Hvers vegna misheppnast sósíalsiminn alltaf?

Inngangur

Ég hef margoft komið inn á þetta en segi eins og karlinn, góð vísa er aldrei of oft kveðin.  Byrjum á að skilgreina hvað er sósíalismi.

Sósíalismi er kerfi eða skilyrði í samfélagi þar sem framleiðslutækin eru í eigu og stjórnað af ríkinu eða fólkinu. En hvað þýðir þetta eiginlega? Jú, einstaklingurinn má eiga persónulegar eigur (föt sín o.s.frv.) en hann má ekki eiga í einkaeigu fjármagn sem til þarf til að framleiða vörur. Það, fjármagnið verður að vera í eigu ríkisins eða ótilgreinri sameign.

Hvað hefur sagan kennt okkur? Ótal dæmi um að kenningin og raunveruleikinn segi okkur að sósíalisminn gangi ekki upp og hefur aldrei gerst. Samt er til fjöldinn allur af fólki sem segir að kenningin sé rétt, bara ef rétta fólkið beiti henni. Eina sem þurfi til, er að allir séu sammála um taka eina ákveðna stefnu og þá fari allt vel. Vandinn er að við erum og verðum aldrei sammála.

Hættulegasta við sósíalista kenninguna er að hún afklæðir allar einstaklings hugmyndir og athafnasemi í þágu almanna hagsmuna.

Spurningin er hvað eru almanna hagsmunir og hverjir ákveða hvað almanna hagsmunir eru? Svar sósíalista er "sameiginleg ákvörðun" meirihlutans (e. collective decides).

Annað sem verra en það er að kenningin brýtur niður mennskuna og meðhöndlar samfélag einstaklinga bara sem framleiðendur eða neytendur. Í sósíalísku kerfi er maður ekki lengur einstaklingur, bara hluti af massanum eða hluti af "samfélagsvélinni" sem verður að hafa stjórn á til að ná settu marki sem einhver annar ákveður fyrir mann.

Sjá mátti þetta í Ráðstjórnarríkjunum (Sovétríkjunum) þar sem Stalín, ákvað að fórna einstaklingnum í massa tölu í þágu heildarinnar. Einnig í Kína, í stökkinu mikla 1959-61. Í báðum ríkjum voru einstaklingar drepnir í þágu fjöldans.

Í sósíalismanum færast völdin ALLTAF í hendur fárra og þessi fámenni hópur eða einræðisherra taka allar ákvarðanir, þeir taka hagsmuni hópsins alltaf fram yfir hagsmuni einstaklingsins.

Nokkrar ástæður fyrir því að sósíalismi hefur ekki gengið upp

Sósíalisminn hefur reynst óhagkvæmnur og auðlindaúthlutun mörkuð spillingu. Ein algeng gagnrýni er sú að sósíalismi hefur tilhneigingu til að úthluta auðlindum á óhagkvæman hátt vegna skorts á markaðsdrifnum verðmerkjum. Án samkeppni og hvata sem frjáls markaður veitir gæti verið tilhneiging til rangrar úthlutunar auðlinda sem leiðir til óhagkvæmni og skorts.

Vegna þess að einstaklingurinn og sköpunargeta hans (sem hann setur í verk með eigið eða annarra manna fé) fá ekki að njóta sín í sósíalískum ríkjum, er skortur á nýsköpun. Gagnrýnendur halda því fram að sósíalismi geti kæft nýsköpun. Í markaðsdrifnu kapítalískum hagkerfum eru frumkvöðlar og fyrirtæki hvattir til nýsköpunar til að öðlast samkeppnisforskot og græða. Í sósíalísku kerfi þar sem hagnaðarsjónarmið eru í lágmarki gæti verið minni hvati fyrir einstaklinga og fyrirtæki til að fjárfesta í rannsóknum og þróun.

Vegna þess að valdið er í höndum fámenns hóps, er mikið miðstýrt eftirlit og skriffræði í sósíalistaríkjum. Sósíalísk kerfi fela oft í sér miðstýrða stjórn yfir lykilatvinnugreinum og auðlindum. Gagnrýnendur halda því fram að þessi miðstýring geti leitt til uppblásins skrifræðis, sem gerir það erfitt að laga sig að breyttum efnahagsaðstæðum hratt. Ákvarðanir sem teknar eru af miðstýrðu yfirvaldi endurspegla kannski ekki alltaf blæbrigðaríkar þarfir og óskir einstaklinga og sveitarfélaga. Þetta ættu íslensk stjórnvöld að hafa í huga og takmarka reglugerðafarganið, hætta afskiptum af atvinnulífinu nema að setja almennar reglur og síðan en ekki síst að hafa hófsama skatta.

