Pólitísk mistök í seinni heimsstyrjöldinni

Þó að herir bandamanna í seinni heimsstyrjöldinni unnu að lokum stríðið, gerðu þeir mörg töluverð mistök á leiðinni. Sjaldan minnumst við mistök sigurvegaranna, en af þeim má engu að síður draga dýrmætan lærdóm. Frá friðþægingarstefnunni til þess að missa tækifæri í Dunkerque til árásarinnar á Pearl Harbor voru bandamenn greinilega ekki fullkomnir og gerðu fullt af mistökum á leiðinni til sigurs.Sama er að segja af Öxulveldunum, mörg afdrífarík mistök voru gerð í herbúðum þeirra, svo mjög  þau töpuðu stríðinu.

Fyrstu mistökin voru að hefja stríðið í fyrsta lagi. Flestar frásagnir marka 1. september 1939, sem dagsetninguna þegar seinni heimsstyrjöldin hófst, með innrás Hitlers í Pólland sem opnaði heimsátökin. En Japanir höfðu barist í Kína í nokkur ár og ítalska ævintýramennskan í Norður-Afríku - annað Rómaveldi Mússólínis - var sömuleiðis nokkurra ára gamalt. Núlokin var borgarastyrjöld á Spáni. Það tók innrásina í Pólland fyrir Bretland og Frakkland að komast loksins af stað til að halda Hitler í skefjum, og til að bregðast við innrásinni og því að Hitler hunsaði fullkomna kröfu um að draga sig til baka, lýstu vestrænu bandamenn yfir stríði og sátu síðan að mestu á hliðarlínunni þeirra sem nasista og Sovétmenn skiptu upp Pólland. Hernaðarsagnfræðingurinn Victor Davis Hanson, segir að stríð Hitlers hafi verið landamærastríð og fyrst 1941, gerðu menn sér grein fyrir að heimsstyrjöld var skollinn á. Það voru tveir meginatburðir sem mörkuðu upphafið, árás Japana á Pearl Harbor og innrásin í Sovétríkin. Svo stríðsyfirlýsing nasista á hendur Bandaríkjamenn.

Herforingjar Hitlers og enn harðari aðmírálar hans ráðlögðu gegn stríði árið 1939. Uppbygging þýska hersins var ekki nægjanlega fullkomin til að þjóðin gæti farið í viðvarandi átök við vesturlönd. Á pappírnum var franski herinn stærri, hafði fleiri skriðdreka og studdutraf vörnum Maginot-línunnar. Sameinaður franski og breski flugherinn var stærri en Luftwaffe og sameinaðir heri bandamanna voru miklu stærri en þýski og ítalski flotinn. Jafnvel hinu marglofuðu U-bátarnir voru tiltölulega af skornum skammti þegar stríðið hófst. Hitler kom á óvart í Póllandi, en eftir á að hyggja voru það fyrstu mistökin af mörgum sem Öxulveldin gerðu í síðari heimsstyrjöldinni.

Stiklum á nokkra ásteindingasteina  og pólitísk mistök sem báðir stríðsaðilar gerðu fyrir og á meðan stríðinu stóð. Eitt leiðir af öðru eins og oft vill verða. Ég læt vera að taka með hernaðarleg mistök stríðsaðila enda nóg af þeim en fyrir utan umfjöllunarefni þessa pistils.

 

Misbrestur á friðþægingu

Á tímabilinu fyrir stríð síðari heimsstyrjaldarinnar tóku Bretland og Frakkland upp friðunarstefnu til að koma í veg fyrir stríð. Með því að vita að evrópsku lýðræðisríkin vildu ekki stríð, ýtti Hitler á takmörk þeirra til að sjá hversu mikið hann gæti komist upp með. Þessi stefna varð alræmd þegar enski forsætisráðherrann Neville Chamberlain hitti Hitler í Berchtesgaden og, án samráðs við tékknesku ríkisstjórnina, gaf Hitler í raun allt Súdetalandið. Hann kom aftur til Englands og lýsti yfir „Friði á okkar tímum,“ en gerði aðeins illt verra. Hitler sundraði á endanum allri Tékkóslóvakíu.

Misbrestur á að fá Spán til liðs við Öxulveldin

Þýskar hersveitir börðust til stuðnings Francisco Franco í spænska borgarastyrjöldinni, eins og Ítalir gerðu og Franco sjálfur var fasista einræðisherra. En þrátt fyrir fjölmargar diplómatískar yfirlýsingar og samningaviðræður, þar á meðal að Spánn öðlaðist eignir Norður-Afríku, var ekki hægt að sannfæra Franco um að ganga til liðs við öxulinn hernaðarlega. Í pólitískum stöðum var spænski einræðisherrann nálægt Mússólíni, en ítalska leiðtoganum tókst ekki síður að fá Spánverja til að styðja Þjóðverja og Ítala. Spánn treysti á innflutning frá Bandaríkjunum fyrir megnið af olíu sinni og Franco gæti hafa verið hlédrægur með að fara í stríð svo stuttu eftir spænska borgarastyrjöldina, sem hafði verið langt og kostnaðarsamt.

Reyndar, þótt hann væri pólitískt í takt við nasista og fasista, varð Spánn griðastaður fyrir að flýjandi stríðsfanga bandamanna og gyðinga á flótta undan nasistum. Spánn varð líka gróðurhús njósnara og njósnafulltrúa frá öllum hernaðarþjóðunum í gegnum sendiráð sín, ræðisskrifstofur og viðskiptastarfsemi þar. Hitler fékk loksins ógerð á Franco og neitaði að hafa frekari samskipti við hann þar sem versnandi ástand í Norður-Afríku og síðan Miðjarðarhafinu gerði Spán að minna mikilvægri stefnumótandi stöðu. Hefði fasistastjórn Spánar verðið sannfærð um að ganga til liðs við Öxulveldin hefði það opnað fleiri Atlantshafshafnir fyrir U-bátana, auk þess að gera bækistöð Breta á Gíbraltar óverjandi. Opnað leið yfir Gíbraltasundið með herafla Öxulveldin hefðu fengið aukaherlið.

Ítalir óviðbúnir

Strax árið 1938 tilkynntu þýska leyniþjónustan Hitler að Ítalir yrðu byrði á Þýskalandi ef Mússólíni færi inn í stríðið þeim við hlið. Í nánast öllum mælikvarða á viðbúnaði fyrir stríð var Ítalía gríðarlega óviðbúið. Ítalski herinn hafði ekki skorið sig úr í Norður-Afríku, né á meðan hann hafði afskipti af borgarastyrjöldinni á Spáni. Ítalía átti stóran og öflugan yfirborðsflota á Miðjarðarhafinu en sjóherinn var tættur af stéttavitund sem hafði slæm áhrif á starfsanda meðal sjómanna flotans. Það vantaði líka flugmóðurskip, þar sem ítalskir aðmírálar töldu að flugher á landi væri nægilegur til að styðja við flotadeildirnar.

Svo seint sem í maí 1940 lagði Hitler til við Mússólíni að Ítalir yrðu áfram utan stríðsins gegn Frökkum og Bretum og tækju í staðinn upp vinsamlega hlutleysisstefnu. Mússólíni hélt Ítölum frá stríðinu þar til fall Frakklands var tryggt. Eftir inngöngu Ítalíu í stríðið áttu þeir Hitler og Mússólíni í nokkrum ágreiningi um landhelgis afsals Frakka til „Ítalska heimsveldisins“, sem hélt áfram þar til Öxulveldin réðust inn í Vichy hluta Frakklands árið 1942. Eins og þýska yfirstjórnin hafði spáð fyrir um varð vörn Ítalíu fljótt að byrðar á þýska hernum og samstarf ítalska hersins og þýskra starfsbræðra þeirra var í besta falli slitrótt.

Hitler skildi aldrei flotamál og sjóvald

Adolf Hitler mistókst að hefja hernaðar aðgerðina  Sæljón, fyrirhugaða innrás í Stóra-Bretland, vegna þess að hann skorti flotavald til að ná stjórn á Ermarsundi í þann tíma sem nauðsynlegur er til að framkvæma aðgerðina. Á sama tíma, þó að U-bátarnir hafi náð verulegum árangri gegn birgðalestunum sem héldu Englandi á lífi, skorti hann getu til að trufla Breta frekar með því að nota yfirborðsskip.

Nokkrar öflugar yfirborðs flotaeiningar voru til, en eftir tap Graf Spee og Bismarck krafðist Hitler þess að yfirborðsskipunum yrði haldið að mestu leyti í höfn og vildi ekki verða fyrir öðru tapi sem skaðaði þýskan starfsanda. Flugmóðurskipið sem var í smíðum var stöðvað. Stóru orrustuskipin voru þá þegar úreld og flugmóðuskip nútíminn og framtíðin.

Hefði Hitler leyft að áætlun Z yrði lokið, sem hefði útvegað Þjóðverjum nokkur öflug stórskip til viðbótar, áður en stríðið hófst í Evrópu, hefði þýski sjóherinn verið í betri aðstöðu til að keppa um yfirráð yfir hafinu kringum Evrópu, sérstaklega með stuðningi ítalska sjóhersins og herteknum skipum franska sjóhersins. Hitler var hermaður í fyrri heimsstyrjöldinni, og hann hafði fyrirlitningu hermanns á skipum og sjó, með áherslu á landrekstur í álfunni. Þýska sjóherinn reyndi að berjast um yfirráð yfir hafinu nær eingöngu með U-bátum og þegar bandamenn tóku upp nýja tækni til að berjast gegn þeim tapaðist orrustan við Atlantshafið. Hershöfingjar Hitlers hefðu átt að stúdera stríð Napóleon en nasistarnir gerðu sömu mistök og hershöfðingjar, þeim mistókst að safna saman innrásarflota (Napóleon vildi fara yfir sundið) til innrásar á Bretland og báðir gerðu þau afdrífaríku mistök að ráðast á Rússland. Í bæði skiptin sá rússneski veturinn ásamt fjölmennu varnarliði um að eyða báðum innrásarherjum.

Vanmat á mátt Japana

Rasista fordómar bandarískra rasista gagnvart Japani var stór ástæða fyrir því að þeir voru ekki tilbúnir fyrir þá fyrir í Pearl Harbor. Bandarísk tímarit og dagblöð töldu þá vanhæfa, tæknilega afturhaldssama og „fyndið“ fólk. Þeir töldu þá líka að þeir væru lífeðlisfræðilega ófærar um að vera góðir flugmenn og að innra eyrað þeirra væri skekkt vegna þess að stóru systur þeirra myndu skoppa þær um á bakinu. Sömu sögu var að segja um bresku kollega þeirra, þeir vanmátu hernaðargetu japanska herinn, jafnvel þeir síðarnefndu sóttu hart að Singapúr, sem var mikið áfall. Fall Singapúr og aðrir ósigrar árið 1942, grófu verulega undan virðingu Breta, sem stuðlaði að því að nýlenduveldi Breta á svæðinu lauk eftir stríðið.

Misbrestur á að skilja iðnaðargetu Bandaríkjanna

Bæði Þjóðverjum og Japönum tókst ekki að átta sig á iðnveldi Bandaríkjanna, og getu þeirra til að vopna, fæða og klæða eigin hermenn og bandamenn þeirra, auk þess að getan til koma með ný skip í stað þeirra sem sokkin voru til að flytja búnaðinn til Bandamanna í Evrópu. Á tímabilinu frá desember 1941 til ágúst 1945 byggðu Bandaríkin stærsta sjóher í sögu heimsins, stærsta kaupskipaflota í sögu heimsins og fleiri flugvélar en nokkurt annað land. Árið 1944 framleiddu Bandaríkin fleiri flugvélar en Japan gerði öll stríðsárin samanlagt. Þrátt fyrir að Yamamoto hafi aldrei farið með þá línu sem oft er vitnað í að hann hafi vakið sofandi risa, þá var viðhorfið engu að síður satt.

Hitler fyrirleit Bandaríkin, trúði því að fólkið þeirra væri veikt og spillt, annars hugar með því að lifa vel og forðast skuldbindingu og vinnu. Hann trúði því ekki að Bandaríkjamenn gætu hafið stríðsátakið sem væri nauðsynlegt til að steypa stjórn hans af stóli. Hitler hataði Franklín Roosevelt líka persónulega og taldi hann vera fyrirmynd hinna iðjulausu ríku. Íbúar Bandaríkjanna voru, að mati Hitlers, kynþáttalega blönduð, ómeðvitaðir um heimsmálin og ekki líkleg til að gefa upp þægindi sín til að styðja stríð í Evrópu. Stórfellt iðnaðarátak Bandaríkjanna í síðari heimsstyrjöldinni var einfaldlega ofar skilningi Öxulveldanna.

