Saga Íslands í grófum dráttum milli 1550-1800 – framför eða afturför?

Gísli Gunnarsson skrifaði í bók sinni Upp er boðið Ísaland (1987), bls. 250-251, að áhættuhræðsla er algeng meðal þjóða, en þó sérstaklega meðal þeirri fátækri. Hann dregur fram tvær ástæður.

Fátækt fólk, eins og Íslendingar voru óneitanlega flestir á þessum tíma, býr gjarnan á mörkum hungursdauðans og náttúruöflin skera oft út um hvort yfir þessi mörk verður farið eða ekki. Það fólk er ekki líklegt til að taka áhættu með líf sitt með að brytja upp á nýjungar í atvinnuháttum.

Hin ástæðan sem Gísli telur fram er að forréttindastéttir óttist að breytingar gætu ógnað jafnvægi bjargræðisvega og stétta og stöðu þeirra í samfélaginu. ,,Mörg einkenni þessarar almennu áhættuhræðslu og andúðar á nýjungum voru greinilega til staðar í gamla íslenska samfélaginu,“ og ,,ríkismenn voru ekki síður andsnúnir breytingum en almenningur.“

Undir þessi orð Gísla er hægt að taka undir. En megin sök fyrir framfaraleysið liggur hjá yfirstéttinni, jú, því eftir höfuðinu dansa limirnir.  Á Íslandi var fámenn forréttindastétt sem sat bæði að embættum og völdum sem konungsvaldið úthlutaði en einnig að jarðeignum, sem var eina leiðin til auðmyndunnar.  Yfirstéttin fjárfesti ekki í sjávarútvegi, þar sem einokunarverslunin (1602-1787) var annað hvort í höndum danskra fyrirtækja í Kaupamannahöfn eða hjá konungi sjálfum. Umframfé sem auðmenn íslenska áttu, fóru því ekki í fjárfestingar í sjávarútvegi og því risu ekki sjávarþorp og þéttbýlismyndun við ströndina eins og varð á seinni helmingi 19. aldar.

Úr þessu ástandi hafi sprottið vítahringur úreldra framleiðslu- og samfélagshátta. Með því slíku hugarfari eins og var hjá yfirstéttinni breyttist tæknin í frumatvinnuvegum íslensku þjóðarinnar, landbúnaði og fiskveiðum ekki á neinn mikilvægan hátt frá landnámstíma til 19. aldar. Gísli telur jafnvel að um tæknilegar afturfarir hafi verið á sumum sviðum og er ekki af háum stalli að falla.

Danska krúnan rændi allan auð kaþólsku kirkjunnar upp úr 1550 og lágmark velferðaþjónusta (umönnun sjúka og aldraða) sem hún sá um, féll niður).  Þetta var reiðarslagur. Margt annað breyttist við siðaskiptin. Löggjöf varð strangari og árið 1564 gekk í gildi svonefndur Stóridómur, sem var ströng löggjöf í siðferðismálum.^[ Vitað er um 220 aftökur á Íslandi á tímabilinu frá 1596 til 1830 þegar þeim var hætt. Konum var jafnan drekkt og karlar hálshöggnir. Ofan á þetta kom strangtrúnaður, boðun helvítis ef af sakramentinu var farið. Hjátrú og hindurvitni í algleymingi. Engin bjartsýni boðuð almenningi á sunnudögum í kirkjum landsins, sem var eini staðurinn þar sem yfirvöldin mættu almenningi augnlitis til augnlitis.

En það var ekki algjör stöðnun á þessu tímabili. Tíminn stendur ekki í stað. Það komu bæði góð og slæm tímabili, eftir hvernig áraði eða aflaðist.

Upp úr 1750 fer að bera á framfarahugsun hjá konungsvaldinu, upplýsingaöldin í algleymingi og einhver vilji hjá embættismönnum að bæta kjör landsmanna í anda búauðgisstefnunnar og kameralismans. Má þar nefna Landsnefndina fyrri 1770 sem átti að finna leiðir til úrbóta fyrir íslenskt efnahagslíf. 

