna verslunarfélag, ákvað að reka sem flest starfsfólk úr starfi. Honum var í raun falið það hlutverk af hendi dönsku félagsstjórnanna að eyðileggja fyrirtækið innan frá og er önnur og löng saga að segja frá. Hann rak úr starfi 53 manneskjur og voru þá eftir 26 starfsmenn sem áttu að halda út rekstrinum og þilskipum Innréttingana var jafnframt lagt. Í dag myndi þetta teljast hafa verið stórfyrirtæki sem hafi orðið fyrir fjandsamlega yfirtöku!

Á árunum 1752-1764 höfðu alls 728 manns notið atvinnu við innréttingarnar (stundum kallaðar stofnanirnar) til skemmri eða lengri tíma og varð þetta Reykjavík mikil lyftistöng og jafnframt þessu fór verkkunnátta í landinu fram og ný tækni við vinnslu ullar kom fram (rokkar og vefstólar í stað vefstæðis frá miðöldum).

Danskir kaupmenn sáu Innréttingunum allt til foráttu. Dönsk stjórnvöld máttu eiga það, að í fyrsta sinn síðan þeir komust almennilega til valda á Íslandi (raunveruleg yfirráð hófust 1550) reyndu þeir að gera eitthvað fyrir landið annað en að hirða skatta og græða á verslun. Hér má nefna að póstþjónusta hófst á þessum tíma, embættisbústaðir voru byggðir og fangelsi reist. Konungur hóf þilskipaútgerð með Íslendingum, reynt var að þróa landbúnaðinn áfram (hreindýr flutt inn og erlend sauðfé sem meðal annars átti þátt í falli innréttingana vegna sauðfjársjúkdóma sem fylgdu í kjölfarið).

Hins vegar var lokahöggið og rothöggið fyrir íslenska bændasamfélagið (innréttingana þar á meðal) voru móðuharðindin miklu 1783-84.

Í grófum dráttum má segja að andstæðingar Skúla voru fyrst og fremst dönsk verslunarfélög. Þegar konungur rak verslunina við Ísland, gekk hún ágætlega fyrir sig og jafnvel rekin með hagnaði. Þegar innréttingarnar voru stofnaðar 1751 var danska verslunarfélagið (Hörmangarafélagið) með Íslandsverslunina á höndum og hafði haft síðan 1742. Hún var geysilega óvinsæl hjá Íslendingum og Skúli barðist hart við kaupmenn Hörmangara (lamdi meiri segja einn kaupmann fyrir kjafthátt hins síðarnefnda).

Loks árið 1759 voru konungurinn og íslenskir embættismenn búnir að gefast upp á Hörmangurunum og neyddust þeir til að láta verslunina af hendi og við tók svonefnd Konungsverslunin fyrri þegar verslunin var rekin fyrir reikning konungs. Niels Ryberg varð þá forstjóri verslunarinnar og tókst að reka hana með hagnaði 1760-1764.

Árið 1764 tók Almenna verslunarfélagið við. Félagið var stærsta verslunarfélag í Kaupmannahöfn á 18. öld en þrátt fyrir hagnað af versluninni í norðri, stóð það sig illa í suðurhöfum og tapaði þar og örlög þess því að konungur keypti öll hlutabréf þess árið 1774. Almenna verslunarfélagið var síst skárra en Hörmangararnir, þeir reyndu að selja Íslendingum ónýtan mat, aðallega mjöl og hrávörur voru flestar lélegar og óbrúklegar. Verst var að þeir sameinuðust Innréttingunum, keyptu sig inn í þetta annars íslenska hlutafélag. Þeir voru því hálfvegis í samkeppni við sjálfa sig, með rekstri Íslandsversluninnar (hagkvæmara að selja íslenska ull í Kaupmannahöfn en að vinna hana hjá Innréttingunum) og svo þátttöku í starfsemi Innréttinga. Í ljós kom strax að þeir hugðu þær feigar frá fyrstu stundu og létu allt drappast niður og ráku verkalýðinn úr vinnu í stórum stíl.