Að vanmeta breska heimsveldið

Það er auðvelt að íhuga, eins og margar sögur gera, að Stóra-Bretland stóð eitt gegn Þýskalandi eftir fall Frakklands. Þetta er röng mynd. Þýskaland stóð frammi fyrir, ekki Stóra-Bretlandi einu, heldur breska heimsveldinu, alþjóðlegu stórveldi heimsins. Hermenn, sjómenn, flugmenn og landgönguliðar streymdu til móðurlandsins frá víðáttu heimsveldisins; frá Kanada, Suður-Afríku, Ástralíu, Nýja Sjálandi, Indlandi, Ródesíu og alls staðar sem breski fáninn var við húni. Það gerði líka efni, vistir, matur, fatnaður, hráefni, járngrýti og kol, gullmolar, báxít, tin, gúmmí og allt sem þarf til stríðs. Orðræða Churchills á stríðstímum var vísvitandi útreiknuð fyrir bæði ensk og bandarísk eyru, hið fyrra til að hvetja til siðferðis og hið síðara til að biðja um stuðning.

Stærð breska heimsveldisins, sem sagt var að sólin settist aldrei, réði stærð konunglega sjóhersins og megninu af útgjöldum og stefnu Breta til varnarmála. Orðræða Churchills sem beindist að Bandaríkjamönnum var vandlega unnin til að gefa til kynna að Stóra-Bretland væri að berjast gegn harðstjórn nasista, ekki stríði til að viðhalda breska heimsveldinu, tvennt mjög ólíkt í huga margra Bandaríkjamanna á þessum tíma. Breska heimsveldið var sjálft með mörg dæmi um eigin harðstjórn. Churchill vissi líka að Stóra-Bretland gæti aldrei farið í iðnaðarherferð Bandaríkjamanna, óhult fyrir loftárásum Þjóðverja, og að Bandaríkjamenn yrðu að berjast megnið af stríðinu gegn Japan.

Mistök þýska stríðshagkerfisins

Hitler kom á skömmtun í Þýskalandi árið 1939, en til að viðhalda stuðningi þýsku þjóðarinnar setti hann þýska hagkerfið ekki á fullt stríðsgrundvöll í nokkur ár. Þess í stað gekk þýska hagkerfið á herfangi sem var rænt frá sigruðu löndum Evrópu. Ofbeldi rússnesku sviðna jarðarstefnunnar gerði það að verkum að lítið streymdi til Þýskalands á bak við sókn hers þess, en misbresturinn var bættur upp með því magni ránsfengs sem fór til Þýskalands frá Vestur-Evrópu, sem í flestum tilfellum var svo mikið að það olli verulegum sviptingu á þeim svæðum sem það var fengið frá. Árið 1943, til dæmis, enduðu 40% af þjóðartekjum Noregs í þýskum sjóðum.

Þrátt fyrir að hafa svipt sigruðu löndin framleiðslu sinni og jarðefnum var samt ekki nóg af sumum efnum til að styðja við stríðsátakið og viðhalda efnahaginn í stríðinu. Árið 1943 setti Hitler loks efnahag Þýskalands á stríðsgrundvöll. Þýskir leiðtogar héldu alltaf þeirri minningu á lofti að tapið í fyrri heimsstyrjöldinni hafi hafist með borgarnir heima hafði orðið snauðir, frekar en Þjóðverjar hafi beðið hernaðarósigri, þýska herinn var enn djúpt í Frakklandi í lok stríðsins. Breytingin yfir í stríðshagkerfi var of lítil, of sein, og sviptingar sem innleiddar voru var kenndar við af áróðursráðuneytinu undir stjórn Josephs Goebbels um sprengjuárás bandamanna frekar en þeirri staðreynd að stríðið tapaðist stöðugt.

Innrásin í Sovétríkin

Fyrir utan hernaðarbresti Þjóðverja sem réðust inn í Sovétríkin, studdir af krafti herafla bandamanns þeirra Rúmeníu, var árásin mistök á nokkrum öðrum stigum. Í júní 1941 var Þýskaland lokað í raun af breska sjóhernum og nauðsynlegt var að taka á móti stríðsefni sem mjög þurfti til að koma frá meginlandi Evrópu. Frá 1940 höfðu Sovétríkin útvegað mörg slík, þar sem Stalín nýtti sér hversu háðir Þjóðverjar voru á útflutningi sínum sem skiptimynt til að semja um ákveðin svæði á Persaflóasvæðinu sem áhrifasvæði Sovétríkjanna. Þýskaland fékk járn, korn, olíu, jarðolíu og önnur nauðsynleg efni frá Sovétmönnum.

Þegar Stalín jók kröfur sínar um landsvæði ákvað Hitler að hefja innrás sína, sem leiddi til árangurs snemma, áður en þungi sovéska hersins lagði her Þjóðverja til moldar. Japanskir bandamenn Hitlers hunsuðu stálsáttmálann og Komintern-sáttmálann sem þeir höfðu undirritað og héldu formlegu hlutleysi við Sovétmenn. Hefðu Japanir virt samkomulag sitt og ráðist inn í Sovétríkin, auk þess að senda flota sinn inn á Indlandshaf og Persaflóa, hefði framgangur stríðsins og heimsins eftir stríð verið verulega öðruvísi. En í júní 1941 var undirbúningur Japana að árásum á Bandaríkin í Kyrrahafi kominn vel á veg.

Árásin á Pearl Harbor

Hvað varðar óvænta hernaðaraðgerð gegn andstæðingi var árás Japana á Pearl Harbor þokkalega vel heppnuð sem slík miðað við tjónið á hvorri hlið en mistökin var að ná ekki flugmóðuskipunum. En sem rothögg á bandaríska flotann, var þetta algjörlega misheppnuð hernaðaraðgerð.

Árásin á Pearl Harbor leiddi ýmislegt í ljós. Hún truflaði langvarandi stefnu Bandaríkjamanna að breyta víglínuna til að grípa inn í ef Japanir gera árásir á Filippseyjar. Slík stefna hefði líklega mistekist hvort sem er, varnarleysi eldri orrustuskipa fyrir loftárásum var greinilega staðfest. Það sem Pearl Harbor gerði var að skapa þjóðarásetningu um að eyðileggja Japan, rægja Japana sem kynþátt og sameiningu bandarísku þjóðarinnar.

Japönum tókst heldur ekki að sprengja olíubirgðatankana við Pearl Harbor, sem ef eyðilagst hefðu neytt bandaríska sjóherinn til að yfirgefa akkerið og hverfa til vesturstrandarinnar. Að yfirgefa Hawaii hefði gert Midway Island og möguleika hennar sem kafbátastöð óforsvaranlega. Kafbátastöðin og viðgerðarstöðvarnar í Pearl Harbor voru tiltölulega óskemmdar og bandarískir kafbátar voru mjög fljótir að stunda óheftar aðgerðir gegn skipum japanska heimsveldisins. Innan nokkurra vikna frá árásinni voru Bandaríkin að gera óþægindi árásir gegn Japan og í lok júní 1942 voru Japanir neyddir til varnar.

Lýsa stríði á hendur Bandaríkjunum

Þegar Franklin Roosevelt bað um stríðsyfirlýsingu gegn Japan daginn eftir árásina á Pearl Harbor minntist hann ekkert á Hitler, Þýskaland eða stríðið í Evrópu. Þrátt fyrir að Bandaríkin hafi þegar tekið þátt í bardagaaðgerðum gegn þýskum U-bátum, eftir fastaskipun um að „skjóta við sýn“, beindist ræða Roosevelts að árásum Japana á Kyrrahafinu. Bandarískir og breskir herskipuleggjendur höfðu þegar staðfest, á ráðstefnum fyrir stríð (fyrir Bandaríkin) að stefnan sem ætti að fylgja þegar Bandaríkin fóru í stríðið væri eyðilegging Þýskalands fyrst og að evrópskar aðgerðir myndu hafa forgang fram yfir aðgerðir gegn Japan.

Þann 11. desember 1941 lýsti Adolf Hitler yfir stríði á hendur Bandaríkjunum, stærstu einstöku mistökum Öxulveldanna, og Hitlers sjálfs, í síðari heimsstyrjöldinni. Þrátt fyrir að Japanir hafi virt að vettugi þríhliða sáttmálann þegar hann gilti um rússnesk-þýska stríðið, óskaði sendiherra þess við Joachim Ribbentrop að Þýskaland myndi lýsa yfir stríði gegn Bandaríkjunum. Hitler tók þá ákvörðun að lýsa yfir stríði eftir að hafa frétt af árás Japana á Singapúr og að Bretland hefði tekið þátt í stríðinu gegn Japan. Þetta var ákvörðun, sem samkvæmt John Kenneth Galbraith, einum af ráðgjöfum Roosevelts, var óskynsamleg. „Það var algjörlega óskynsamlegt fyrir hann að gera,“ skrifaði Galbraith og hélt áfram, „og ég held að það hafi bjargað Evrópu.

Vanmat Þjóðverja á Sovétmönnum

Þegar þýskir herir fóru yfir landamæri Rússlands og hófu Barbarossa-aðgerðina árið 1941, fóru þeir inn á óvinasvæði vanbúnir fyrir rússneskt veður, fullvissir, að minnsta kosti á stigi Hitlers, að Sovétmenn myndu gefast upp fyrir haustið. Fyrsta velgengni Þjóðverja var til þess fallin að styrkja þetta oftraust. En það leið ekki á löngu þar til Þjóðverjar komust að því að þeir ætluðu ekki að skjóta sovéska flugherinn af  himni og þegar þeir keyrðu dýpra inn í Rússland harðnaði viðnám óvinarins. Flutningur varð vandamál eftir því sem birgðalínur urðu lengri. Hléum þýskra framfara til að koma saman aftur var mætt með gagnárásum.

Um haustið neyddust Þjóðverjar til að stöðva með framherjasveitir þýska hersins í sjónmáli frá Moskvu. Það var eins langt og þeir myndu ná. Nýr sovéskur vopnabúnaður, þar á meðal skriðdrekar betri en Panzer herdeildirnar, færðu frumkvæðið til Rússa. Að því er virtist ótæmandi framboð af ferskum hermönnum stækkaði rússnesku línurnar. Gamall rússneskur bandamaður, veðrið, færðist þeim í hag og Þjóðverjar voru illa í stakk búnir til að berjast við sífellt erfiðari aðstæður. Lána leigusamningar um vistir frá Bandaríkjunum styrkti ástand rússneska skipulagnings. Aukin starfsemi flokksmanna fyrir aftan víglínuna þýddi að sífellt fleiri hermenn þurftu að vernda birgðalínur. Sovétmenn voru mun betur undirbúnir en Þjóðverjar áætluðu og Þjóðverjar borguðu fyrir mistökin.

Krafa F.D. Roosvelt um skilyrðislausa uppgjöf

Stundum þarf bara nokkur orð til að gera ástandið algerlega verra. Í janúar 1943 hittust Roosevelt og Churchill nálægt Casablanca og á blaðamannafundi kallaði Roosevelt eftir „skilyrðislausri uppgjöf“ Þýskalands. Þetta kom Churchill í opna skjöldu og endaði með því að þýska herinn barðist í örvæntingu alla leið út í horn. Jafnvel Eisenhower taldi stefnuna fávitalega og sagði að hún myndi aðeins kosta fleiri bandarísk líf. Engin skilyrðislaus uppgjöf kom og barist var til síðasta manns í raun eða þar til Þjóðverjar gátu ekki barist lengur.

Ekki berjast við Sovétmenn

Þessi kenning er klárlega sú umdeildasta. Þegar Þýskaland nasista gafst upp fyrir herafla bandamanna höfðu bæði George S. Patton hershöfðingi og Winston Churchill beint augun þegar að Sovétríkjunum, af ótta við vaxandi yfirráð þeirra. Churchill lét stríðsráðherra sína koma með njósnaáætlun og áætlun um að gera hugsanlega árás á sovéska hersveitir í Austur-Evrópu og hrekja þá til baka. Það var kallað Operation Unthinkable. Útlitið var því miður ekki gott. Stjórnarráð hans sagði honum að Sovétmenn myndu líklega sprengja Bretland með eldflaugum og öðrum háþróuðum vopnum, svo Churchill bakkaði og bandamenn líka. Járntjaldið féll hratt og leyfði langt og spennuþrungið kalda stríðið. Kannski voru það stærstu mistök þeirra?

Agnar Eldberg Kofoed-Hansen og heimavarnarlið Íslands

Best að ég fari í forsöguna og kynni Agnar fyrst. Agnar var settur í embætti lögreglustjóra Reykjavíkur janúar 1940 og hóf þó óskiptrar mála að endurskipuleggja lögregluna samkvæmt nýjum lögum um lögregluembættið sem sett voru í árslok 1939.

Taktíkin var að þjálfa lögregluliðið ofan frá, það er að segja að byrja að þjálfa foringjaliðið sem átti að sjá um áframhaldandi þjálfun fyrir sína undirmenn. Væntanlegir flokksforingjar og varaflokksforingjar áttu að taka þátt. Þjálfunin fólst í fyrirlestrum og verklegum æfingum og fór fram á Laugarvatni.