Skúli Magnússon og Ólafur Stefánsson voru fulltrúar andstæður í hugmyndafræði um hvað beri að gera og kom fram í verslunardeilunni 1770-1771. Ólafur talaði fyrir jafnvægi bjargræðisveganna, þar sem landbúnaður var sjávarútvegi fremri og þéttbýli var óæskilegt. Skúli var var hins vegar byltingarmaður. Hann studdi innlenda kaupmannastétt meðan engin slík stétt var til. Hann studdi þéttbýli meðan engin þéttbýli voru til. Hann sótti stuðnings sinn til stjórnarinnar í Kaupmannahöfn á meðan Ólafur var fulltrúi innlendrar yfirstéttar.

Fyrsta íslenska hlutafélagið var stofnað 1751 og kallaðist Innréttingarnar. Þær áttu að sinna ullarvinnslu og klæðagerð með nýjum tækjum.  Íslenska ullin hentaði ekki tækjunum og því var reynt að kynbæta íslenskt sauðfé.  Með þeim afleiðingum að fjárkláði kom upp 1761-1779. Árið 1758 hefst kartöflurækt á Íslandi, tilraunir í korn- og garðrækt hefjast og hreindýr flutt inn svo eitthvað sé nefnt (Hreindýr voru flutt til Íslands í fjórum hópum á árunum 1771–1787 og átti að nýta þau sem búdýr, ekki veiðidýr).  

En þetta var allt framfaraviðleiðni í þágu landbúnaðar sem að misheppnaðist að mörgu leyti. Innréttingarnar reknar með halla og á kostnað konungs og seldar í lok aldarinnar fyrir lítið fé en hafði komið Reykjavík á koppinn sem þéttbýlisstað. En hefði betur mátt fjárfesta í fiskveiðum? Þar var ekki alveg stöðnun, því að saltfisksútflutningur til Spánar hófst 1760. Með þilskipaútgerð á 18. öld komust stærri seglskútur í eigu Íslendinga en veiðiaðferðir áfram með frumstæðum hætti á færum.

Á síðari hluta 18. aldar voru gerðar tilraunir til þilskipaútgerðar hérlendis. Innréttingarnar riðu á vaðið og meðan konungsverslunin síðari stóð, 1174-87, lét stjórnin stunda fiskveiðar í allstórum stíl. Þegar konungsverlsunin hætti, lagðist þilskipaútvegurinn niður og skipin seld. Inn í þetta spiluðu afleiðingar móðuharðindanna.

Konungsvaldið fór að koma sér fyrir í landinu með varanlegum byggingum, steinhús reist; tugthúsið í Reykjavík (nú Stjórnarráðshús) var reist á árunum 1761-1771. Þá skömmu áður höfðu verið byggð eða voru í byggingu fjögur vegleg steinhús á Íslandi, embættisbústaðirnir Viðeyjarstofa, Nesstofa og Bessastaðastofa ásamt Dómkirkjunni á Hólum í Hjaltadal.

Bragðabót varð í heilbrigiðismálum. Embætti landslæknis stofnað; en á tímabilinu 1760–1799 voru stofnuð fimm læknisembætti á Íslandi auk embættis landslæknis.

Píetismi eða heittrúarstefnan á 18. öld skapaði grundvöll upplýsingarinnar sem hún þó var í andstöðu við. Áhrifa heittrúarstefnunnar á Íslandi gætti einkum eftir umbætur Harboes um miðja 18. öld, Tilskipun um ferminguna frá árinu 1741 er einna merkust þeirra umbóta en sú tilskipun kvað á um að ferming yrði almenn skylda og uppfræða ætti börn í trúnni. Afleiðingin var að öll börn lærðu að lesa og draga til stafs. Eins og allir vita, er menntun undirstaða framfara.

Almenn póstþjónustu var komið á en árið 1776 gaf Kristján  konungur út tilskipun um að komið yrði á póstferðum hér á landi. Tveimur árum seinna hófust póstsiglingar milli Íslands og Danmerkur sem var ein ferð á ári.

Rannsóknir hafnar á landinu til að kanna möguleika landsins eins og sjá mátti í leiðangri Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálsson 1752-1757.  