Lokst gáfust ráðamenn á þessu og 1774 hefst Konungsverslunin síðari og varð hún meðal annars vettvangur umbótatilrauna Danakonungs á Íslandi. Verslunin gekk mjög vel til að byrja með, en með Móðuharðindunum árið 1783 versnaði hagur verslunarinnar hratt og varð algert hrun síðustu ár einokunarinnar.

Íslenska bændasamfélagið hrundi og stjórnkerfið í landinu (biskupsstólarnir þar á meðal) og vísir að breyttum tímum hófst. Konungur afnam einokunarverslunina 18. ágúst 1786 en formlega lauk einokunarverslun 31. desember 1787 og svokölluð fríhöndlun tók við 1. janúar 1788.

Eitt ákvæðið í fríhöndlunartilskipuninni var samt sem áður bann við verslun Íslendinga við aðra en þegna Danakonungs. Í sjálfu sér ekki slæmt til að byrja með en þegar verslunin var gefin frjáls 1855 og Íslendingar hófu sölu sauðfé til Bretlands í stórum stíl, varð ljóst að höftin höfðu hægt á efnahagslegri framþróun á Íslandi.

Það var einmitt draumur Skúla frá fyrstu tíð, að hér yrði stofnuð íslensk verslunarstétt sem sæi um Íslandsverslunina. Það gekk hins vegar seint eftir og var kaupmannastéttin að mestu dönsk framan af en hún settist hér að og reisti sér hýbýli og af henni er komin stór ættarbogi Íslendinga. Svo komu íslenskir brautryðjendur í verslun og útgerð og má þar nefna Bjarna Sívertsen (eða Bjarni riddari) (1763-1833) sem var kaupmaður í Hafnarfirði og brautryðjandi í verslun og útgerð á Íslandi.

Blesugrófin - hverfið mitt

Í samræðum mínum við ágætan kollega og vin, Leif Reynisson, sagnfræðing sem skrifaði nú fyrir skemmstu ágæt rit um frumbýlinga eða fyrstu landnema Kópavogs vöknuðu eftirfarandi spurningar: hver voru fyrstu húsin í Blesugróf og hvenær voru þau byggð? Voru braggar í hverfinu? Þá minnist ég á við Leif að mörk Reykjavíkur og Kópavogs lágu þvert í gegnum hverfið.

Neðri hlutinn tilheyrði Reykjavík og þar bjuggu flestir en fæstir í efri hlutanum. Þeir krakkar gengu í skóla í Kópavogi, Kársnesskóla minnir mig eða Digranesskóla.

Við hin sem ólumst þarna upp gengu fyrst í Austurbæjarskóla og voru keyrð þangað eða tóku strætó en þegar Fossvogsskóli og Breiðholtsskóli komu til sögunnar, skiptist krakkahópurinn í tvo helminga, annar gekk í Fossvogsskóla, sem ég gerði ásamt fleirum, en þeir sem eftir voru í Breiðholtsskóla í Neðra-Breiðholti.

Svo farið sé alveg í upphaf sögu hverfisins, þá má segja að upp úr 1930 risu nokkur býli og sumarbústaðir á erfðafestulöndum í Blesugrófinni en í lok stríðsins hófst þar einskonar landnám og efnalítið fólk byrjaði að reisa sér þar smáhýsi til íbúðar án lóðaréttinda.

Á greiningarsvæðinu er að finna tvö hús frá þessum tíma, Bústaðablett 10 við Stjörnugróf, (Vellir, reist árið 1935) og Stjörnugróf 11, (Lækur, Bústaðablettur 9, reist 1933). Þau eru vitnisburður um horfið búsetulandslag á þessum slóðum.

Uppbygging hverfisins skiptist niður í nokkur byggingartímabil. Það fyrsta var í kringum árin 1950- 1955, annað byggingartímabil var á árunum 1961- 1966 og hið þriðja var á árunum 1980-1983. Þó má finna hús á þessu svæði sem eru eldri og yngri en þau sem byggð voru á þessum tímabilum. Heimild: Skyrsla_164_Hverfisskipulag-Haaleiti_utgafa_mars-2014.

