Af hverju gat Alexander mikli unnið Afganistan en ekki Bandaríkjaher?

Talað hefur verið um grafreit heimsvelda þegar talað er um að reyna að vinna Afganistan hernaðarlega.  Það hefur reynst heimsveldum erfitt að sigra landið en þau hafa séð sig mörg hver tilneydd til að sigra landið vegna landfræðilega stöðu þess en það er staðsett í miðhluta Asíu - á mörkum Mið-Asíu og Suður-Asíu.  Fyrir því eru margar ástæður. En helsta ástæðan er landið sjálft, landafræðin. 

Afganistan er gríðarstórt land eða um 652 þúsund ferkílómetrar.  Það er eindæma fjöllótt og enn í dag er það erfitt yfirferðar. En það var ekki eins skýrt landfræðilega afmarkað í fornöld og er í dag. Það er því erfitt að segja hversu stórt svæði það var sem sigurvegarnir unnu. 

Margar þjóðir búa í landinu, en fjölmennastar eru Pastúnar (42%) og Tadsjikar (27%). Mörg önnur þjóðarbrot eru í landinu.  Ættbálkamenning er ríkjandi í landinu. Það er því óskiljanlegt hvers vegna það er verið að reyna að halda þessu risavöxnu landi sem eitt ríki.  Það væri nær að skipta því upp eftir menningu, tungu og þjóðerni. En það er önnur saga.

En það er mýta að ekki sé hægt að vinna landið hernaðarlega. Það er gríðarlega erfitt af ofangreindum ástæðum en það er hægt.

Á 19. öld var Afganistan leppríki í pólitísku valdatafli milli Breska heimsveldisins og Rússneska keisaraveldisins. Þann 19. ágúst 1919 varð Afganistan sjálfstætt eftir þriðja stríð sitt við Breta um sjálfstæði.

Afganistan var konungsríki frá sjálfstæði þar til síðasta konungi landsins, Múhameð Zahir Sja, var steypt af stóli árið 1973. Nokkrum árum eftir að lýðveldi var stofnað í landinu tóku kommúnistar völdin og gerðu Afganistan að marxísku alþýðulýðveldi. Svo gerðu Sovétríkin innrás í landið 1979 og stóð það stríð í áratug. Bandaríkjamenn fóru inn í Afganistan 2001 eftir árásina á Bandaríkin 9/11. Þeir hrökkluðust með skömmm úr landinu undir engri forystu Joe Biden tuttugu árum síðar. Kannski að þessi mýta um að ekki sé hægt að sigra landið komið með lélegu gengi Sovétríkjanna og Bandaríkjanna.  Mistök þessara heimsvelda felst í að hershöfðingjarnir og stjórnmálamennirnir lesa ekki sögu og læra af henni.

En af hverju yfir höfuð að reyna að leggja landið undir sig? Grípum niður í vefgrein á Big Think. Þar segir í lauslegri þýðingu (sjá slóð hér að neðan):

Frá 6. öld f.Kr. hafa Persar og aðrir útlendingar reynt að leggja undir sig Afganistan.

Lexía 1: Afganistan er algjörlega mikilvægur hernaðarlega séð fyrir hvaða heimsveldi sem vill drottna yfir Miðausturlöndum.

Hluti af stefnumótandi gildi þess liggur í miðlægri stöðu meðfram hinni miklu verslunarleið, sem eitt sinn kom með silki og nú færir það ópíum (belti og vegir hjá Kínverjum í dag). Afganistan er hernaðarlega rýtingur sem beinist að hjarta Írans, Indlands, Rússlands og Kína. Í dag, eins og á sjöttu öld f.Kr., hefur Afganistan verið hefðbundin innrásarleið inn í Pakistan og Indland.

Spurning 2: Er hægt að sigra Afganistan?

Lexía 2: Já.

Afganistan var sigrað og stjórnað með góðum árangri af Persaveldi frá 539 til 331 f.Kr. Persar skildu eftir sig varanleg áhrif. Darius konungur myndi enn viðurkenna héruð Persneska heimsveldisins í héraðsskipulagi Afganistan í dag. Persneska er enn eitt af tveimur útbreiddustu tungumálunum í Afganistan ásamt pashtu, tungumáli þjóðernis Afgana, og náinn ættingi persnesku.