Allt virðist stefna í framfaraátt um miðbik 18. aldar. En Ísland er ekki venjulegt land. Náttúruöflin ekki hagkvæm Íslendingum. Landið er harðbýlt og kalt og samfélagshættir buðu ekki upp á háan íbúafjölda.  Hingað barst bólufaraldur 1707-1709 og fjórðungur þjóðarinnar deyr. Annað erfiðleikatímbil var 1752-1759 en þá gékk yfir landið harðindi og hungursneyð. En það sem tók steininn úr voru móðurharðindin 1784-1785. Talið er að um 75% búfjár hafi þá fallið og fimmti hver maður eða um 10.000 Íslendingar hafi dáið.

Þarna kom tækifæri til að stokka upp samfélagið en gamla íslenska bændasamfélagið féll þarna með látum. Sala stólajarða hefst 1785 og Skálholtsstóll flytur til Reykjavíkur og Hólabiskupstóll sameinast honum síðar. Alþingi var lagt niður 1800 og Landsyfirréttur tekur til starfa 1801.

Úr hörmungunum voru stigin framfaraskref sem sum hver báru síðar ávöxt. Árið 1786 fær Reykjavík ásamt fleiri stöðum kaupstaðaréttindi. Afnám einokunar 1787 varð 1787 og Ólafur Thorlacius byrjar verslun á Bíldudal. 1792-1793 Bjarni Sívertsen byrjar eigin verslun og þilskipaútgerð.

En hvað fór úrskeiðis í tilraunum manna til að breyta samfélaginu? Menn nefna áhættuhræðsluna, einokun í verslun fjárkláða, móðuharðindin og fólkfækkunar vegna harðinda og hungursneyða. Óáran, sóttir, og nátttúruhamfarir ásamt félagslegum takmörkunum höfðu ávallt haldið fólksfjöldanum í skefjum og á því varð engin breyting fyrr en á 19. öld.

Viðjar gamla samfélagsins enn við lýði en vistarbandið var ekki afnumið fyrr en undir lok 19. aldar. Það eitt hélt samfélaginu og félagslegum hreyfileika botnfrostnum. Án félagslegs hreyfileika, skapar ekki möguleiki á hliðar atvinnugreinum. Stétt trésmiða, sjómanna o.s. frv.

Þetta er saga Íslands í grófum dráttum eins og hún birtist í sögubókum. En hvað hafa fræðimenn að segja um tímabilið?

Kenningar fræðimanna um tímabilið

En það eru ekki allir sammála um hnignunarkenninguna sem lengi var ráðandi innan sagnfræðistéttarinnar.

Alex Kristinsson segir að eftir að hann ræddi vetrarlangt við Árna Daníel Júlíusson um þessa kenningu, hafi þeir báðir tekið að hafna henni. (Alex tekur dæmi um árabátaútgerð. Hann segir að hún hafi orðið á 20. öld en það sé ekki merki um hnignun íslenskt samfélags því að vélbátar og togarar komu í staðinn og verðmætaframleiðsla í sjávarútvegi stórjókst. Alex segir: ,,Við getum getum þá sett fram einhvers konar ,,lögmál“ sem segir: ,,Hnignun að hluta jafngildir ekki hnignun í heild.“ (Axel Kristinsson. Hnignun, Hvaða Hnignun?: Goðsögnin um niðurlæginartímabilið í sögu Íslands). 

Alex segir að hnignunarkenningin er ekki kenning í vísindalegum skilningi. Til þess er hún of óskipuleg og illa rökstudd. Hugtakið hnignun er gildishlaðin að mati Alex. Hann hnýtir í Jón Jónsson Aðils sem hann telur vera helsti talsmaður hnignunarkenningarinnar og birtist í riti hans Einokunarverslun Dana á Íslandi 1602-1787.

En hvað er þá rangt við hnignunarkenningu? Alex fer ekki ítarlega í hvað er rangt við hugmyndina. Hann tekur ekkert tölfræðilegt dæmi úr tímabilinu sem afsannar að hnignun hafi ekki átt sér stað. Hann tekur eitt dæmi um mannfækkun og eftirspurn eftir jarðnæði sem hafi verið undirsátum til góð en höfðingjum til tjóns.