Þjálfunin var hin vandaðasta og var góður undirbúningur fyrir komandi átök sem voru rétt handan hornsins. Þjálfað var m.a. vopnaburður í meðferð skammbyssa, riffla, hríðskotabyssur og beitingu táragass sem lögregluliðið í Reykjavík beitti markvisst til að leysa upp ótal upphöf að óeirðum. Kennd var siðfræði og fáguð framkoma og segir Agnar að það ,,...verði aldrei hægt að reikna út hve mörgum manndrápum lögreglan í Reykjavík afstýrði með framgöngu sinni á stríðárunum, snarræði, atorku og lagni. Og þeir björguðu á vissan hátt sóma þjóðarinnar – eins og best sést af því lofi sem hershöfðingjar og sendiherrar hér báru á lögreglumennina.“

Íslenska lögreglan tók engin vettlingatök á bresku hermönnunum en samt sá sendiherra Breta á Íslandi ástæðu til í bréfi til forsætisráðherra Bretlands að hrósa þá fyrir framgöngu sinni allri, hjálpsemi og fallegri framkomu í lok stríðsins.

Ég held að þetta séu enn aðalsmerki íslenskrar lögreglu.

Það var verið að ljúka þjálfun lögregluliðsins á Laugarvatni þegar breski sjóherinn renndi í höfn í Reykjavík þann 10. maí og hóf hernámið. Íslendingar bjuggust við að það væri stutt í Breta eða Þjóðverja og voru með vopnaðan viðbúnað í hálfan mánuð eftir hernám Danmörku en höfðu snúið til baka til Laugarvatns þegar ekkert bar á innrásarliði.

Agnar átti góð samskipti við Bandaríkjamenn í stríðslok og eftir þau. Hann fór meðal annar í kynnisferð til Bandaríkjanna til að kynna sér lögreglumál þar í landi og lærði þar, líkt og í Þýskalandi margt og mikið. Meðal annars koma hann því til leiðar að lögreglan í Reykjavík varð þriðja lögregluliðið í heiminum sem var búið talstöðvum í bílum. Hlaut hann margvíslegar viðurkenningar þar í landi.

Í apríl 1942 var Bonesteel hershöfðingi, en herlið hans hafði fram að því verið tæknilega undir stjórn Breta, falið að taka við stjórn allra herafla bandamanna á Íslandi og við stjórnvölinn á Íslandi til ársins 1943.

Hélt Agnar góðum tengslum við Bandaríkin næstu árin eftir stríð sem leiddi meðal annars til þess að Charles Bonesteel, bandarískur hershöfðingi fyrrnefndi fór þess á við hann 1948 eða ´49, að hann hjálpaði til við stofnun íslenskt heimavarnarliðs og hann tæki við stjórn þess.

Svar Agnars var á þá leið að enda þótt stjórnarskrá Íslands geri án nokkurs vafa ráð fyrir íslenskum landvörnum, þá væri vonlaust að fá samstöðu í Alþingi Íslendinga um nauðsynlega löggjöf í þessu skyni og við það sat þótt hann sjálfur væri þess fylgjandi.

Fyrrum starfsmaður Flugmálastjórnarinnar hafði samband við mig eftir að hafa lesið grein mína um Agnar og vildi koma á framfæri gamla munnmælasögu um að meira hafi til í stofnun heimavarnarliðs en ég komst að. 

"Þegar ég vann hjá Flugmálastjórn heyrði maður sögu af því að þegar kom sending af herbúnaði frá USA til stofnunarinnar hafi hann verið skipaður út í flutningaskip aftur og það hafi verið vopn fyrir téð heimavarnarlið sem átti einkum að vera starfsmenn stofnunarinnar." 

Getur verið að Agnar Kofoed hafi þarna farið framúr sjálfum sér og haft frumkvæðið að skotvopnasendingu hingað til lands án heimildar? Og frumkvæði hans stöðvað er skrifræðisherrarnir uppgötvuðu framhlaup Agnars? 

Agnar gegndi ýmsum hlutverkum eftir stríðslok: 

• Flugvallastjóri ríkisins 1947–1951.
• Formaður flugráðs 1947–1980.
• Flugmálastjóri 1951–1982.
• Varnarmálanefnd 1951–1954.

Heimildamaður minn segir að þetta hafi átt sér stað einhvern tímann á tímabilinu 1947-1951, áður en bandaríska varnarliðið kom til landsins. Bonesteel hættir í hernum 1947....svo að það gæti þrengt leitina. Ef þetta er satt, er þetta stórfrétt.

Þetta minnir dálítið á þegar Landhelgisgæslan fékk gefins hríðskotabyssur frá Noregi sem ekki fór hátt um, en þegar uppljóstrari sagði frá, varð allt vitlaust hjá vinstri mönnum vegna þess. LHG varð að skila vopnunum. Er hér um endurtekningu að ræða? Maður gæti alveg trúað þessu upp á flugliðsforingjann Agnar E. Kofoed-Hansen frá Konunglega danska sjóliðsforingjaskólan um að hafa frumkvæði í hermálum landsins. En hér erum við að fást við orðróm. Oft er fótur fyrir orðrómum og grundvöllur til frekari könnunnar.  Það væri gaman ef einhver færi á stúfanna og kæmi með skjalfesta heimild. 

Slóð inn á samantekt um störf Agnars sem ég tók saman í grein:

Lögreglustjórinn Agnar Eldberg Kofoed-Hansen

Viðauki

Smá kynning á Charles Bonesteel: Bonesteel hershöfðingi var yfirmaður fyrsta vettvangsherliðs Bandaríkjahers sem lenti á Íslandi. Herdeild fótgönguliðs, stórskotaliðs, vélstjóra og annarra herdeilda kom til Reykjavíkur í október 1941, mánuði fyrir árásina á Pearl Harbor. Þeir komu með skíði, snjóskó, Garand sjálfvirka riffla og annan viðeigandi búnað og tóku yfir búðir sem byggðar voru af bandarískum landgönguliðum og breskum hersveitum.

RÚV og frjálsir fjölmiðlar

Þau leiðinlegu tíðindi urðu nýverið að sjónvarpsstöðin N4, eina landsbyggðarsjónvarpsstöðin, hefur lagt upp laupanna. Stöðin bað ríkisvaldið um aðstoð, ef ég man rétt, um 100 milljónir kr. til að halda rekstrinum áfram. Af því varð ekki og hefur sjónvarpsstöðin því hætt starfsemi. Annar ljósvakamiðill stendur í ströngu, Útvarp saga, eina talmáls útvarpsstöðin á landinu, berst í bökkum, ef marka má að stöðin leitar að fjármagni. Ekki fekk stöðin heldur stuðning frá ríkisvaldinu en alls konar smámiðlar, sem maður hefur ekki heyrt minnst á, fengu sinn skerf.

Púkinn á fjósahaugnum, RÚV, fitnar og fitnar og aldrei er skorið niður þar á bæ. Fréttastofa RÚV og útibú hennar Kveikur, sem eitt sinn var virt og dáð, og allra landsmanna, hefur fengið á sig ýmiskonar gagnrýni, m.a. vegna fréttaflutnings af svokallað Samherjamáli. RÚV fær hátt í 8 milljarða kr. í nauðungargjöld frá almenning, kallaður nefskattur sem er lagður á almenning eldri en 16 ára og fyrirtæki landsins. Og það fyrir utan auglýsingatekjur sem geta verið talsverðar í góðæri.

Útvarpsgjaldið (í raun RÚV gjaldið), er fyrir fjárhagsárið 2023 20,200 kr. Fyrir 2022 var það 18.800 kr. Þetta umtalsverð hækkun. Á vef stjórnarráðsins segir: "Útvarpsgjaldið, sem lagt er á við álagningu opinberra gjalda ár hvert, er lagt á einstaklinga 16-70 ára, sem eru með tekjuskattsstofn yfir tekjumörkum. Gjaldið er lagt á í fyrsta skipti við álagningu ári eftir að 16 ára aldri er náð." Sjá slóð: Útvarpsgjald Þannig að þetta er verra en við fyrstu sýn, en þarna leggur ríkisvald nefskatt á ólögráða einstaklinga undir 18. ára aldurs.

Á sama tíma. Í fréttum fjárlög ríkisins fyrir árið 2023 segir: "Ekkert svigrúm er til að taka ný lyf í notkun á Landspítalanum á næsta ári og fjárveitingar nægja varla til að viðhalda í öllum tilvikum lyfjameðferð sem þegar er hafin, segir Læknafélag Íslands í umsögn um fjárlagafrumvarpið. Þá sé ekki komið í veg fyrir læknaskort á landsbyggðinni eða brugðist við hraðri öldrun þjóðarinnar." Fé vantar fyrir nýjum lyfjum og til að viðhalda meðferð

Er ekki hér rangt gefið?  Hægt er nota 8 milljarða kr. til að byggja ein jarðgöng á ári, laga fjárhag Landsspítalans eða laga þjóðvegakerfið. Næg eru verkefnin. Af hverju ríður enginn stjórnmálamaður á vaðið og tekur slaginn á Alþingi? Fyrsta skrefið sem auðvelt er að stíga er að taka RÚV af auglýsingamarkaði og gefa þannig frjálsum fjölmiðlum tækifæri til að keppa á frjálsum markaði. Þeir allir eru með frábært íslenskt efni. Þetta er óskiljanlegt.

Leiðarvísir um vöku hugtök (e. woke terms) - Vökumál (e. Wokespeak)

Slóð og heimild: A Guide to Wokespeak – National Review  í  National Review eftir Victor David Hanson: Woke Language: The Left’s New Terminology | National Review

Nú er í umræðunni nýyrði sem á taka upp í íslenskunni og það er eitt orð sem fer fyrir brjóstið á mörgum en það er nýyrðið fiskari sem á að koma í stað hugtakið sjómaður. Það síðarnefnda er gamalgróið orð en nýyrðið er í raun slanguryrði sem kemur úr norsku og dönsku og var notað á Íslandi fyrir 2-3 öldum síðar. Grínistar hafa hent gaman að þessu og komið með mörg fyndinn orð, eins og lagari (lögfræðingur), löggari (lögreglumaður) o.s.frv.

En á meðan menn gleyma sér í smáatriðunum varðandi ný orð, þá eru ekki margir sem átta sig á að hér er á ferðinni Vöku hreyfing (e. Woke movement) sem er hluti af ný-marxistanum en ætlunin er að breyta samfélaginu með nýyrðum samkvæmt kenningunni.

Það er eiginlega ekki til gott orð yfir woke (bókstafleg merking er það að vera vakandi). Velvakandi gæti verið gott orð, sbr. Velvakandi í Morgunblaðinu forðum. Mörg orð hafa komið inn sem hafa skipt um inntak og hugsun varðandi ýmis álitamál. Gott dæmi um nýyrði er þungunarrof, sem kemur í stað fóstureyðing. Það sjá allir að síðara hugtakið er beinskeytt og er ekki af skafa utan af hlutunum en nýyrðið er hliðrunarorð. Þungunarof gæti þýtt endir en möguleiki er á að taka upp þráðinn síðar, sem er ekki hægt í þessu tilfelli. Það þyrfti því að finna betra orð en þungunarrof, ef menn vilja ekki nota hugtakið fóstureyðing.

Hvað um það, þeir sem eru unnendur málfrelsis eru ekki alveg sáttir við að láta stýra orðum sínum og þar með hugsunum sínum. Sum gömlu hugtakanna eru lítillækkandi og ekkert að því að búa til ný hugtök sem eru jákvæðari en þau mega ekki breyta merkingu orðanna. Best er að umræða eigi sér stað í þjóðfélaginu og fólk almennt sé sammála um hvaða hugtök eigi að koma, ef á annað borð á að skipta um hugtök. En valdboð að ofan, að ríkið sé að stjórna hvaða hugtök komi inn í orðaforðann kann ekki góðri lukku að stýra. Orð verða yfirleitt til í daglegu máli.  Allir eða flestallir verða að vera sammála um nýyrðin, annars er hætt á deilum og sundrungar.

ÞEGAR uppgangur vinstrimanna verður óumflýjanlega á enda næstu tveimur árum ætti almenningur að kynnast hinu undarlega tungumáli vinstrimanna, Wokespeak. Ef það er ekki gert gæti það leitt til starfsloka og starfsferils. Eða útilokun. Þetta er vissulega fljótandi tungumál. Orð breyta oft um merkingu eftir því sem pólitískt samhengi krefst. Og það sem var rétttrúnaður gærdagsins er heterótrú dagsins í dag og villutrú morgundagsins. Svo hér er sitthvað af orðaforða vökuorðabókarinnar.