Helsta heimild:  Afghanistan: The lessons of history.

En við ætlum að skoða Alexander mikla og hvernig hann vann landið. Alexander mikli sigraði og stjórnaði Íran (Persa) með áhrifum sem stóðu í tvær aldir. Ólíkt Persum var Alexander ekki nálægur ættingi Afgana. Eins og Bandaríkjamenn kom hann sem hataður útlendingur inn í landið, álitinn með fyrirlitningu sem óhreinn andskoti og vantrúaður.

Nýlegur sagði frægur bandarískur stjórnmálamaður að það eina sem Alexander gerði væri að fara í gegnum Afganistan. Stjórnarmaðurinn hafði rangt fyrir sér í söguþekkingu sinni.

Alexander, frá 330 til 327 f.Kr., lagði landið kerfisbundið undir sig með miskunnarlausustu hervaldi. Eftir að hafa sigrað Afgana vann hann hjörtu þeirra. Alexander giftist fyrstu eiginkonu sinni, Roxanne, sem var dóttur afganska stríðsherrans, Oxyartes. Alexander sætti síðan alla aðra stríðsherra í Afganistan.

Frumfæddur sonur hans og erfingi stórveldis hans yrði Afgani og Alexander gerði Afgana að fullum samstarfsaðilum í hinum mikla nýja heimi hans. Það sem Alexander reyndi ekki að gera var að þvinga gríska siði og grísk gildi, eins og lýðræði, upp á Afgana líkt og Bandaríkjamenn reyndu að gera en Bretar og Rússar forðuðust líka.

Alexander leyfði þeim ekki aðeins að halda siði sínum, hann tók upp siði Afgana og Persa. Alexander varð þjóðhetja Afgana, sem enn ákalla nafn Skander (Alexander) með lotningu. Stefna Bandaríkjamanna, sem er meira í ætt við stefnu Rómverja en Grikkja, var að gera hið sigraða land að eftirmynd Bandaríkjanna. Það gerir maður ekki við land sem er enn í hugarfari miðalda eða fornaldar þess vegna.

Kíkjum aftur á vefgreinina á Big Think:

"Alexander dó árið 323 og afganskur sonur hans lifði ekki til að erfa loforðið um heimsveldi. En innprentun Alexanders á Afganistan hélst í tvær aldir. Frá 330 f.Kr. til 150 f.Kr. var Afganistan hluti af makedónsk-grísk-afgönsku konungsríki. Menningarverðmæti Grikkja runnu saman við gildi Persa og Afgana til að skapa fjölmenningarlegt og fjölbreytt ríki. Uppgröftur einnar af borgunum sem Alexander stofnaði, sem nú heitir Ai Khanum, í Afganistan sýnir blöndun grískrar, persneskrar og indverskrar listar og gagnkvæmt umburðarlyndi grískrar trúar og búddisma.

Þannig sýnir Alexander lykilinn að því að stjórna Afganistan: algjört hernaðarlegt miskunarleysi; leyfa Afganum að halda í sínar hefðir; og síðan yfir nokkurn tíma að leyfa menningu afganskrar að blandast saman við menningu sigurvegaranna.

Spurning 3: Af hverju getum við ekki endurtekið velgengni Alexanders mikla?

Lexía 3: Bandaríkin ætlaði sér aldrei að fara þessa leið.

Eins og við höfum sýnt í Kóreu, Víetnam og nýlega í Írak, mun Bandaríkin - og það er gott - ekki beita algeru hervaldi. Við berjumst í stríði með jafnmikilli umhyggju fyrir lífi óbreytta borgara eins og við gerum um líf okkar eigin hermanna. Reglurnar um þátttöku sem við höfum núna í Afganistan hefðu einfaldlega komið Alexander mikla á óvart. Reyndar hefði hann einfaldlega sagt okkur: „Kjarnorkusprengið þá"."

Og greinarhöfundur heldur áfram með sína kenningu en út frá sjónarhorni Bandaríkjamanna:

"Í öðru lagi höfum við frá upphafi viljað koma á lýðræði í Afganistan. Bandarískt lýðræði er ekki algilt gildi. Afganar vilja ekki lýðræði okkar; þeir vilja ekki menningu okkar, sem þeir telja fulla af klámi og hrekja öll trúarleg og menningarleg gildi þeirra.

