Að tala við manneskju frá 19. öld

Spurning er hvort tíminn sé afstæður og hvað sé langur tími.  Maður hefur upplifað tímana tvenna, þótt maður teljist ekki gamall.  Vegna þess að læknavísundunum fleygði fram á 20. öld, náði fólk fætt fyrr á öldinni að lifa lengur og verða aldrað. 

Maður hitti því fólk sem einmitt var fædd í upphafi 20. aldar, eða um 1900-10. Það var athyglisvert að ræða við það enda allt önnur heimsmynd sem það bjó yfir. En því miður var ég of ungur til að kunna að spyrja réttu spurningarnar. Það gerði ég síðar er ég kenndi sögu í framhaldsskóla og lét nemendur taka viðtöl við afa og ömmu um fyrsta dag hernám Breta og hvernig stríðsárin voru frá þeirra sjónarhorni.  Margar athyglisverðar frásagnir komu fram og engin þeirra enn birt.

En ég hitti líka fólk sem var fætt á síðasta áratug 19. aldar.  Þá mjög aldrað en ernt. Ég held samt að það hafi ekki verið mikil munur á því og því fólki sem fædd var í upphafi 20. aldar og ég ræddi meira við.  Þjóðfélagið breyttist ekki svo mikið á þessum tveimur áratugum. Og þó, vélöldin hófst í upphafi tuttugustu aldar og fólk eignaðist bíla og kann ég frásagnir af fyrstu bílkaupum fólks. Einn aldraður maður sagði mér t.d. hvernig það var að róa út frá Þorlákshöfn á árabáti. Ég var í sveit á unglingsárum sem vinnumaður og kynntist fólk sem var þá aldrað. Meira segja torfbærinn var enn uppistandi þegar ég var í sveitinni en fólkið var nýflutt í steypubyggt hús.  Ég kom síðar í heimsókn, kominn yfir tvítugt og þá var torfbærinn horfinn.

Fólkið sem fæddist í lok 19. aldar þekkti annað fólk sem fæddist e.t.v. á fyrri helmingi aldarinnar. Svo ræði ég við börn mín og þannig teygist tíminn fyrir vitnisburð. Þannig getur munleg geymd eða heimild spannað tvær aldir auðveldlega.

Svo mun hafa verið um Ara fróða Þorgilsson og heimildamenn hans.  Hann talaði við aldrað fólk og hafði því vitni. Heimildarmenn eru valdir af kostgæfni og nefndir, elsti heimildarmaður Ara var fæddur árið 995 (72 árum eldri en Ari var sjálfur). Íslendingabók sem er stutt yfirlitsrit um sögu Íslands frá landnámi og að ritunartíma, var rituð af Ara á árunum 1122-1133. Heimildamaður Ara hefur einmitt rætt við fólk sem var fædd fyrr á 10. öldinni.  Þarna er verið að tala um beinan vitnisburð mann af manni.  Þjóðsögur verða einmitt til úr munnlegri geymd.  Oft er sannleikskorn í þeim, sambanda af skáldskap en hann kemur til sögu þegar þekkingin þrýtur. Gott dæmi um það eru Íslendingasögurnar. Þegar engar bækur voru til að geyma þekkinguna, þá varð fólk að treysta á munnlegar heimildir. Þannig var farið með embætti lögsögumannsins, hann sagði upp lögin, en las ekki upp. Þetta er ákveðin þjálfun sem lærist. 

 

 

 

Athugasemdir

[Ingólfur Sigurðsson, 31.8.2023 kl. 11:04]

Það er gaman að lesa þetta og að lesa svipaða upplifun og maður þekkir. Ég ólst upp hjá ömmu og afa frá 10 ára aldri. Með komu Breta og Bandaríkjamanna urðu straumhvörf á Íslandi. Dugnaður, harka, agi, kristilegt uppeldi, þetta varð allt á undanhaldi og ofdekur og tæknivæðing tóku við. Tvær langömmur og einn langafi voru á lífi þannig að ég muni eftir þeim, og svo ömmur og afi. Gríðarlega margt sem maður lærði af þeim.

Líka annað merkilegt sem þú kemur inná í pistlinum. Amma mín Sigríður var ekki bara minnug á eigin samtíma, hún vitnaði í allskonar fólk í sveitinni, einhverjar kynslóðir aftur í tímann, merkilegt fólk og atburðir. Amma Fanney var líka dálítið þannig, en ég þekkti hana minna.

Þannig að þetta gamla fólk ræktaði minnið alveg sérstaklega og hefðirnar. Það hafði ekki sjónvarp og tölvur, en í staðinn varð það að viðhalda minninu.

[Birgir Loftsson, 31.8.2023 kl. 12:28]

Takk fyrir innlitið Ingólfur.  Það er líka fróðlegt sem þú kemur inn.  En nú er orðið kynslóðarof og börnin í dag búa í loftbólu og í engum tengslum við landið og söguna.  Gerviheiuur.

[Magnús Sigurðsson, 1.9.2023 kl. 07:43]

Skemmtilegur pistill Birgir.

Ég kynntist fólki ágætlega frá þessum tíma sem þú til tekur, afi minn í móðurætt var fæddur á síðasta áratug 19. aldar of afi minn í föðurætt á fyrsta áratug 20. aldar.

Ég var svo heppinn að kynnast þessu fólki og hafa áhuga á því sem það sagði frá lífshlaupi sínu. Eins á ég minnisbækur afa og ömmu í föðurætt og hef verið að koma þeim í tölvutækt.

Ég hef grun um að þú sért að lesa ritgerðir Barða Guðmundssonar þegar þú vitnar til Ara fróða. Varðandi þjóðsögurnar þá eru þær oft sannari en opinbera útgáfan sem ofatar en ekki er gefin út af hagsmunaöflunum.

Takk fyrir góðan pistil.

[Birgir Loftsson, 1.9.2023 kl. 11:51]

Takk fyrir Magnús.  En það sem er merkilegra, er að fólkið sem fæddist fyrir seinna stríð, er flest allt búið að tíma tölunni. Þannig að viðtölin sem nemendur mínir tóku eru orðin verðmæt heimild. 

Nei, ég er ekki að lesa Barða Guðmundsson þessa stundina, bókin á náttborðinu er Jón ÓLafsson Indíafari sem ég er að lesa aftur. Stórkostlegt að detta bókstaflega inn í heim 17. aldar.