„And-rasismi“ (e. anti racism)

Það er miklu æskilegra að aðhyllast þennan almenna samsetta -isma en að saka tiltekið fólk um að vera „rasistar“ - og síðan ætlast til þess að þeir leggi fram sönnunargögn um raunverulegar gjörðir þeirra og orð til að sanna slíkar ákærur.

Þess í stað getur maður borið sig fram sem maður sem er að berjast fyrir „and-rasisma“ og þar með gefið í skyn að allir þeir sem maður er á móti, ósammála, séu í raun og veru með „rasisma“.

„Anti-rasismi“ er gagnlegt hjálpartæki fyrir nemendur, kennara, stjórnendur, opinbera starfsmenn, pólitíska skipaða og fjölmiðlafólk til að nota óspart: Lýstu því frá byrjun að þú sért að vinna fyrir „and-rasisma“ og síðan alla sem eru ósammála þér, sem  er eru þar með rasistar, eða, andstæðingur, "for-rasismi."

Skrýtið er að slík Wokespeak „and-“ lýsingarorð tákna andstöðu við eitthvað sem enginn segist vera fyrir. Fyrir hvern yfirlýstan „and-rasisti“, „and-heimsvaldastefnu“ eða „and-nýlendustefnu“, er nánast enginn sem vill vera „rasisti“ eða þráir að vera „nýlendumaður“ eða „heimsvaldasinni“. Þessir illmenni vakna að mestu leyti aðeins til lífsins með því að nota „and-“ lýsingarorð þeirra.

„Ójöfn áhrif“ (e. Disparate Impact”)

Þetta orð er að verða tímabundið - köllum það Wokespoke. Í fornri vinnulöggjöf fylgdi það oft hinu jafn kölkuðu hugtaki „óhófleg framsetning“. En í bandarísku vökumáli (e. Wokespeak) á 21. öld er það ekki lengur endilega ósanngjarnt, ólöglegt eða siðlaust að sumir kynþátta-, kyn- eða þjóðernishópar séu „ofur eftirsóttir“ í ákveðnum eftirsóttum inngöngu hópum og ráðningum.

Það getur því ekki verið nein skaðleg, þögul eða jafnvel óviljandi, heldur að öðru leyti meðfædd, hlutdrægni sem leiðir til óhóflegrar framsetningar sem nú er velkomin.

„Ójöfn“ verður því líklega skipt út fyrir réttari nýyrði eins og „jafnvægi“ eða „jákvætt“ áhrif til að gefa til kynna að „ofmynd“ eins hóps umfram annan er varla „ósamstæð“ heldur réttlát og nauðsynleg til að endurheimta „jafnvægi“ fyrir fyrri glæpi kynþáttafordóma og kynja mismuna.

Þannig að ólík áhrif hafa almennt ekki lengur nein kerfisbundin gagnsemi í málum sem varða kynþáttafordóma og verður brátt hætt. Það var einu sinni leið til að komast þangað sem við erum og víðar. Til dæmis, hjá um 12 prósent íbúanna, eru Bandaríkjamenn af afrískum uppruna óhóflega fulltrúar sem leikmenn í bæði Major League Baseball (8 prósent) og National Basketball Association (75–80 prósent), eins og "hvítir" sömuleiðis í báðum íþróttum, sem eru 65–70 prósent af almenningi, en eru aðeins 45 prósent af MLB og 15–20 prósent af NBA. Ekkert fast hugtak er hægt að tákna staðreyndir sem þessar.

„Menningarlegt eignarnám“ (e. “Cultural appropriation”)

Þessi lýsingarorð-nafnorð verður að innihalda samhengissetningu til að vera áhrifaríkt tæki í viðleitni vöku manneskjunnar í baráttu sinni gegn kynþáttafordómum.

Það þýðir ekki, eins og fáfróðir menn gætu ályktað af orðabókarfærslum þess, aðeins „að taka upp þátt eða þætti einnar menningar eða sjálfsmyndar af meðlimum annarrar menningar eða sjálfsmyndar."

Asískir Bandaríkjamenn tileinka sér ekki „hvíta“ eða „evrópska“ menningu með ballettdansi eða fiðluleik; „Hvítir“ eða „Evrópubúar“ vafalaust fikta við asíska menningu með því að nota ekki-asíska leikara í japönskum kabuki dansleikritum (ekki viðeigandi í augum vöku hetjunnar!).

Fyrir þá sem ekki eru afrískir Bandaríkjamenn eru dreadlocks eða að spila djass ekki viðeigandi hegðun. Svartur óperusópran er varla menningarlegur eignarnámsmaður (af því að hann kemur úr minnihluta) Að klæðast poncho, ef maður er ekki-mexíkósk-bandarískur ríkisborgari, er menningarþjófnaður að mati vöku hetja; Mexíkó-bandarískur ríkisborgari sem er í smóking er það ekki.

Aðeins þjálfaður menningarráðgjafi getur ákvarðað slík glæpi með margvíslegum viðmiðum. Venjulega er glæpurinn skilgreindur sem eignarupptaka af meirihlutanum frá fórnarlömbum úr minnihlutahópi. Viðunandi fjárveiting er fórnarlamb minnihlutahópur sem eignast fórnarlamb meirihluta. Önnur skýring myndi bæta því við að aðeins þjófnaður á dýrmætri menningu minnihlutahópsins er glæpur, en einstaka „drullu“ notkun á menningu meirihlutans er það ekki.

"Fjölbreytileiki" (e. “Diversity”)

Þetta hugtak felur ekki í sér tilraunir með falska meðvitund til að breyta framsetningu eftir stéttarbakgrunni, hugmyndafræði, aldri eða stjórnmálum. Í núverandi Wokespeak vísar það þess í stað aðallega til kynþáttar og kyns (sjá „Kynþáttur, stétt og kyn“), eða í raun, almenn 30 prósent íbúanna sem eru sjálfgreind sem ekki hvít – eða jafnvel 70 prósent ef það er meðtalið af ekki karlkyns ekki hvítum.

„Fjölbreytileiki“ hefur tilvísun til „jákvæða aðgerða“ – eldri hvíta/svarta tvíliðaleikurinn sem kallaði á „aðgerðir“ til að bæta úr alda þrælahaldi, Jim Crow, og stofnanabundna fordóma í garð afríska-Bandaríkjamanna – í ruslatunnu Wokespoke.

„Fjölbreytileiki“ kemur í veg fyrir fylgikvilla sem stafa af fyrri aðgerðum, eða áhyggjur af offramboð eða van framboð tiltekinna ættbálka, eða stétt eða auð hins fórnarlamba, sem er ekki hvítur.

Hinu endurkvörðuðu kynþátta- og þjóðernislegu fórnarlömb hafa stækkað úr 12 prósentum í 30 prósent íbúanna og þurfa ekki að hafa áhyggjur af því hvort þeir gætu tapað hagstæðari flokkun, ef tekjur þeirra og hrein eign eru um það bil eða meiri en meirihluta kúgandi stéttarinnar.

„Fjölbreytileiki, jöfnuður og án aðgreiningar" (e. “Diversity, equity, and inclusion”)

Þessi þríhyrningur er næstum alltaf notaður í fyrirtækja-, faglegum og fræðilegum stjórnunartitlum, svo sem í titlum deildarforseta, forstöðumanna eða prófessora í greiningu „fjölbreytileika, jafnrétti og aðgreiningu“.

Slíkir eftirsóttir keisarar, sem eru þekktari af kunnuglegum, skammstöfuðum orðum þeirra „fjölbreytileikakeisara“, eru venjulega ónæmir fyrir niðurskurði á fjárlögum og aðhaldi í efnahagsmálum. Oft eru slíkar nýstofnaðar keisarastöður niðurgreiddar á tímum mótmæla og fjárhagslegrar þvingunar með því að auka traust á arðrændu hlutastarfi eða hjá láglaunafólki, annaðhvort með því að skera niður eða frysta vinnutíma þeirra, fríðindi eða laun.

Enginn „hlutabréfakeisari“ hefur til dæmis efni á því opinberlega að hafa áhyggjur af hagnýtingu háskóla á öllum deildum í hlutastarfi. (Sjá einnig undir „Eigið fé“.)

„Fjölbreytileiki“ (e. “Diversity”) og „Þátttaka“ (e. inclusion) eru ekki samheiti eða óþarfa nafnorð. Þess vegna ætti að nota þau alltaf í takt: Maður getur talað fyrir „inntöku“ án þess að maður sé í raun „fjölbreytilegur“ eða maður getur verið „fjölbreytilegur“ en ekki „innifalinn“ aðra sem eru „fjölbreyttir“. Hins vegar, að þjóna bæði fjölbreytileika og þátttöku felur helst í sér að þeim sem ráðnir eru sem ekki hvítir karlmenn er falið að ráða fleiri ekki hvíta karlmenn.

"Eigið fé" (e. “Equity”)

Jafnrétti hefur nú komið í stað borgaralegra réttindamarkmiða „jafnréttis“ - orð sem er vikið undir Wokespoke. Eftir 60 ár var jafnrétti greinilega afhjúpað sem afturkallað borgaralegt samheiti yfir hlaðið „jafnrétti tækifæranna“ frekar en nauðsynlegt, boðað „jafnrétti í niðurstöðum“.

Þar sem það að leita jafnréttis tryggir ekki að allir verði eins, varð „jafnrétti“ sífellt óhjálplegra. Jafnrétti þýðir aftur á móti að við komum ekki bara „jafnt fram við“ fólk á þessum seinni tímum - þar sem flestir hafa áður verið fórnarlömb ýmissa -isma og -fræði sem krefjast endurbóta.

„Jafnrétti“ þýðir í staðinn að koma fram við fólk á nokkuð annan hátt, jafnvel með fordómum, til að jafna leikvöllinn fyrir fyrri syndir okkar um efnahagslegt, félagslegt, pólitískt og menningarlegt misrétti.

"Hatursræða" (e. „Hate speech“)

Megnið af hinu æsandi „frelsisorðræðu“ sem vernduð er samkvæmt fyrstu breytingunni er í raun „hatursorðræða“ og á því enga slíka vernd skilið. Ef Bandaríkin væri almennilega vöku samfélag, þá væri engin þörf á fyrstu breytingunni.

Eins og stór hluti af orðaforða Wokespeak er hugmyndin um „hatursorðræðu“ ekki samhverf. Það er ekki hægt að þynna það út, grafa undan og setja í samhengi með fölskum jafngildum. Þannig að hinir kúguðu, stundum á tímum skiljanlegrar þvingunar, geta notað almenn kynja- og kynþáttamerki til að koma höggi á kúgarann (sjá „Jafnvalið“).

Grófar staðalmyndir geta stundum verið gagnlegar áminningar fyrir fórnarlambið um hvernig eigi að koma jafnvægi á fyrirsjáanlegan meiðandi orðaforða þolandans. Á tímum tilfinningalegra áfalla getur notkun hinna kúguðu á áherslum og talmáli eins og „braskari“, „honky,“ „gringo,“ „hvítt“ eða „hvítt rusl“ verið gagnleg áminning um hvernig „orð skipta máli.

Almennt séð er sú sjaldgæfa og grátlega notkun eins kúgaðs hóps á meintri „hatursorðræðu“ gegn öðrum ekki endilega hatursorðræða, heldur venjulega mælikvarði á það hvernig orðatiltæki meirihlutans hefur jaðarsett hinn.

"Óbein hlutdrægni." „Óbeint“ er annað handhægt og æsandi lýsingarorð (sjá „Kerfisbundinn rasismi“). Óbein hlutdrægni er þó nokkuð frábrugðin „kerfisbundnum rasisma“. Það er hliðstætt almennu alhliða mótefni, gagnlegt gegn ekki aðeins einum sýkli heldur öllum sýkla, svo sem kynjamismun, hómófóbíu, nativisma, transfælni o.s.frv., sem mynda „hlutdrægni“, orð sem er nú sjaldan notað án magnað lýsingarorð.

Einnig bendir „óbeint“ á meðan það gefur til kynna „kerfisbundið“ að auki tímaröð varanleg, eins og á merkingunni „meðfædd hlutdrægni“.

Þannig táknar „óbein hlutdrægni“ fordóma sem erfitt er að greina í garð hins gagnkynhneigða, ekki hvíta og  ekki karlkyns sem er stundum eins ógagnsæ og það er meðfædd í DNA hins gagnkynhneigða hvíta karlmanns. Þjálfarar og vinnustofur fyrir fjölbreytni eru nauðsynleg til að bera kennsl á og sáð gegn vírusnum af "óbeinni hlutdrægni."

"Gengihlutfall" (e. “Intersectionality”)

Kynþáttur, stétt, kyn og önnur einstaklingseiginleikar eru álitin „skarast“ hvert við annað undir sameiginlega fórnarlambshyggju. Þannig er samfélag hinna kúguðu almennt þvers og kruss og því magnað upp með slíkum himnuflæði sameiginlegra umkvörtunar. Hið póstmóderníska „gatnamót“ hefur komið í staðinn fyrir hugtakið sem virðist nú leiðinlegt „regnbogabandalag“.