Alex hnýtir líka í dr. Gunnar Karlsson og bók hans Lífsbjörg Íslendinga (2009) sem hann telur að er málsvörn sagnfræðings fyrir hnignunarkenninguna og segir að þar sé Gunnar að ræða við eldri fræðimenn og ,,orðnir úreldir“ að því virðist hjá Alexi.

En er kenning úreld, bara vegna þess að hún var sett fram á 20. öld en ekki á þeirri 21.?  Kannski var saga Íslands eftir formúlunni (kannski tilviljun að svo hafi verið), þ.e.a.s. gullöld, hnignun og endurreisn. Eiginlega ætti ekki að vera nein hnignun á tímabilinu 1600-1800 ef mið er tekið af uppgangi annarra Evrópuþjóða á tímabilinu. Hér virðist vera svartnæti en svo telur Alex ekki vera.

Í samdrættinum skiptir hann hnignunarkenningunni í tvennt, Það sem gerðist í raun og veru og svo goðsögnin um hnignunarkenninguna. Nokkrir lokapunktar hans voru:

1. Íslendingar höfðu það jafn gott/slæmt eða jafnvel betra en aðrar evrópskar þjóðir. – Svar mitt: Virkilega? Húsnæði minnkaði, yfirstéttin bjó í húsnæði sem efri millistétt Evrópu hefði fúlsað við. Íslendingar héldu áfram að búa í hreysum og gerðu langt fram á 20. öld. Lífslíkur og lífskjör almennt léleg, matarræði lélegt, heilbrigðisþjónusta engin, fólk dó reglulega úr hungri í hungursneyðum sem hefði ekki átt að gerast ef fiskveiðar hefðu verið umfangsmiklar.  Menningarstarfsemi í skötulíki og svo mætti lengi telja.

2. Erlend yfirráð bitnuðu meira á yfirstéttinni frekar en almúganum og með erlendum yfirráðum fylgdi líka stöðuleiki og uppbygging innviða. – Svar: Er það? Íslenska yfirstéttin var ekki óánægðari en það en hún vildi halda í sömu atvinnuvegi og fyrirkomulag á þeim og höfðu tíðkast í gegnum aldir. Hún var ánægð með bitlinganna og leifarnar sem duttu af konungsborði. Hún var nánast þvinguð til að hlýða kalli samtímans og gera eitthvað, þegar upplýsingaöldin hófst upp úr miðja 18. aldar. Hún vildi sitja einn að vinnuafli bændalýðsins sem var múlbundinn en flestir bændur voru leiguliðar sem stóðu og sátu eins og fyrirmennin buðu. Uppbygging innviða? Hvað var gert? Ekkert. Ekki einu sinni ein trébryggja byggð. Jafnvel yfirstéttin mátti dúsa í tjaldbúðum á Þingvöllum í stað þess að byggt var yfir hana. Í Íslandsklukku segir frá einu eign íslensku þjóðarinnar en það var gömul klukka. Kóngurinn lét taka hana niður ásamt öðrum kirkjuklukkum til að bræða niður í fallbyssustykki.

3. Einokunarverslunin stöðvaði ekki hagsþróun Íslands, verslun var hreinlega ekki nógu mikil til þess að hafa einhver alvarleg áhrif á lífgæði Íslendinga. – Svar: Einokunarverslunin er aukaatriði og aðeins birtingaform þess tíma. Henni var ætluð til að koma með lágmark magn af nauðsynjarvörum til að halda þjóðfélaginu gangandi. En fyrst og fremt að koma afburðum landsins og sköttum úr landi. Ísland hefur alltaf þurft, frá upphafi byggðar, að sækja sér aðföng erlendis en hér var stundaður sjálfþurftarbúskapur og hafði verið stundaður frá upphafi Íslandsbyggðar. Munar þar mest um járnvörur sem samfélagið þurfti en ótal margt annað sem taldist til nauðsynjar. Lúxusvörur voru þó vinsælar. Samfélagið var áfram frumstætt og kallaði ekki á meiri siglingar. Ef einokunarverslunin hefði ekki verið, þá hefði íslenska yfirstéttin neyðst til að fjárfesta í sjávarútvegi. Og nóg var af erlendum fiskveiðiþjóðum í kringum landið sem vildi versla við landann. Samkeppnin hefði verið alþýðu landsins hagkvæm eins og hún var á 15. öld. Enska öldin kom fyrstu íslensku skreiðarfurstanna og velsæld mikil, þrátt fyrir að svarti dauði hafi gengið tvisvar yfir á öldinni.