Einstaklingshvatar eru brotnir niður. Sósíalismi dregur úr einstaklingsframtaki og vinnusemi. Í kerfi þar sem auður og auðlindir eru jafnari dreift gæti verið minni hvatning fyrir einstaklinga til að leitast við að ná framúrskarandi árangri eða taka á sig meiri ábyrgð, þar sem umbun fyrir það gæti verið takmörkuð.

Skortur á vali neytenda í sósíalískum ríkjum er viðvarandi. Sósíalísk hagkerfi gætu takmarkað val neytenda miðað við kapítalísk hagkerfi. Á samkeppnismarkaði eru fyrirtæki knúin til að bjóða upp á fjölbreytt úrval af vörum og þjónustu til að laða að viðskiptavini. Í sósíalísku kerfi gæti verið færri valmöguleikar og minni fjölbreytni í vörum og þjónustu í boði. Hreinlega vegna þess að fámenna elítan sem stjórnar, getur ekki brugðist nógu hratt við eftirspurn eða séð hana yfir höfuð.

Maður þarf allta að koma með söguleg dæmi, svo sósíalistarnir skilji hvað maður er fara. Gagnrýnendur benda oft á söguleg dæmi um sósíalísk hagkerfi sem stóðu frammi fyrir áskorunum. Lönd eins og Sovétríkin, Maóista Kína og nýlega Venesúela hafa staðið frammi fyrir efnahagslegum erfiðleikum, þar á meðal skorti, óhagkvæmni og í sumum tilfellum, pólitískri kúgun. Þó að þessi dæmi séu ekki endilega táknuð fyrir allt litróf sósíalískra fyrirmynda, hafa þau stuðlað að efasemdir um hagkvæmni og skilvirkni sósíalismans.

Karl Marx og kumpánar skildu ekki mannlegt eðli enda unnu þeir aldrei ærlegt handtak um ævina, voru fastir í hugaróra kenningum. Gagnrýnendur halda því fram að sósíalismi geri oft ráð fyrir ótrúverðugri sýn á mannlegt eðli, þar sem einstaklingar eru tilbúnir til að vinna að sameiginlegum hagsmunum án þess að þurfa persónulega hvata. Gagnrýnendur telja að mannlegt eðli sé flóknara og að eiginhagsmunir og langanir einstaklinga gegni mikilvægu hlutverki í að knýja áfram efnahagslega og félagslega hegðun.

Svo er það efnahagslega hliðin á sósíalismanum.  Sósíalísk kerfi eiga oft í erfiðleikum með að ákvarða nákvæmt verð á vörum og þjónustu, sem getur leitt til skorts og afgangs. Í markaðsdrifnu hagkerfi þjóna verð sem merki sem hjálpa til við að úthluta auðlindum á skilvirkan hátt. Án þessara verðkerfa gætu sósíalísk hagkerfi átt í erfiðleikum með að taka upplýstar ákvarðanir um framleiðslu og neyslu.

Ísland og sósíalisminn

Íslenskir stjórnmálaflokkar og stjórn landsins bera mörg einkenni sósíalískrar stefnu. Talað hefur verið um fjórflokkinn, að hann stjórni öllu en kjósendur hafa reynt að dreifa atkvæðum sínum og kjósa út fyrir hann. En niðurstaðan er eftir sem áður sú sama, hér eru á Alþingi fimm vinstri flokkar, tveir sem teljast á miðjunni og einn hægri flokkur sem rétt hangir hægra meginn á spýtunni. Landið er sósíaldemókratískt og enn er blandað hagkerfi. Það þýðir mikil afskipti íslenska ríkisins af atvinnulífinu, miðstýring á velferða- og heilbrigðiskerfunum og reglugerðafargann (sem streymir hingað óáreitt beint frá sósíalíska ESB).

Ætlar einhver sem þetta les að kjósa Sósíalistaflokk Íslands í næstu kosningum? Eða Vinstri græna? Eða Samfylkinguna? Eða Pírata (vinstri stjórnleysinganna)? Hefur kjósandinn nokkuð val, þrátt fyrir "úrvalið"?

Athugasemdir

[Birgir Loftsson, 10.8.2023 kl. 19:31]

Bandaríski þingmaðurinn Rand Paul segir okkur sögu af Davy Crocket sem sagði frá misbeitingu almanna fé. Hvernig stjórnmálamenn misnota almannafé í kannski þágu góðs málefnis, en þeirra var ekki rétturinn, því þetta er annnara manna fé, sem skattpeningar eru alltaf.

 https://fb.watch/mkYS7VNHex/