Í orði, því fleiri sameiginlegar fórnarlömbum, því hærra er röðunin sem maður nýtur innan gatnamótasamfélagsins.

Hins vegar, þegar víxlverkun leiðir til þrjóskra ættbálkadeilba og baráttu um sjálfsmyndar-pólitík leifa, kemur annað hvort tveggja í kjölfarið: Á hinn bóginn eru þær sem eru með mesta kúgun (t.d. samkynhneigðar litaðar konur) verðlaunaðar í samræmi við það. En á slæmu hliðinni er skurðarlínuritið óskýrt í raða balkanisma eða þaðan af verra.

"Að jafna leikvöllinn." (e. „level the playground“)

Íþróttaskilmálar geta orðið gagnlegir í Wokespeak. Svo að jafna leikvöllinn er að „jafna“ hann. Jafnrétti þýðir ekki að krefjast jöfnunar tækifæra (þ.e.a.s. að tryggja að fótbolta- eða ruðningsvöllur halli ekki í eina átt), miðað við eðlislægt misrétti. Þegar allt kemur til alls, þegar eitt lið hefur ekki haft aðgang að almennilegri æfingaaðstöðu, þá á það skilið að spila á hagstæðari halla.

Svo að „jafna“ þýðir örugglega að halla vellinum til hagsbóta fyrir eitt lið, sem í öðrum málum er að sögn þjást af fortíðaróhagræði sem stafar af hlutdrægni sem aðeins er hægt að leiðrétta með og bæta upp með forskoti í bruni - eða hlutdrægni.

"LGBTQ." Þetta er í augnablikinu mest notaða vakandi fræðin fyrir samkynhneigð og transgender samfélög (sjá „Intersectionality“), þó nánast enginn geti verið sammála um fyrir hvað bókstafurinn Q stendur í raun og veru.

Flestir klaufalegir stjórnmálamenn skírskota til samsettu skammstafana - en blanda oft saman bókstöfunum og blanda þeim saman - án þess að vita raunverulega hver á rétt á og ekki innan stærri hópsins. Hugtakið gerir ráð fyrir að það séu fáar ef einhverjar ólíkar dagskrár meðal samkynhneigðra, lesbía, tvíkynhneigðra og transgender - að minnsta kosti gæti það vegið þyngra en sameiginleg ótvíundar skyldleiki þeirra.

„Jaðarsett.“ (“Marginalized.”)

Jaðarsettir eru þeir sem eru afmennskaðir af hvíta meirihlutamenningunni á grundvelli kynþáttar, kynferðis og kynhneigðar. Í mjög sjaldgæfum tilfellum getur verið erfitt að orða flokkinn, í ljósi þess að óviðkomandi stéttarsjónarmiðum er komið inn á sem á að ráða bót á „jaðarsetningu“. Tekjur og auður eru hins vegar tímabundin viðmið; kynlíf og kynþáttur eru það ekki. Jay-Z, Barack Obama og LeBron James eru varanlega jaðarsettir á þann hátt sem atvinnulaus Pennsylvaníu íbúi er ekki.

"Míkró-árásargirni." (e. “Micro-aggression.”)

„Ör-eitthvað“ er annað hæfilegt lýsingarorð á fíngerðri öld okkar þar sem virkir kynþátta og kynbundnir fordómar eru nánast ómögulegt fyrir nýliði að koma auga á.

Þess í stað geta hæfileikaríkir örárásarsérfræðingar og færir fjölbreytileikaþjálfarar greint tvískinnung, bendingar, óútskýranlegar þögn, svipbrigði, tísku og venjur - „kóðann“ sem gefur manni frá sér sem móðgandi karlremba eða rasisti. Slíka hæfileika, líkt og dulritun, þar sem að ná tökum á handbendingum sértrúarsafnaðar er hægt að kenna almenningi í gegnum sérstakar vinnustofur til að gera þeim kleift að brjóta þessi þöglu kerfi lævísleg yfirgangs ofbeldismannsins.

"Hlutfallsleg framsetning." (e. “Proportional representation.”)

Þetta, og hinn neikvæði tvíburi, óhófleg framsetning þess, er annað beinbundið hugtak (sjá „Ójöfn áhrif“) sem hefur að mestu þjónað tilgangi sínum á tíunda áratugnum og er nú vísað til Wokespoke.

Upphaflega þýddi það að ýmsir minnihlutahópar áttu skilið að eiga fulltrúa í ráðningum og inngöngum og í dægurmenningu, í fjölda í samræmi við hlutfall þeirra meðal almennings.

En í Wokespeak 21. aldar getur markmiðið að tryggja „hlutfallsfulltrúa“ nú verið kynþáttafordómar, kynþáttafordómar og þaðan af verra - í ljósi þess að konur skrá sig í og útskrifast úr framhaldsskólum í mun meiri fjölda en hlutfall þeirra af almenningi, eða að Bandaríkjamenn ættaðir frá Afríku, allt frá ábatasömum atvinnuíþróttum til eftirsóttra alríkisstarfa eins og bandarísku póstþjónustunnar, eru fulltrúar þeirra í fjölda fleiri en hlutfall þeirra meðal almennings.

Til að endurspegla nýja lýðfræði er meðalhóf að verða vafasamt; óhófið er nú nánast gott.

"Kynþáttur, flokkur og kyn." (e. “Race, class, and gender.”)

Annað Wokespoke Neanderdalsmanna sem er þríhliða hugtak og er að detta út úr Wokespeak.

„Stétt“ (e. „Class“)

Stétt skiptir ekki lengur miklu máli í Bandaríkjunum. Milljarðamæringarnir Mark Zuckerberg og George Soros eru ekki óvinir fólksins; hvítir fátækir Hill-Billis í Vestur-Virginíu eru það vissulega. Oprah er fórnarlamb. Það eru Sheryl Sandberg, forstjóri Facebook og Michelle Obama, líka. Stétt er tímaleysi.

Til að tryggja fjarlægð frá hinum óþolandi og áhangendum mun Wokespeak líklega minnka trúfræðsluna í „kynþátt og kyn“.

„Öruggt svæði“ (e. „safe place“)

 Örugg rými á háskólasvæðum (sjá „Þemahús“) eru ekki bara aðgreind eftir kynþætti, kyni og kynhneigð; þeim er betur lýst sem opinberu bannsvæði fyrir auðþekkjanlega hvíta gagnkynhneigða karlmenn. Það væri umdeilt hvort tilteknir hópar sem ekki eru hvítir eða ekki gagnkynhneigðir eða karlkyns hópar geti ráðist inn í aðskilin rými annarra tiltekinna hópa. Almennt séð bjóða þessar aðskildu hella griðastað gegn „óbeinni hlutdrægni“ og „kerfisbundnum kynþáttafordómum“. Að merkja þau sem „aðskilin rými“ er sönnun um óbeina hlutdrægni og kerfisbundinn rasisma.

"Kerfisbundinn rasismi." (e. “Systemic racism.”)

„Kerfisbundið“ tilheyrir þessari nýrri fjölskyldu æsandi lýsingarorða (t.d. „ör,“ „óbeint“ o.s.frv.) sem eru nauðsynlegar til að setja fram meinafræði sem annars er erfitt að sjá, heyra eða upplifa.

Þegar ekki er hægt að benda á raunverulegar vísbendingar um „kynþáttafordóma“ getur maður einfaldlega sagt að það sé hvergi einmitt vegna þess að það er alls staðar - eins og loftið sem við öndum að okkur sem við treystum á, en getum oft ekki séð eða fundið. Þetta er mjög vinsælt um þessar munir í Bandaríkjunum að tala um kerfisbundna kynþáttafordóma.

„Óáunnin forréttindi hvítra“ (e. “Unearned white privilege”) - öfugt við „hvít forréttindi“.

„Óáunnin forréttindi hvítra“ eru öfugt við „hvít forréttindi“. Aukinn „óáunninn“ er venjulega játningarorð sem miðaldra hvítt fólk í stjórnunar- eða elítu faglegum og eftirsóttum stöðum sem vill tjá ýtrustu iðrun sína fyrir há laun sín, titla og áhrif.

„Óunnið“ á hins vegar ekki að rugla saman við „óverðskuldað“. Þess í stað bendir það á tilteknar hvítar elítur sem vilja opinberlega játa sekt sína fyrir að hafa staðið sig svona vel en án þess að þurfa að segja af sér og gefa til baka það sem þeir að vísu halda því fram að þeir hafi ekki unnið sér inn.

Þannig er háskólaforseti heimilt að játa að hafa notið „óunninna“ hvítra forréttinda sem engu að síður þýðir ekki að núverandi staða hans sé „óverðskulduð“.

Eru Pírata stjórnleysingjar (e. anarkistar)?

Maður hefur lengi velt fyrir sér fyrirbærið Pírataflokkurinn. Upp koma spurningar eins og 1) hver er stefna flokksins; 2) hvar á litrófi stjórnmálanna eru þeir og 3) hverjir kjósa svona flokk?

Ég leitaði beint í smiðju flokksins eftir svörum, fór á vefsetur þeirra, sjá eftirfarandi slóð:  Grunnstefna | Píratar (piratar.is)

Þar tala þeir um grunnstefnu en svo virðist stefna þeirra vera fljótandi frá ári til árs (vinsamlegast leiðrétti mig ef ég hef rangt fyrir mér). Því að þeir telja upp stefnur eftir árum sem verða að vera í samræmi við grunnstefnuna.

En grunnstefnan er ansi þunnur grautur. Hún er í sex megin köflum, hver með undirgreinar. Ekkert er minnst á veigamikinn þátt, sem er stefna flokksins í utanríkismálum. Oft má greina hvar flokkurinn stendur, bara með því að líta á stefnuskrá flokksins út frá utanríkisstefnu. T.d. segjast VG vera á móti veru Íslands í hernaðarbandalagi (í blóra við vilja kjósendur þeirra), Viðreisn vill komast í Evrópusambandi en halda í borgarleg gildi sem og Samfylkingin.

En það sem fær mig til að halda að flokkurinn er í raun anarkistaflokkur/stjórnleysingjaflokkur, er hin beina árás á þjóðríkið. Jú, þingmenn flokksins héldu svo kallaða útlendingafrumvarp í gíslingu á dögunum og héldu því fram að þeir væru að verja borgaraleg réttindi, sem væri þá í samræmi við kafla 2. í grunnstefnu þeirra. Sjá ofangreinda slóð.

2. Borgararéttindi

2.1. Píratar beita sér fyrir eflingu og verndun borgararéttinda.

2.2. Útvíkkun borgararéttinda skal miða að styrkingu annarra réttinda.

2.3. Standa þarf vörð um núverandi réttindi og gæta þess að þau séu ekki skert.

2.4. Píratar telja að borgararéttindi tilheyri einstaklingum, og að réttur hvers og eins sé jafn sterkur.

Gott og blessað, alltaf gott að verja borgarréttindi en í raun eru þeir að verja "borgararéttindi" annarra ríkisborgara frá öðrum löndum með því að viðhafa stefnuna "opin landamæri". Þetta sýnist mér fara í berhöggi við 1. meginkaflann um gagnrýna hugsun og upplýsta stefnu. En hún er eftirfarandi:

"1.2. Í þessu felst að Píratar móti stefnu sína í ljósi gagna og þekkingar sem er aflað óháð því hvort tillaga virðist í fyrstu æskileg eða ekki."

Nú hefur meiri hluti Alþingis sannarlega fært rök fyrir málflutingi sínum og rökstutt svokallaða útlendingafrumvarp en þingmenn Pírata beita ekki gagnrýna hugsun í andsvari sínu en svara eins og hundingjarnir (kýnikar) forðum í Grikklandi undir forystu Antisþenas (höfnun á félagslegum gildum og rík tihneiging til að hneyksla fólk) og virða ekki lýðræðislega niðurstöðu.

Rökvillan er að halda að borgaraleg réttindi sem þeir þykjast vera að verja, nái til útlendinga sem hingað koma til lands. Ef svo væri, ætti 8 milljarða manna rétt á að koma hingað og sækja um pólitískt hæli (eða efnahagslagslegt) og fá efnismeðferð. Það bara gengur ekki upp, þjóðríkið Ísland, yrði strax gjaldþrota og í raun ekki til sem eining.  Landamæri Íslands, sem væru opin, eru þar með ekki landamæri lengur, heldur opið hlið fyrir alla sem hingað vilja koma.