Vestan við byggðina lá vegur sem kallaður var Útvarpsstöðvarvegur eða Breiðholtsvegur (á þeim slóðum þar sem Stjörnugróf er nú) og var byggðin um skeið nefnd Breiðholtshverfi. Þarna var ekki lögð skólp- eða vatnslögn fyrr en 1956 og verslun og þjónusta á svæðinu var lítil sem engin en þrátt fyrir það hélt byggðin áfram að þéttast allt fram til þess að nýtt íbúðahverfi var skipulagt á svæðinu í byrjun sjöunda áratugarins. Allmörg þessara eldri húsa standa enn og hafa verið felld inn í skipulag hverfisins, þ.e. húsin Blesugróf 5 (byggt 1953), Blesugróf 12 (byggt 1958),

MYND 1. Við svokallaðan Breiðholtsveg í Blesugróf risu braggar, skálahverfið þar nefndist New Mercure Camp - Úr bók Eggerts Þórs Bernharðssonar Undir bárujárnsboga og einnig í bók sem heitir Virkið í Norðri sem Gunnar M. Magnússon ritaði í þremur bindum og var endurútgefin 1984 en þar er myndin stærri. Ef við snúum okkur aftur að upphafi Blesugrófar samkvæmt minningum hverfisbúa, þá segir minn helsti heimildarmaður, Birgir Ingólfsson, sem hefur alla tíð búið á A-götu 10 eða Blesugróf 10, eftir göturnar fengu nafn í stað stafrófsnafna, að upphaf hverfisins megi til braggahverfis breska hersins á stríðsárunum. Að sögn Birgis Ingólfssonar, voru sautján braggar í hverfinu og þrjú baðhús sem voru hlaðin úr holsteinum. Braggarnir voru með trégólfum en baðhúsin voru með steyptum gólfum. Eitt baðhúsana stóð á lóð foreldra minna, Lofts Jens Magnússonar og Signýju Ágústu Gunnarsdóttur, sem bar fyrst heitið A-gata 4 en síðar Jöldugróf 7. Þetta hefur verið baðhús eitt. Hús 2 stóð við B-götu og hét Gilhagi og hús þrjú stóð rétt fyrir ofan þéttbýlið og þar bjuggu feðgar ég veit ekki hvað faðirinn hét en sonurinn var kallaður Mannsi . Húsin Litli-Melur og Útgarður voru byggð á braggagrunnum. Átta af bröggunum stóðu við gamla Breiðholtsveginn tveir á Skeifutúninu en hinir voru á þeim stað sem hét seinna A-gata.

Að sögn Þórunnar Kristinsdóttur, tilheyrði Skeifa Kópavogi en Melbrekka sem var fyrir neðan túnið tilheyrði Reykjavík annað sem Birgir minnist á en það er Mannsi var fatlaður en bjó örugglega hjá mömmu sinni sem hét Helga og bjó þarna með tveimur sonum sínum. Þetta passar með Mannsa segir Birgir Ingólfsson, ,,…þeir feðgarnir bjuggu þarna eftir að hússmóðirin dó svo þegar faðir hans dó þá flutti Mannsi niður í Brautarholt til systur sinnar….Þórunn það voru tveir braggar á Skeifutúninu á mynd sem var tekin 1946 og Skeifa, Melstaður ,Reynistaður og Björk tilheyrðu Kópavogi. 1970 þá sagði Jói póstur, sem bjó austanmegin Breiðholtsbrautar að herskálahverfið hafi heitið New Mercur Camp. Jói og hans fjölskylda fluttu hingað inn eftir 1941.

Árið 1927 var nokkrum sumarbústaðalóðum úthlutað þarna og nokkrir byggðir fram til 1940 og þá var mikil hússnæðisvöntun og þá tók Reykjavíkurbær bústaðina leigunámi.“

Birgir Ingólfsson greinir frá viðtali í Tímanum 24 nóvember 1957 við Kristján Hjaltason sem bjó í B-götu 4. Birgir segir: ,,Þessi grein er fróðleg og þar kemur m.a. fram að fyrstu blettunum undir sumarbústaði var úthlutað um 1927 og í Vikunni ég er ekki alveg viss um ártalið en held um 1970 þá var viðtal við Pál Líndal þar sem kemur fram að Reykjavíkurbær tók sumarbústaðina sem stóðu á þessu svæði leigunámi vegna hússnæðiseklu í bænum. Bretarnir reistu kamp þarna sem hét New Mercur Camp og þú Sigurþór talar um nokkur hús sem standa enn , þau sem voru byggð um frá 1940 til 1960 eru tuttugu talsins í þéttbýlinu ,þar á meðal húsið sem ég er búinn að eiga heima í í fimmtíu og átta ár það var A-gata 10 nú Blesugróf 2 en í dreifbýlinu eins og við kölluðum efri byggðina þá eru þrjú hús eftir Hraunteigur sem stendur uppi við stífluna og Skálará og Heimahvammur neðarlega.“