4. Það var lítil sem enginn kúgun á Íslandi. – Svar: Hvað er vistabandið og dómskerfið í formi laga Stóra dóms annað en kúgun? Grimmdin var mikil gagnvart lítilsmagnanum og meiri en á miðöldum en þá gætti áhrifa kaþólsku kirkjunnar. Tekið var á siðferðisbrotum með mildum hætti í kaþólskum sið sem og öðrum brotum. Harðýgð og yfirgangur einkenndi tímabilið 1550-1750. Upplýsinga öldin kom með nýjar hugmyndir um refsingu og talað var um betrunarhús og var fyrsta tugthúsið gert í þeim anda. Útlenskar hugmyndir um mannúð. Það þýðir ekkert að segja að kúgunin hafi ekki verið svipuð á Íslandi og annars staðar í Evrópu, kúgun var þetta samt!

5. Það er rangt að landið gat ekki borið meira mannfjölda en 50-60 þúsund manns. – Svar: á þessum tíma gékk kuldaskeið yfir og landbúnaðurinn, eins og hann var stundaður þá, bar ekki meiri mannfjölda. Þegar hlýðnaði á 19. öld hófst heiðarbúskapur (aukinn mannfjöldi) sem hafði lagst af á hámiðöldum og útþennsla landbúnaðar hófst en sóknarfæri hans var samt sem áður takmörkuð.  Ef íslenskur sjávarútvegur hefði komist fyrr á laggirnar, hefðu bæir og þorp komið þegar á 17. og öld í stað 19. aldar. Við vitum að með sjávarútveginu kom aukinn fólksfjöldi og velmegun. Sjávarútvegurinn hefur alltaf skapað meir arð en landbúnaðurinn og staðið fyrir útflutningi Íslendinga. Sjá má þetta í tölum Hagstofu Íslands um mannfjöldaþróun Íslands síðan 1703.

• Ég myndi vilja spyrja Alex hvort hann myndi frekar vilja lifa á 18. öld frekar en 19. eða þeirri 20.? Held að hann kjósi frekar upphituð hús með rafmagni og ljós og gott fæði.

Gunnar Karlsson tengir saman hnignunarkenninguna við sjálfstæðisbaráttu Íslendinga og hafi verið rök fyrir betri tíð í framtíðinni ef Íslendingar yrðu sjálfstæðir. (Gunnar Karlsson. Iceland’s 1100 years). Hann segir að þótt íslenskir fræðimenn hafi hætt að kenna norskum eða dönskum yfirvöldum um ófarir íslensks þjóðfélags, ,,...misfortune is conspicuously present in most of their interpretations.“ 

Hann segir jafnframt: „However, doubts have recently been raised over this interpretation of Iceland´s history. Thus it has been maintained that „The period between 1550 and 1800 can be seen as the golden age of the rural society of Iceland, a peaceful period, wehn the peasent society lived undir the protection of the Danish king, without any major challenges.“ Of course, there is every reason to treat the degeneration theory with caution.“ (bls. 187).  Alex er þarna kannski að hafa Gunnar fyrir rangri sök? Að hann sé í raun engin talsmaður hnignunarkenningarinnar og hann aðeins kvatt til varkárni?

Annars staðar segir Gunnar um andstöðuna við borgarmyndun á Íslandi:

"Hins vegar gera sagnfræðingar nú jafnan ráð fyrir að það hafi ráðið miklu um afstöðu efnaðra bænda, þeirra á meðal flestra embættismanna landsins, að þeir hafi óttast að missa vinnuafl til sjávarsíðunnar og að þurfa að keppa við sjávarútveg um vinnufólk. Bak við umhyggju löggjafans fyrir óforsjálu fólki sem elti svipulan sjávarafla út úr öryggi sveitanna þykjast fræðimenn greina ágjarna tilhneigingu til að einoka vinnuafl landsmanna í þágu landbúnaðar.