Af hverju þurfa þjóðríki landamæri? Án landamæra myndu mörkin milli Íslendinga (eða annarra þjóða) og útlendinga hverfa og ef þau hverfa, hverfur munurinn á borgaranum og búsetanum (ég kalla útlendinga sem búa í landinu a.m.k. búseta, enda búsettir á landinu). Aðeins borgarinn ber þannig skyldur (og réttindi) sem fylgja borgararéttindum. Þar með sú skylda að borga skatta og aðrar skyldur (t.d. að halda uppi lögum og rétti sem eru í landinu) sem viðhalda þjóðríkinu. Meira segja Evrópusambandið getur ekki komið í stað þjóðríkisins í þessu sambandi.

Opin landamæri er anarkismi í framkvæmd en íslenska hugtakið stjórnleysisstefna lýsir þessu ansi vel. Anarkisminn hefur aldrei vegna vel í veraldarsögunni, enda ekki í sambandi við raunveruleikann. Annars er anarkismi víðtækt hugtak. Til dæmis er munur á stjórnleysis einstaklingshyggju og stjórnleysis félagshyggju (munurinn liggur í afstöðunni til hins frjálsa markað). 

En það sem sameinar alla stjórnleysingja og einkennir er fyrst og fremst andstaða við hvers konar yfirvald og höfnun á réttmæti þess. Fylgismenn stefnunnar stefna að samfélagi byggðu á sjálfviljugri samvinnu einstaklinga með einstaklingsfrelsið að sjónarmiði. En hvernær hefur það tekist? Hvar í heiminum er samfélag (ríki) stjórnleysingja sem býr frjálst og óháð öðrum? Þar sem einstaklingarnir semja sjálfviljugir um skiptingu eigna og réttindi án þátttöku stjórnvalda og lögreglu? Eignarhald borgarans er grundvöllur ríkisins og skattar byggðir á því. 

Ef til vill aðhyllast Píratar róttækt lýðræði (e. ratical democratcy). sem er nokkurs konar múgræði (e. mob ruling). Nútíma lýðræði er byggt á lýðræði borgríkisins Aþenu sem stóð frá 507 f.Kr. til 332 f.Kr. Aþeningar viðurkenndu að þeir hefðu ekki getu til að veita réttindi til allra og alltaf og þeir vissu af annmörku lýðræðisins en þeir aðhylltust ekki (nema sérlundaðir heimspekingar) róttækt lýðræði. Jakobínar komust næst þessu en byltingin át þá á endanum. Anarkimsinn er afurð 19.aldar sem náði aldrei flugi.

Ég væri þakklátur ef einhver getur bent mér á landsvæði þar sem anarkistar ríkja án utanaðkomandi ríkisvald. Og ef það er ekki til, hvernig á ríkisvaldið að starfa án skatttekna, laga og landamæri? Ég held að allt skynsamt fólk sjá þetta í hendi sér en samt eru Píratar ekki látnir sæta ábyrgð orða sinna.

Ríki er lögsagnardæmi skattheimtu. Án skatta er ríkinu ekki viðhaldið. Og það eru mæri á skattheimtunnar sem kallast landamæri þjóðríkis.

Svo að ég endi á jákvæðum nótum, þá vil ég samt segja að ýmislegt gott er að finna í stefnu Pírata sem sjá má af titlum grunnstefnu þeirra. Sem eru: Gagnrýnin hugsun og upplýst stefna; borgararéttindi; Gagnsæi og ábyrgð; upplýsinga og tjáningarfrelsi; beint lýðræði og sjálfsákvörðunarréttur.

Undir alla þessa stefnu má taka undir en rökvillan er að láta réttindi borgarans (án skyldna) ná til alls heimsins! Hugtakið borgari varð í Forn-Grikklandi og náði upphaflega til íbúa borgríkja sem höfðu borgararéttindi. Allir aðrir í augum Grikkja, voru utangarðsmenn, þar á meðal útlendingar sem voru barbarar og ekki hluti af samfélaginu.

Það má líklega svara spurningu nr. 3 hjá mér með að segja að kjósendur Pírata eru líklega (að ég tel) réttindasinnað fólk, ungt og uppreisnargjarnt og menntað. Leiðréttið mig ef ég hef rangt fyrir mér.

Þannig að ef reynt er að setja flokkinn á litróf stjórnmálanna, þá má flokka hann lengst til vinstri og í raun utan litrófskvarðann, sbr. anarkískri tilhneygingu í utanríkismálum.

P.S. Kannski er ég að misskilja Pírata, þeir eru ef til vill eftir allt saman ekki anarkistar/stjórnleysingjar, heldur Kýnikar/hundingjar?

Sverris saga konungs

Uppáhalds fornbókin mín er Sverris saga. Hún greinir frá ungum manni, líklega fæddum í Færeyjum en ungur að aldri og þá orðinn prestur, fékk þær fréttir frá móður sinni að hann væri launsonur Sigurðar Noregskonungs Haraldssonar. Hvernig Sigurður hafi átt eða getað sængað hjá mömmum hans, suður í Færeyjum veit ég ekki en þetta virðast Norðmenn trúa. Sumir segja að hann hafi verið fæddur í Björgvini og þar hafi mamman hitt Sigurð konung sem getið hafi drenginn á laun, væntanlega utan hjónabands. En þegar Sverrir var orðinn fimm ára fluttu foreldrar hans, Gunnhildur og Unás kambari, til Færeyja en þaðan var Unás. Bróðir hans var Hrói biskup í Kirkjubæ og ólst Sverrir upp hjá honum, lærði til prests og hlaut vígslu.

Það var ekki fyrr en þá sem Gunnhildur móðir hans sagði honum – eftir því sem segir í sögu Sverris – að hann væri ekki sonur Unáss, heldur væri faðir hans Sigurður munnur, sem var konungur Noregs 1136–1155. Nútíma sagnfræðingar telja þetta þó útilokað. Í Færeyjum er enn haldið á lofti þeirri sögn, að Sverrir sé fæddur í helli ofan við Kirkjubæ. Ég held aftur á móti að hann hafi bara verið bastarður sem hafi leitað til Noregs í ævintýraleit. Þar bættist hann í hóp margra manna sem gerðu kröfu til konungsdóms, enda var upplausnarástand í landinu, langvarandi borgarastyrjöld í gangi. Mörgum lukkuriddurum með sverð í hendi leist vel á slíkt og freistuðu að komast til valda með vopnavaldi. Einn slíkra var Íslendingur sem tókst að safna saman 300 manna liði áður en hann og menn hans voru yfirbugaðir.

Saga Sverris minnir mig dálítið á Þórð sögu kakala sem til var í sjálfstæðri gerð, sem var einnig ævintýramaður sem tókst að komast til valda með vopnavaldi. Ég byggði M.A. ritgerð mína að hluta til á Sverris sögu. Hann hóf uppreisn í Noregi árið 1177, náði þar völdum og ætt hans stýrði síðan Noregi fram til 1387. Þórðar kakala saga og Sverris saga voru samtímasögur og því nokkuð áreiðanlegar heimildir. Karl Jónsson á Þingeyrum fór til Noregs og hitti þar Sverri líklega að boði hins síðarnefnda. Hann hóf að skrifa sögu hans mitt í átökunum sem þá áttu sér stað. Virðist sagan einum þræði samin til að staðfesta tilkall Sverris til valda og skýra að hann sé konungur valinn af guði með mikla hæfileika og sonur konungs. Óvíst er hver eða hverjir kláruðu bókina og eru enn deildar meiningar um það.

Sverrir fór fyrir Birkibeinum en andstæðingar hans kölluðust Baglar. Völd hans voru aldrei ótvíræð og þurfti hann að berjast til dauðadags en hann féll í umsátri um borgarvirki 1202. Á ýmsu gekk í borgarastyrjöldinni en 18. júní 1199 vann Sverrir stórsigur á her Bagla í Strindafirði og leifarnar af Baglahernum flúðu til Danmerkur. Það voru þó ekki endalok átakanna. 

Einhver sem skrifar á Wikipedíu segir að Sverrir hafi dáið á sóttarsæng í Björgvin 9. mars 1202. Það finnst mér undarlega orðað því að Sverrir og her hans sultu heilu hungri í umsátrinu og næringarskortur, vosbúð og erfiðleikar hafa dregið hann til dauða, það er það sem ég get lesið af lestri Sverris sögu. Umsátrið stóð í um fimm mánuði um hávetur. Sverrir var aðeins 51 árs þegar hann dó og því varla dáið úr hárri elli, fæddur um 1151 og dó 1202. Baglar nutu forystu Nikulási Árnasonar biskupi með stuðningi Eiríks erkibiskups. Konungsefni þeirra var Ingi, sem sagður var launsonur Magnúsar Erlingssonar. Ingi Baglakonungur gat þó ekki nýtt sér það færi sem skapaðist við dauða Sverris því hann dó sama ár.

Grípum nú niður í M.A. ritgerð mína þar sem ég fjalla um endalok Sverris en hér er ég að fjalla um mikilvægi borga (kastala) í norsku borgarastyrjöldinni:

,,Nýir andstæðingar komu ávallt í kjölfar þeirra sigruðu og nú þurfti Sverrir að berjast við flokk þann er nefndist Eyjaskeggjar. Sverrir hafði látið gera borg í Björgvin á berginu upp frá biskupsgarði, og höfðu Birkibeinar þar um veturinn mikla sveit. Hófu Eyjaskeggjar umsátur um borgina og veittu borgarmönnum jafnan atsókn en gátu lítið annað að gert en að skjóta á þá og þeir á móti. Dró Sverrir saman lið og kom Björgvinjarmönnum til bjargar. Afléttu eyjaskeggjar umsátrinu og voru sigraðir í sjóorrustu.

Öflugustu andstæðingar Sverris stormuðu nú inn á sjónarsviðið undir forystu Nikulásar Árnasonar, biskups í Ósló, árið 1196 og lögðu undir sig Víkina og Upplöndin. Sverrir fór að þeim og sigraði þá í mikilli orrustu í Ósló en eftirlifandi Baglar flýðu norður og réðust á borgina (Sverrisborg eða Síon öðru nafni, reist 1182-83) á Steinbjörgum í Niðarósi í Þrándheimi. Þar var fyrir 80 manna varnarlið og skorti það hvorki vopn, vistir né mat. Böglum tókst ekki að taka borgina þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir og brugðu þeir þá á það ráð að hóta að ræna bú fyrirliða borgarmanna. Sveikst hann þá undan merkjum og lét opna leynidyr á borginni og komust Baglar þar inn samkvæmt frásögn Sverris sögu. Var borgin brotin niður í kjölfarið og sýnir það hversu mikill þyrnir hún var í augum sigurvegaranna en það var mikið verk að brjóta niður borg. Hún hefur verið endurreist.

Enn sannaði borgin við Björgvin sig er Baglar réðust á hana. Nú var Aura-Páll forráðamaður hennar en Sverrir var þá í herleiðangri og því aðeins borgarmenn til varnar. Það voru kænskubrögð sem afléttu umsátrinu. Skömmu eftir þetta kom Sverrir í bæinn með liðsauka og Baglaherinn á eftir. Hófst nú umsátursástand sem Baglar áttu erfitt með að fylgja eftir vegna vistaskorts og urðu þeir að leita undan eftir vistum. Þegar þeir komu aftur stóð borgin enn í veginum fyrir þeim og tóku þeir þá til bragðs að brenna Björgvin en þrátt fyrir það náðu þeir ekki borginni heldur urðu að hörfa frá.

Var Sverrir nú kominn í sóknarham og færðist orrustuvöllurinn æ sunnar. Fór floti hans að Böglum er réðu fyrir Túnsbergi en þar var Hreiðar sendimaður við mikla sveit Vestfylda og höfðu þeir gert þar til varnar tvo kastala, annan norður á berginu en annan suður yfir götunni er upp liggur frá Lafranzkirkju. Sverrir varð frá að hverfa og sat um veturinn í Björgvin en fór um vorið til Túnsbergs og settist um bergið. Bjó Sverrir sig undir langt umsátur og lét flytja til sín leiðangra og vistir úr héruðum. Hann reyndi ítrekað að taka kastalana tvo en án árangurs.

Leitaði Sverrir margra bragða til að vinna bergið með bellibrögðum en tókst það ekki og hófst þá langt umsátur. Stóð umsátrið um kastalana fram á vetur en þá fóru Birkibeinar að kvarta um vistaskort en bændur gerðust tregir til að láta af birgðum sínum. Svo var einnig farið um kastalabúa en Hreiðar sendi bréf til Inga „konungs“ og þóttist ekki geta haldið lengra út en til Nikulásmessu og þá með hörðum kosti.

Sverrir sat um Túnsberg í 20 vikur eða fimm mánuði og fór þaðan um leið og hann vann það. Hann veiktist veturinn sem hann dvaldist í Túnsbergi og fór sjúkur til Björgvinjar, lá þar veikur og dó að lokum.