Spurning 4: Sovétmenn voru miskunnarlausir eins og Alexander. Af hverju tókst þeim ekki að friða Afganistan?

Lexía 4: Við höfum neitað að læra af misheppnuðum tilraunum Sovétríkjanna til að leggja undir sig Afganistan.

Við hefðum átt að leggja okkur djúpt í lærdóminn því við nýttum hefðbundin afgönsk gildi vel til að sigra Sovétríkin. Sovéski herinn hafði vissulega engar reglur um þátttöku nema að drepa. Alexander mikli,  og reyndar Genghis Khan líka, hefði fullkomlega samþykkt villimennsku sovésku hermannanna og yfirstjórnar. En Sovétmönnum mistókst vegna þess að þeir reyndu að þvinga, eins og við, framandi stjórnmála- og menningarkerfi á Afgana. Sovétmenn reyndu að stofna kommúnistaríki í Afganistan, með opinberlega styrkt trúleysi, menntun kvenna og höfnun á hefðbundnu íslömsku lífi. Þess vegna brást ætlunarverk Sovétmanna. Lærdómur sögunnar er sá að hvorki lýðræði í bandarískum stíl né kommúnismi að hætti Sovétríkjanna munu vinna hjörtu Afgana.

Spurning 5: Hvað ættum við að gera í Afganistan?

Lexía 5: Aðlaga speki sögunnar að raunhæfum markmiðum okkar í Afganistan.

Við getum ekki einfaldlega farið. Misbrestur Bandaríkjamanna til að framkvæma þegar þau hafa hafið hernaðaríhlutun getur verið skelfilegt bæði til skemmri og lengri tíma litið. Þetta er lexían af Kóreu, Víetnam og gíslabrölti í Íran. Við höfum ekki efni á að gefa hinum íslamska heimi enn eitt dæmið um veikleika.

Við verðum að laga stefnu okkar að lærdómi sögunnar í Miðausturlöndum. Frelsi er ekki algilt gildi. Í gegnum sögu sína hafa Miðausturlönd valið einræði fram yfir frelsi. Gríski sagnfræðingurinn Heródótos skrifaði sögu epísks sigurs frjálsra Grikkja á þrælum persneska herforingjans á árunum 490-479 f.Kr. Fyrir Heródótos, „föður sögunnar“, var þetta hið eilífa þema sögunnar: frelsi Evrópu gegn despotismi Miðausturlanda. Fornu Persar vildu ekki lýðræðislegt frelsi eins og Afganar nútímans.

Eins og hinir fornu Persar, vilja Afganar sterkan, réttlátan valdhafa, sem mun viðhalda afgönskum hefðum og veita öllum þáttum samfélagsins viðeigandi umbun. Skipting landsins í öfluga stríðsherra er grundvallaratriði í þessu kerfi. Svo er mútur og spilling, eins og Alexander skildi.

Bretar skildu þessa lexíu líka. Afganistan var mikilvægt fyrir öryggi Breska Indlands. Tilraun Breta til að leggja undir sig landið endaði með niðurlægjandi ósigri 1839-42. Bretar sneru sér þá að þeirri stefnu að styðja sterkan konung Afgana og múta honum með gífurlegum upphæðum af gulli til að fylgja breskri utanríkisstefnu. Í næstum heila öld, allt fram að sjálfstæði Indlands árið 1947, virkaði kerfið nógu vel til að tryggja breska hagsmuni og til að koma í veg fyrir samsæri Rússa og Þjóðverja um að brjóta niður Raj.

Markmið Bandaríkjanna er ekki að sigra Afganistan. Forgangsverkefni okkar er að tryggja okkar eigið öryggi með því að koma á stöðugleika í Afganistan og uppræta fátækt og útlendingahatur sem gerir það að gróðrarstöð hryðjuverkamanna. Hráefnið er til staðar til að koma á sæmilega velmegandi og stöðugu Afganistan.