Að vísu gerðu margir auðugir bændur og embættismenn út fiskibáta á vertíðum, en þá gátu þeir notað vistarbandið til að láta vinnumenn sína róa á sjó, draga húsbændum sínum afla og fá aðeins brot af verðmæti hans greitt í laun. Aldrei verður skorið úr því með vissu hvort þessara tveggja sjónarmiða réði meiru um andúð ráðandi afla í samfélaginu á þéttbýlismyndun í sjávarþorpum. Um það verður hver að hafa þá skoðun sem honum þykir sennilegust."

Af hverju voru yfirvöld á Íslandi áður á móti borgarsamfélagi og Reykjavík?

Skil ekki að Gunnar sjái þarna tvö andstæð sjónarmið. "Umhyggja" efnamanna fyrir almúgann með andstöðu við búsetu við sjávarsíðuna snérist ekkert um velferð hans, heldur að koma í veg fyrir að verbúðafólk sem flosnar upp setjist ekki upp á bændur í harðindum og notuðu vistarbandið sem vopn til að halda almúgann á sínum stað. Það er haldbær skýring en einnig er ljóst að efnamennirnir vildu nýta sér tækifærin sem sjórinn bauð. Þetta fer alveg saman. Rígbinda almenning í viðjum landbúnaðarsamfélagsins en fá það "besta" úr sjávarsókn. Þeir þorðu bara ekki að sleppa hendinni af alþýðumönnum með því að leyfa sjávarþorpsmyndun, því að þeir vissu að ef þorp mynduðust, misstu þeir tökin á vinnuaflinu. Þetta voru engir kjánar, yfirstéttarmennirnir ferðuðust til Danmörku og víðar, og vissu hvað klukkan sló. Er það einhver tilviljun að myndun sjávarþorpa og afnám vistarbandsins fór saman undir lok 19. aldar?

Helgi Þorláksson tekur einnig fyrir hugmyndina um hnignun í bókinni Saga Íslands VII og virðist vera á sömu línu og Alex. En hann kemur með raunveruleg dæmi úr tímabilinu. Hans helsti heimildamaður er Páll Eggert Ólason og rit hans Menn og menntir siðaskiptaaldar á Íslandi (1919-1926) og Saga Íslendinga IV. Sextánda öld. Höfuðþættir (1944) en Helgi vitnar í orð Páls sem segir: „mikil hnignun hafi orðið á seinni helmingi aldarinnar“ og á þar við um sextán öldina. (bls. 184). Og Páll hafi talað um skerðingu sjálfstæðis og efnahagslega hnignun (bls. 185). Helgi virðist ekki vera sammála þessu og nefnir að samkeppni kaupmanna hafi verið mikil og aldrei hafi verið siglt inn á eins margar hafnir og þá. Hann segir að aðsókn leiguliða í jarðnæði hafi verið mikil og það er merki um fólksfjölgun og betri kjör og afkomu.  Helgi er líka ósammála Páli um varnarleysi Íslendinga og það sé merki um minna þrek og manndóm. Heldur þvert á móti merki um betri siglingatækni og –kunnáttu erlendra manna. Svar dönsku stjórnarinnar var að senda hingað varnarskip. Og á menningarsviðinu hafi Páll gert of lítið úr prentverki og bókaútgáfu og fornmenntastefnunnar.

Helgi tekur eitt dæmi um framfaraskref með eflingu ríkisvaldsins og það er að kirkjuhöfðingjar og veraldlegir höfðingjar hættu að berjast um jarðeignir, fé og völd. ,,Séð af sjónarhorni nútímamannsins er þetta framfaraskref.“  Hann segir líka að Stóri dómur er dæmi sem er nútímamanninum ekki að skapi en þessi viðleiti ríkisvaldsins sé leið til að tryggja aga og reglu í samfélaginu. Helgi segir að einkunnargjafir eins og ,,framfarir“ eða ,,hnignun“ eru varasamar og umdeildar. Hann segir þó að landgæði hafi minnkað, uppblástur og skógum eytt og þetta fylgi minni framleiðslugeta og fólksfækkunnar í harðindaárum.