Nokkru síðar var barist um borgina við Björgvin en þar sat um nærri tvö hundruð manna setulið. Baglar réðust á borgina og skutu á en fengu ekki tekið hana en Birkibeinar gerðu skyndiárásir úr borginni í bæinn. Fóru Baglar úr bænum vegna vistaskorts en sneru aftur eftir þrjár vikur. Fór viðureign þeirra svo að liðsauki Birkibeina kom til bæjarins og var umsátrinu aflétt.

Áður en Birkibeinar fóru úr Björgvin var það ætlunin að borgin yrði varin með tvö hundruð manna setuliði en ákveðið var að það væri of fjölmennt og sæst var á hundrað manna setulið. Sýnir þetta hversu setuliðið var fámennt í köstulunum og svo fámennt lið talið duga móti stórum umsátursher. Baglaherinn kom þar aftur að og réðst á borgina en Birkibeinar gerðu útrás, þeir voru færri og hrukku inn af veggjunum og hlupu inn í meginborgina.

Baglar komust upp á útveggina og unnu útborgina, en er þeir sáu að þeir gátu ekki unnið meginborgina brenndu þeir útborgina og skipuðu sínum mönnum í kastalann. Birkibeinarnir í borginni urðu fljótlega vistalausir og gáfust upp og fengu þeir grið. Borgin í Björgvin var brotin niður eins og sú í Niðarósi.

Samkvæmt ofangreindum lýsingum má ætla að borgin við Björgvin hafi verið af þeirri kastalagerð er hlotið hefur heitið motte and bailey á ensku. Þetta voru meðal fyrstu gerða kastala. Slík hernaðarmannvirki voru gerð úr viði og steinum og stóðust betur umsátur en fyrri gerðir (sbr. trékastalar, e. wooden palisade). Þessir kastalar voru venjulega umkringdir kastala- eða borgardíki eða öðrum náttúrulegum hindrunum og staðsettir á hæðum. Kastalarnir höfðu tvo varnaveggi. Hinn ytri var utan um hallargarðinn eða forgarðinn en til þess að komast inn í hann varð að fara yfir brú sem lá yfir díkið. Inn af forgarðinum var innri varnarveggurinn sem myndaði hluta af húsaröð og lá oftast í ferhyrningi en þetta var rammgerðasti hluti kastalans. Til að komast inn í þennan innri hluta kastalans varð árásarliðið að fara yfir enn aðra brú. “

Sverrisborg í Þrándheimi, við Niðurós, aðalvígi Sverris. Í Sverris sögu er hún kölluð Síon eftir borg Davíðs í Jerúsalem. Barist var um borgina 1197 og áttust þar við Baglar og Birkibeinar. Sverrir var ekki á staðnum. Lauk umsátrinu með að það féll það í hendur Bagla. Var hún jöfnuð við jörðu í kjölfarið með aðstoð heimamanna sem skyldaðir voru til verksins. 

ATHUGIÐ: Til voru tvær Sverrisborgir, önnur við Niðurós en hin við Björgvin.

Sverrisborg við Niðurós, Þrándheimi, var byggð af konungi Sverri Sigurdssyni um 1182 eins og áður sagði, 250 metra norðaustur af Björgvinahús (Bergenhus) virki. Árið 1188 var ráðist á bærinn Niðarós, sem hafði verið yfirgefinn af konungmönnum Sverris. Mótherjar hans strunsuðu inn í bæinn og blóðbað fylgdi í kjölfarið. Þá var borgin sem var að mestu trévirki, rifin niður og borgin brend og lögð í rúst. Það er ekki vitað nákvæmlega hvenær hún var endurreist, en Sverris saga segir á að borgin hafði verið endurreist eftir 1197. Sverrisborg er síðast nefnd í valdatíð, Hákonar Hákonarsonar konungs árið 1263 þegar hann leyft að veggir Sverresborg væru brotnir niður.

Konungur Sverre Sigurðsson átti einnig Sverresborg byggða við Björgvin í Þrándheimi. Það er talið að vígi hafði ytri vegg úr steini og innri byggingar úr tré (kastalagerð). Sagan nefnir að 600 karlar og 40 göfugar konur bjuggu í víginu um 1207. Þessi Sverrisborg var vettvangur nokkurra bardaga í borgarastyrjöldinni. Kastalinn féll í hendur Bagla og var eytt, en var endurbyggð af Hákoni jarli. Baglar brutu hana í annað sinn en hún hefur verið endurbyggð nokkrum sinnum.

Fornleyfauppgröftur staðfestir frásögn Sverris sögu: http://ruv.is/frett/bein-i-brunni-stadfesta-sverris-sogu

 

 

Pólitísk mistök í Úkraníudeilunni og -stríðinu

Þegar horft er á stríðið í Úkraníu, þá sér maður mörg pólitísk mistök sem leiðtogar beggja aðila hafa gert og eru að gera.

Í fyrsta lagi að svíkja Minsk samninginn og telja Rússum trú um að hann væru raunverulegur friðarsamningur. Þeir urðu heldur betur reiðir er hið sanna kom í ljós. Í öðru lagi að virða ekki óskir Rússa um að stækka ekki NATÓ í austur, að landamærum Rússlands.  Það er ef til vill ekki undarlegt að Pútín hafi séð sig tilhneyddan til aðgerða og í stríð.

En það eru mistök í diplómatsíu sem spilar aðalrullu í málinu, af allra hálfu og hér skiptir máli hver er við stjórnvölinn í Bandaríkjunum. Leiðtogi andstæðinganna. Þar situr Joe Biden á valdastól, einn af lélegustu forsetum sögunnar í Bandaríkjunum sem hefur gert hver mistökin á fætur önnur í utanríkismálapólitík sinni. Hann sendi Pútín röng skilaboð um veikleika enda veit Pútín um alla spillinguna sem Biden fjölskyldan er flækt í Úkraníu og græna ljósið kom þegar Bandaríkin hrökkluðust með skömm úr Afganistan á vakt Joe Biden. 

En Pútín hefur líka gert sín mistök, efnahagsleg, pólitísk og hernaðarleg. Kannski eru alvarlegustu mistökin að drepa mjólkurkúnna, eða a.m.k. reka hana í burtu. Þá er ég að tala um Þýskaland og co. Langtímaáhrif gætu verið að Vestur-Evrópa minnki til frambúðar að kaupa rússneskt gas. Þótt Rússar geti selt gasið annað, þá gefur Vestur-Evrópu markaður mest af sér fjárhagslega og styðst er til hans í km talið.

Önnur stór mistök var að halda að Úkranía myndi falla eins og spilaborg líkt og í Georgíu. Rússneska leyniþjónustan hefur greinilega gert mistök og nokkra daga vopnuð valdataka og hefur breyst í blóðugt stríð. Rússar munu læra af þessu hernaðarlega og herinn verður öflugri í framtíðinni en hann sýnir í þessu stríði.

Þriðju mistökin sem er ef til vill ekki á Pútíns valdi en er ófyrirsjáanleg (?) afleiðing stríðsins en það er að NATÓ stækkar! Landamærin við NATÓ lengjast ef Svíþjóð og Finnland ganga í bandalagið. Þetta er hernaðarlega mjög öflugar þjóðir og því verða Rússar í framtíðinni að binda mikinn herafla í Norður-Evrópu til frambúðar.

Mér sýnist niðurstaða vera komin í stríðið, en báðir aðilar vilja ekki viðurkenna þau, líkt og gerðist í Kóreustríðinu, þar sem barist var aukalega í tvö ár eftir að hernaðarleg niðurstaða var fengin.

Hún er að Krímskaginn fellur endanlega í hendur Rússlands, samið verður um Donbass svæðið og það fær pólitískt sjálfræði að einhverju leyti en verður áfram hluti af Úkraníu. Niðurstaða sem hægt hefði verið að ná við samningaborðið!!! Og spara líf hundruð þúsunda manna (aðallega ungra karlmanna) í leiðinni.

Stríð eru alltaf ömurlegur veruleiki mistaka stjórnmálamanna. Stundum borga stríð sig, ríkið stækkar í landsvæði,en áhættan er gífurleg. Það fékk Hitler að kynnast í seinni heimsstyrjöldinni. Í næstu grein ætla ég að fjalla um pólítík seinni heimsstyrjaldar og mistökin sem gerð voru.

 

Reykjavíkurflugvöll á Löngusker - úr lögsögu Reykjavíkurborgar

Ruglið um staðsetningu Reykjavíkur hefur farið út í hraun. Eldgos á Reykjanes hefur sannfært  skynsamt fólk um að flugvöllur í Hvassahraun er afleidd hugmynd, nema hjá harðlínufólki sem tekur engum rökum. 

Reykjavík hefur verið stýrð af vinstrisinnuðu fólki meira eða minna síðan um aldarmót. Það hefur af hugmyndafræðilegum ástæðum, ekki rökrænum ástæðum, ákveðið að taka afstöðu gegn vélknúinni umferð, hvort sem er um flug- eða bílaumferð er að ræða. 

Er þá ekki bara málið að koma Reykjavíkurflugvöll úr lögsögu Reykjavíkurborgar, þar sem flugvélahatarar (og bílahatarar) hafa ráðið ríkjum síðastliðna áratugi? Fara með hann út á Löngusker, "sem er einskins manna land" og með landfyllingu er hægt að búa til alþjóðaflugvöll þar. Hann yrði þar með í lögsögu ríkisins. Ég trúi ekki að lögsaga Reykjavíkur nái í sjó út.

Þau sveitarfélög sem liggja að skerunum, eru Kópavogur, Garðabær (Álftanes) og Reykjavík. Það kostar sitt að nota landfyllingu en efnið gæti komið úr Vatnsmýrinni þegar Dagur B. fær þar með langþráða íbúabyggð sína þar. Minna ónæði yrði af flugvelli á Lönguskerjum en er í Vatnsmýrinni. Vegur tengdur við Suðurgötu tryggir að sjúklingar með sjúkraflugi komist auðveldlega á Landspítalann.

Á Wikipedia: Löngusker eru allstór sker vestarlega í Skerjafirði í Reykjavík, eða beint fyrir norðan Álftanes. Skerin eru áberandi þegar lágsjávað er en hverfa nær alveg í stórstraumsflóðum. Í aðdraganda sveitarstjórnarkosninga árið 2006 var eitt af stefnumálum lista Framsóknarmanna að ná þjóðarsátt um að Reykjavíkurflugvelli yrði fundinn endanlegur samastaður á landfyllingu á Lönguskerjum.

Ég hef ekkert á móti staðsetningu flugvallarins í núverandi mynd. Það er bara núverandi borgarstjórn sem er á móti honum. Og ég er sammála Ómari Ragnarsyni að færa mætti neyðarbrautina (sem er búið að loka) út í sjó (og rífa nokkur hús í leiðinni). 

En til að fá varanlegan frið fyrir græna og rauða liðinu í borgarstjórn, sem hatast svo við flugvöllinn, sé ég ekki annan kost en að fara með hann úr lögsögu Reykjavíkur. Þetta þýðir líka að hægt er að stækka hann og hafa hann eins stóran og við viljum, einnig fyrir alþjóðaflug. 

Valkostir utan Vatnsmýrar

Hér eru hugmyndir um flugvöll á Bessastaðanesi: Eftir 82 ára leit og ótal skýrslur og fjárútlát er engin pólitísk lausn í sjónmáli

Grípum aðeins niður í greinina: 

"Vatnsmýrin eða Bessastaðanes

Íslenska ríkið á flugvöllinn í Vatns­mýrinni í Reykjavík sem mætti stækka fyrir stærri þotur en þar geta lent í dag þannig að hann nýttist sem varavöllur fyrir Keflavíkurvöll. Vandinn við slíka lausn er óeining um flugvallarstæðið vegna ásælni borgaryfirvalda í landið í Vatnsmýrinni fyrir byggingar.

Vegna þessara átaka hafa menn bent á ýmsar aðrar lausnir, eins og Hólmsheiði, Löngusker, Hvassahraun og fleiri, sem flestar hafa reynst vera flugtæknilega óhagstæðari, nema ein, en það er flugvöllur á Álftanesi, eða öllu heldur á Bessastaðanesi. Sá möguleiki gæti þó farið að hverfa úr myndinni fljótlega vegna aukinnar ásóknar í byggingarland á svæðinu en er þó enn tæknilega vel framkvæmanlegur.  Hins vegar má segja að Hannibal Valdimarsson hafi stigið afdrifaríkt spor gegn slíkri hugmynd á pólitískum vettvangi árið 1973 sem hefur síðan haft áhrif á allar slíkar vangaveltur. Þá var reyndar verið að tala um hugmyndir um flugvallagerð á Álftanesinu öllu en ekki eingöngu á Bessastaðanesinu næst Skerjafirði. Söguleg og tilfinningaleg rök eru þó vissulega enn til staðar gegn slíkum áformum og eiga fullan rétt á sér, en þetta svæði er samt utan friðunarmarka.