Nýlegar rannsóknir hafa staðfest Alexander mikla og trú hans á að Afganistan sé land með töluverðan jarðefnaauð. Við höfum nýlega sagt frá bandarísku jarðfræðiþjónustunni að Afganistan gæti átt 3,6 milljarða tunna af olíu og að minnsta kosti milljarð dollara í verðmætum málmum. Afganar vilja ekki pólitísk eða menningarleg gildi okkar. Þeir munu samþykkja efnahagsleg gildi okkar. Ólíkt frelsi eru peningar algild gildi. Með bandarískri efnahagsleiðsögn, réttum sterkum valdhafa og þessum náttúruauðlindum geta Afganar byrjað að uppræta fátæktina og lögleysið sem elur af sér hryðjuverk.

Svo, síðasta lexía okkar ætti að vera að byrja að taka hermenn okkar út úr Afganistan og fá inn fleiri bandaríska kaupsýslumenn, fyrirtæki og frumkvöðla. Afganistan þarf að ekki að tapast." Tilvísun lýkur.

En það tapaðist.  Þessi grein var skrifuð 2011 og 2022 hvarf landið úr höndum Bandaríkjamanna með gríðarlegum álitshnekk fyrir BNA.

Greinarhöfundurinn skilur greinilega ekki hvað það er að vera hernaðarheimsveldi.  Þú ferð ekki í stríð með hangandi hendi.  Slíkt stríð er dæmt til að tapast. Miskunarleysi nasista í Júgóslavíu,sem er fjallaríki og einnig með hugrakka hermenn, var að drepa og eyða miskunnarlaust.  Ríkið var aldrei nasistum til mikilla vandræða, en hélt þeim þó við efnið. Miskunarlaus hernaður Rómverja sýndi og sannaði að algjört stríð, tryggir sigurinn og langvarandi frið á rómverskum forsendum, menningu og tungu. Svo átti einnig við um Mongóla. Svo mikil var eyðilegginga herferð þeirra að enn í dag eru mörg landsvæði eyðilögð (vatnsveitukerfi Írans til dæmi).  Og Gengis Khan sigraði múslima með gjöreyðingastríði, þrátt fyrir að múslimarnir lýstu yfir heilögu stríði.

Bandaríkin eiga því ekkert erindi upp á dekk sem hernaðarveldi ef þau eru ekki tilbúin að sigra með öllum tiltækum ráðum. Nýjasta dæmið eða réttara sagt klúðrið, er stríðið í Úkraníu sem er staðgengilsstríð háð með bandarísku fé. Það er lokið með ósigri Úkraníumanna, þeir eru bara ekki enn búnir að viðurkenna veruleikann. 

Að lokum: Þetta er ekki alveg rétt með Sovétríkin hjá greinarhöfundi, þau fóru úr landinu vegna þau voru orðin gjaldþrota en Afgangistan stríðið hjálpaði til við að gera Sovétmenn gjaldþrota.

 

 

Athugasemdir

[Guðjón E. Hreinberg, 27.9.2023 kl. 11:44]

Persar/Grikkir og Tyrkir/Mongólar áttu að mestu góð samskipti við Pashtun fólk og byggðu þau samskipti á gagnkvæmri virðingu. Pashtun fólk er vel upp alið af mæðrum sínum, hvað svosem öllum búrkum líður, og eiga ávallt góð samskipti við þær þjóðir sem sýna þeim virðingu.

Lykillinn að góðum árangri á þessu svæði byggist á þessu - Rússar skildu þetta fyrir rest, en í áföngum. Eins og Kýros mikili (Cyrus The Great vs Tomyris) rak sig á, þá rífstu ekki við eðalbornar mæður á þessu svæði.

[Birgir Loftsson, 27.9.2023 kl. 12:46]

Guðjón,  Það er ekkert til sem kallast mjúkt heimsveldi. Rússar eru að vinna Úkraínu með grimmdinni. Allir hins vegar draga þá ályktun að BNA vilji ekki tapa mannskap. Slíkt veikleika merki er hvetjandi fyrir andstæðinganna. 

[Guðjón E. Hreinberg, 27.9.2023 kl. 14:23]

Skil ekki alveg samhengið, en hvað um það. Það er rétt að öll heimsveldi utan eitt fæðast og þeim viðhaldið með grimmd.

En hvert er heimsveldið sem aldrei er rætt um neins staðar?