Helgi spyr um í kaflanum "Einungis kúgun Dana?" (Sjá: Helgi Þorláksson, Saga Íslands VII.) hvort um innlendar rætur sé frekar að ræða en erlendar? Hann telur að stjórn Dana hafi verndar Íslendinga gegn ásókn stórþjóðanna Hollendinga og Englendinga. Hann segir að með þilskipaútgerð og kaupförum hefðu hefðu Íslendingar getað komið í veg fyrir einokunarverslun Dana á 17. öld.

En Helgi kemur ekki með skýringu á hvers vegna skipaútgerð hafi ekki komist á Íslandi sem hefði breytt öllu líkt og sjá má á 19. og 20. öld. Hann skautar framhjá því. Getur verið að hugmyndir Gísla Gunnarssonar um áhættufælni og íhaldssemi landeigendastéttarinnar sem sá sér hag í að tengja saman fiskveiðar og landbúnað eftir ártíðum sé rétt?

Helgi segir að íslenska yfirstéttin hafi ekki harmað hlutskipti danska aðalsins með tilkomu einveldisins enda hún upp til hópa konungsholl. En hann tekur undir það að borgararlegir embættismenn hafi verið of hliðhollir kaupmönnum á dögum kaupsvæðisverslunnar um 1700  og þeir fyrrnefndu beitt harðýði og yfirgang

Helgi segir að hefðin meðal sagnfræðinga hafi verið að skýra söguþróun 17. aldar með óstjórn og kúgun Dana, einokun og einveldi, rétttrúnaði, hindurvitnum og galdratrú. En málið er flóknara en það og sagnfræðingar einblínt um og of á neikvæðu árin en skautað fram hjá þeim jákvæðu. Í raun hafi skipts á skin og skúrir. Í raun hafi verið meiri sjósókn á þeirri 17. en á 18. öld. Seljabúskapur hafi verið stundaður meira og menn hafi tekið upp hvalveiðar.  En menn gátu lítið gert við illu árferði.

Helgi kennir íslensku yfirstéttinni um hvernig ástandið var á 17. öld. Það hafi ekki bara verið Dönum og illu árferði að kenna hvernig fór. Íslenskir höfðingjar hafi verið deilugjarnir og samtakamáttur lítill.  Sjálfsagt er þetta rétt hjá Helga en hann hefði getað komið betur inn á hugmyndaheim þeirra og ótta þeirra við breytingar og þar með á valdastrúktúrinum eins og Gísli Gunnarson bendir á. Og hann spyr þeirrar spurningar hvort það hafi ekki verið Íslendingar sem kúguðu Íslendinga fremur en Danir Íslendinga? Studdu höfðingjar ekki kaupmenn við að kúga alþýðu? (bls. 199). Og Helgi ályktar af þessu öllu saman: ,,Auðsætt er að siðbreytingin, vaxandi ríkisvald, einveldi og kaupauðgisstefna voru ekki tæki sem Danir fundu upp til að kúga með þeim Íslendinga.“

Niðurlag

Gísli og Helgi virðast vera sammála um sökin að slæmu gengi Íslands á tímabilinu sé ekki bara danskri kúgun að ræða. Gísli einbeitir sér að hagfræðinni og tengir hana við efnahag landsins, sérstaklega að verslun á tímabilinu sem var misjöfn. Hann sér samhengið á milli félagslegri stöðnun og stöðnuðum atvinnuháttum. Hann styður mál sitt með hagfræðitölum.

Helgi segir að bæði góðir tímar og slæmir hafi verið á tímabilinu og fræðimenn einblínt um og of á neikvæðu tímanna. Helgi virðist eins og hann þori ekki að taka afstöðu. Hann bendir á það auðljósa, sem allir sagnfræðingar sjá, að yfirstéttin á Íslandi var föst í viðjum staðnaðs hugarfars. Hann bendir ekki á tímabilið 1750-1800, þar sem markvisst var reynt að breyta stöðnuðu samfélagi. Áhættufælni Helga?  Alltaf með varnagla handbæra? Stikkfrír?

Gísli fer betur inn í hugarheim yfirstéttarinnar en Helgi og útskýrir af hverju fáar breytingar urðu á atvinnuháttum landsins. Meginskýringin hafi verið áhættufælni fátækts samfélags, bæði meðal almennings og yfirstéttarinnar. Íslenska yfirstéttin var ánægð með stöðu sína almennt, hún fékk embætti úr höndum konungs og var konungsholl og gat kúgað íslenska alþýðu í friði fyrir danska slektinu. Alþýðan var múlbundin vistarbandinu sem þýddi að engar framfarir urðu í landbúnaði. Land ekki rutt, jarðir ekki stækkaðar o.s.frv.