Kópavogur, sem kemur nokkuð við sögu Blesugrófar, tilheyrði Seltjarnarneshreppi sem hafði Kópavog innan sinna marka. Þar fór landnámið fram að úthlutað var 1 hektara land á mann gegn því að rækta landið upp en menn máttu ekki setjast þar að. Það bann var fljótt brotið. Held að ríkið hafi átt landið sem var úthlutað og var það Nýbýlavegur sem skipti Kópavogi í tvennt, annars vegar voru nýbýli en hins vegar þessir skikkar.

Held að upphaf Blesugrófar hafi verið svipað en fólkið hafi nýt sér braggana til búsetu í upphafi en á eftirstríðsárunum var mikið hússnæðisekla og margir settust að í hermannabröggum. Fólk hafi byrjað að búa þarna og haft landið til ræktunar.

Í Kópavogi voru einnig braggar, ég taldi á mynd 6 stykki og svo var byssuhreiður á Hamraborg og notað til að skjóta á þýskar flugvélar.

Byggðin í Blesugróf var mjög dreifð og segja má að hverfið hafi skipst í þrjá hluta, þá tvo sem ég minnist á hér fyrr, það er Efrið hluti hverfisins sem tilheyrði Kópavog sá neðri sem tilheyrði Reykjavík. Svo var þriðji hlutinn sem afmarkaðist af því að vera staðsettur austan Breiðholtsbrautar. Þar var töluverð byggð.

MYND 2. Hér má sjá húsin Skálará, Bakkakot, Bjarkalundur og Laugafell. Öll staðsett austan Breiðholtsbrautar Heimild: Pétur P. Snæland. Í austurhlutanum voru malargryfjur sem gaman var að spóla í en einnig til skíðaiðkunnar. Krakkarnir renndu sér niður stóra hóllinn sem er þarna ennþá rétt við Breiðholtsbraut.

 

MYND 3. Þarna er Klöpp í baksýn eru Sjónarhæð, Melbrekka og Austurmörk líka Ásberg. Heimild: Pétur B. Snæland.

Eftir vill er svonefndi kastalinn frægasta húsið austan Breiðholtsbrautar / Reykjanessbrautar. Svo má minnast á að Breiðholtsbrautin lá upphaflega þar sem vegurinn liggur fram hjá gróðursstöðina Mörk en heitið færðist yfir á veginn sem heitir í dag Reykjanesbraut.

MYND 4. Þetta er gömul mynd af því sem að við krakkarnir kölluðum kastalann sem að þau bjuggu í Óskar Magnússon og konan hans hún Blómey að mig minnir og þau höfðu geitur þarna líka. þetta var fyrir neðan núverandi Reykjanesbraut og sjást ennþá minjar þar. Heimild: Örn Ingólfsson Sigrún Óla rifjar upp að hún hafi ekki búið í Blesugróf en foreldrar sínir eru frumbyggjar í smáíbúðahverfinu, sem er ekki langt frá og stutt að hjóla á milli. En amma mín bjó á Bústaðablettinum, svo við fórum oft í göngutúra í Blesugrófina, og það var æðislegt og við versluðum alltaf í búðinni , sem ég man ekki hvar var og fannst mér æðislegt að fá að halda á veskinu hennar þangað!! .Gaman væri ef einhver gæti rifjað upp þessa verslun og kannski átt mynd . Mér þykir alltaf svo vænt um Blesugrófina eins og hún var í den:)

Þess má geta að þessi verslun stóð þar sem Blesugróf 9 er í dag og við hlið heimili mitt. Þessi verslun var nokkuð vinsæl, því að Breiðholtsbúar rennu þarna við á leið upp í Breiðholt, þegar það var í byggingu og keyptu sér í soðið.