Fólksfjöldi stóð í stað eða fækkaði. Engin breyting varð þar á fyrr en gamla samfélagið hrundi 1783-85. Hægt er að sjá þetta með berum augum hvernig mannfjöldinn byrjaði að aukast strax eftir Móðuharðindin. 1783, þegar þau byrja, búa 49,609 manns á landinu. Eftir móðuharðindin, 1787, 39,190 manns. Og svo byrjaði hann að stíga, 1788, 39,490 manns og eftir það standslaus fjölgun, eða til 1887 þegar vesturferðir hefjast. Heimild: Yfirlit mannfjölda Annars var mannfjöldinn í kringum 50 þúsund markið á tímabilinu eða síðan markvissar mælingar hófust 1703.

Erfiðara er að meta skrif Axels, því að hann einbeitir sér aðallega að gagnrýna hnignunarkenninguna og dregur í efa vísindalegar forsendur hennar. En hann kom með dæmi sem ég hef hrakið hér. Hann kemur ekki með tölfræðilegar tölur máli sínu til stuðnings og hann skautar framhjá þeirri miklu breytingatilraunir sem reyndar voru á síðari helmingi 18. aldar. Niðurstöður hans eru óskiljanlegar. Það hlýtur að vera framfarir ef fólk fær meira að borða, það fjölgar vegna betra viðurværis og húsakynna, fjölbreyttari atvinnuhættir, bæir og þorp myndast, betri þjónusta við almenning (af hálfu konungsvaldsins).

Það er a.m.k. stöðnun þegar samfélagið breytist nánast ekkert frá 930-1750 og auðljósa hnignun ef tekið er mið af þróuninni annars staðar í Evrópu. Ísland var enn meðal fátækustu þjóða í Evrópu í upphafi 20. aldar, og voru jafnvel aumustu þjóðir á Balkansskaganum betri staddar.

Svo er það spurningin: Er einhver ástæða að hafa einhvern blóraböggul? Er þetta ekki samspil marga þátta sem mynda órofa söguheild? Er einhver ástæða að vera með „sína söguútgáfu“ en segja ekki bara söguna eins og hún kemur fyrir? Eftir allt saman er mat sagnfræðingsins á hvað er „framför“ eða ,,hnignun“ bara persónulegt mat hans!

 

Athugasemdir

[Magnús Sigurðsson, 10.11.2023 kl. 06:23]

Sæll Birgir, þetta er yfirgrips mikill pistill og skemmtilegur aflestrar. Ég á bók Gísla - Boðið upp Ísland, hef litið í hana og gert mér grein fyrir hana þarf að lesa með athygli ásamt öðru efni til samanburðar svo hún komist til skila.

Mér sýnist þú hafa komist að því sama og tekist bærilega upp, allavega eikur lestur þessa pistils áhuga minn fyrir því að lesa bók Gísla orð fyrir orð.

Takk fyrir góð skrif.  

[Birgir Loftsson, 10.11.2023 kl. 07:23]

Gísli er hagfræði snillingur. Rannsókn hans byggir á mælanlegum tölum, á meðan hinir sagnfræðingarnir "meta", koma þar með huglægt mat. Spurningin er, myndir þú vilja vera uppi á 18. eða 19. öld?

[Birgir Loftsson, 10.11.2023 kl. 08:22]

Upp er boðið Ísaland er doktorsritgerð Gísla. Hún er ekki beinlínis skemmtilestur. En það eru góðir kaflar þarna sem fær mann til að hugsa.

En svo er það annað mál að sagnfræðingarnir sem kenndu í sagnfræðiskori H.Í. voru upp til hópa marxistar. Af öllum kennurum, voru tveir sem voru til hægri, en þeir einbeitu sér að öryggis- og varnarmálum, ekki hagsögu. Mér skilst að svo sé ennþá, marxistarnir eiga sagnfræðina enn í H.Í.