Þarna verður einfaldlega að vega og meta afkomuhagsmuni þjóðarinnar í heild á móti mögulegum sögulegum og huglægum rökum." 

Nota bene, Færeyingar, örþjóðin, ætla að byggja nýjan alþjóðaflugvöll í stað þess sem er í Vágar, og það á landsfyllingu. Sjá hér frétt um málið: Nýr Flugvöllur í Færeyjum

Grípum aðeins niður í fréttina sem er frá 2014: "Hug­mynd­in er að við flug­völl­inn verði enn­frem­ur stór­skipa­höfn þar sem stór farþega­skip geti lagst að bryggju. Sömu­leiðis er hug­mynd­in að hægt verði að landa fiskafla í höfn­inni og koma hon­um beint í flutn­inga­flug­vél­ar. Afl­inn væri þannig kom­inn á markaði um all­an heim á sem skemmst­um tíma. Þeim mögu­leika er enn­frem­ur haldið opn­um að höfn­in gæti orðið að um­skip­un­ar­höfn. Nýja eyj­an yrði síðan tengd landi með neðanj­arðargöng­um.

Reiknað er með að fram­kvæmd­in kosti sam­tals 5,6 millj­arða danskra króna eða sem nem­ur um 115,6 millj­örðum ís­lenskra króna. Verk­inu yrði skipt niður í þrjá áfanga. Fyrst yrði lengri flug­braut­in lögð og minni flug­stöðin af tveim­ur upp á 5 þúsund fer­metra reist. Sömu­leiðis bíla­stæðahús í tengsl­um við hana og teng­ing­in við göng­in auk brim­varn­argarða. Kostnaður­inn við fyrsta áfang­ann er áætlaður 2,4 millj­arðar danskra króna."

Ef Færeyingar geta þetta, af hverju ekki við? Þarna er verið að tjalda til framtíðar.  Annar valkostur er Álftanes, landsvæðið neðan við Bessastaði og austan við Bessastaðatjörn.

Og kannski gæti Skerjaflugvöllinn íslenski einnig orðið stórskipahöfn? Og þannig réttlætt landfyllingu í miðjum Skerjafirði.

Hinn deyjandi borgari - Hvernig ættbálkastefna og hnattvæðing eru að eyðileggja hugmyndina um Bandaríkin

Bókarýni: The Dying Citizen eftir Victor Davis Hanson – Hvernig ættbálkastefna og hnattvæðing eru að eyðileggja hugmyndina um Bandaríkin?

Ég hef alltaf haft áhuga á borgararéttinum og borgaralegum gildum. Einn af bestu sagnfræðingum samtímans, Victor D. Hanson kafar ekki bara í fornöldina, heldur er hann samtíma gagnrýnandi. Bók hans, The Dying Citizen (2021), kannar með hvaða hætti nútíma bandarískt lýðræði er að veikjast. Hún snertir málefni eins og hnattvæðingu og sjálfsmyndapólitík og fjallar um hvernig vinstrisinnaðir „framfarasinnar“ eru að skaða grundvöll Bandaríkjanna.

Eftirfarandi efni  - bókarýni - er tekið af vefsetrinu  Paminy og er þýðing mín.  

https://paminy.com/book-summary-dying-citizen-victor-davis-hanson-tribalism-globalization-destroying-idea-america/

Hvers vegna er spurningar Victor Davis Hanson svona mikilvægar?

Hefurðu einhvern tíma á tilfinningunni að vestrænt samfélag hafi stigið skref aftur á bak? Stjórnmálamenn halda áfram að segja að við þurfum að ná meiri framförum í öllu, frá kynþáttafordómum til loftslagsbreytinga, og samt líður þér eins og eitthvað stærra sé að gleymast. Að eitthvað sé að lýðræðinu?

Í þessum samantektum muntu uppgötva hvernig svokallaðir framfarasinnar stofna samfélagsgerð Bandaríkjanna í hættu - og koma verkamönnum, efnahagslífinu og lýðræðisferlinu  öllu í hættu. Frá sjálfsmyndapólitík til bandarísku stjórnarskrárinnar, það sem raunverulega er að gerast er sett fram hér.

Í þessum samantektum muntu læra:

• hvers vegna sumir Bandaríkjamenn vilja rífa niður stjórnarskrána;
• hvernig djúpríkið virkar í raun; og
• hvað hnattvæðingin er að gera Vesturlöndum.

Eyðilegging miðstéttarinnar veldur hörmungum fyrir lýðræðið

Þú gætir vitað að rætur vestræns lýðræðis liggja í Grikklandi til forna. En hefurðu einhvern tíma hugsað um hvaða Forn-Grikkjum við eigum að þakka fyrir stjórnmálakerfið okkar?

Í Grikklandi til forna var samfélaginu skipt í þrjá efnahagshópa: mjög ríka, mjög fátæka og fólkið í miðjunni. Heimspekingar þess tíma töldu að einungis væri hægt að treysta millistéttinni til að halda uppi lýðræðislegum hugmyndum um lagalegt jafnrétti, eignarrétt og sanngjarna pólitíska framsetningu. Aftur á móti höfðu hinir ríku tilhneigingu til að vera aðgerðalausir og höfðu aðeins áhyggjur af því að afla sér meiri auðs. Aftur á móti voru mjög fátækir svo svangir að pólitískir ofstækismenn létu auðveldlega stjórna þeim - sem sögðu þeim að hata hina ríku.

Þú gætir vitað að rætur vestræns lýðræðis liggja í fornöld. Hvers vegna fannst stjórnmálaheimspekingum Grikklands til forna að millistéttin væri áreiðanleg? Jæja, í fyrsta lagi var ekki auðvelt að stjórna slíku fólki; þeir höfðu tilhneigingu til að vera sjálfbjarga landeigendur sem framleiddu ólívur og vín í gnægð og höfðu því fjármagn að eigin vali. Þeir voru lausir úr erfiði daglegs amsturs og höfðu meiri tíma til að eyða í pólitíska hugsun. Ólíkt hinum ríku hafði miðstéttin þó ekki efni á að vera aðgerðalaus. Þess í stað fóru þessir landeigendur í að bæta laga- og stjórnmálakerfin í kringum sig, þannig að þeir gætu látið börn sín af hendi land sitt í arf. Í meginatriðum var millistéttin eini hópurinn sem sameinaði vinnusemi, sjálfstæða hugsun og áhuga á pólitískum stöðugleika.

Vestræn miðstétt nútímans heldur enn þessum dýrmætu einkennum

En það er áhyggjuefni að Bandaríkin verða vitni að því að miðstéttin er holuð út – og að stétt sem á meira sameiginlegt með miðaldabændastétt Evrópu er að rísa upp á ný. Þetta eru fátækir Bandaríkjamenn sem eiga ekki sitt eigið heimili, sem eru alltaf einni launaseðill frá örbirgð og eru arðrændir fjárhagslega af auðmönnum. Þessir nútíma bandarísku bændur eru nú um 46 prósent íbúanna.

Þessi hnignun millistéttarinnar skilur okkur eftir með skarpri tvískiptingu milli ríkra og fátækra. Til að lýsa þessu skaltu íhuga fallega háskólasvæði Stanford háskólans. Þú finnur Mercedes-Benz og BMW bíla auðugra nemenda á bílastæði háskólans. En ef þú yfirgefur háskólasvæðið og lítur á nálægar götur, muntu sjá hundruð manna búa í tengivögnum sem lagt er við kantsteininn. Þetta er vandamál fyrir okkur öll, því samfélag án millistéttar er ekki til þess fallið að virka lýðræði.

Tilfinning Bandaríkjanna um sameiginlega sjálfsmynd er nú í hættu

Bandaríkin hefur alltaf verið þjóð innflytjenda. Á nítjándu öld streymdi mikill fjöldi fólks til þessa risastóra, stjábýla lands. Þeir komu í leit að meira frelsi og tækifærum en þeir höfðu haft heima. Í lok aldarinnar höfðu innflytjendur frá öllum hornum Evrópu, svo og Suður-Ameríku og Asíu, lagt af stað til Ameríku.

Í þessum kafla munum við skoða hvernig öllum þessum ólíku þjóðernum tókst að breyta sér í sameinað fólk.

Sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkjanna og stjórnarskrá Bandaríkjanna segja bæði að allir menn séu skapaðir jafnir. Á nítjándu öld – þegar fólk af ólíkum trúarbrögðum, þjóðerni og þjóðerni var að koma til Ameríku – ruddi þessi einfalda en róttæka yfirlýsing brautina fyrir sameinað fólk. Það þýddi að þrátt fyrir ágreining þeirra gátu nýir innflytjendur allir búist við því að vera meðhöndlaðir sem jafningjar í hinum mikla menningar- og þjóðernisbræðslupotti Bandaríkjanna.

Til að flýta fyrir þessu aðlögunarferli var gert ráð fyrir að nýir Bandaríkjamenn færu ákveðnar fórnir í staðinn fyrir bandarískan ríkisborgararétt. Í fyrsta lagi var gert ráð fyrir að þeir myndu taka upp ensku sem móðurmál. Innan fárra kynslóða var hefðbundnum háttum og siðum heimalanda þeirra einnig skipt út fyrir nýjar bandarískar hefðir.

Þó að þetta gæti hljómað óþolandi, höfðu stofnendur Bandaríkjanna góða ástæðu til að hvetja borgara sína til að verða einsleitt fólk með sameiginlegt tungumál. Þeir voru nefnilega hræddir um að ef þeir leyfðu mismunandi innflytjendahópum að þróa aðskilda menningu innan mismunandi ríkja, þá myndi stríð brjótast út. Þeir höfðu lært af stöðugum trúar-, þjóðernis- og borgaralegum átökum meðal evrópskra þjóða hvað gæti gerst ef þeir leyfðu bandarískum ríkisborgurum að sækjast eftir mismunandi menningarlegum sérkennum.

Hins vegar, á tuttugustu og fyrstu öld, er bandarískri hugsjón um ríkisborgararétt í hættu. Í stað skipulegs ferlis löglegra innflytjenda er nú gríðarlegt magn af óheftum innflutningi ólöglegra innflytjenda. Frá árinu 1986 hefur fjöldi ólöglegra hælisleitenda í Bandaríkjunum farið úr 5 milljónum í tæpar 20 milljónir.

Þetta er ógn við bandaríska lífshætti. Í stað þess að verða ríkisborgarar og tileinka sér bandarísk gildi, tungumál og hefðir, halda þessir innflytjendur annaðhvort ólöglegri stöðu sinni eða uppfæra hana í hið þokukennda hugtak um búsetu. Þetta þýðir að það er engin skylda á nýbúum að aðlagast eða verða fullgildir borgarar.

Djúpa ríkið hefur tök á bandarísku stjórnmálalífi

Í lýðræðisþjóð eins og Bandaríkjunum gætirðu gert ráð fyrir að það séu borgararnir sem ákveða hver fer með pólitískt vald. Þegar öllu er á botninn hvolft eru það kjósendur sem kjósa fulltrúa sína og það eru þessir fulltrúar sem að lokum stjórna tækjum ríkisins, ekki satt? Jæja, það er ekki nákvæmlega öll sagan.

Reyndar er margt fólk í Bandaríkjunum sem hefur gífurlega mikið pólitískt vald - en var samt aldrei kosið. Við erum að tala um djúpa ríkið.

Andstætt því sem þú gætir hafa heyrt, er djúpa ríkið ekki leynilegt samsæri. Reyndar er vald djúpa ríkisins á fullum skriði og það gerir engar tilraunir til að leyna sjálfum sér.

Hið djúpa ríki samanstendur af flóknum vef tengsla meðal leyniþjónustustofnana þjóðarinnar, hersins og æðstu stétta embættismannaþjónustunnar - auk úrvalsháskóla, New York og Washington fjölmiðla og helstu fjármálamanna á Wall Street.

Djúpa ríkið hefur áhrif á það sem kennt er í æðri háskólum og hvað lesendur lesa um í ákveðnum dagblöðum. Djúpa ríkið fer einnig með völd í gegnum her sinn ókosinna embættismanna. Þessir embættismenn vinna oft í eftirlitsstofnunum ríkisins, þar sem þeir geta beint stjórnað því hvað einstaklingar og stofnanir mega - og mega ekki - gera.

Hugleiddu aðgerðir ríkisskattstjóra, annars þekkt sem IRS, á milli 2010 og 2013. Á þessum tíma rannsakaði IRS pólitíska tryggð félagasamtaka sem báðu um skattfrelsi. Það er áhyggjuefni að samtök sem lýstu sjálfum sér með því að nota orð eins og „ættjarðarvinir“, „teveisla“ eða jafnvel „stjórnarskrá“ voru sérstaklega tekin fram og í mörgum tilfellum var beiðnum sínum um skattfrelsi hafnað á ósanngjarnan hátt. Þessi hlutdræga áhersla á hægri sinnaða sjálfseignarstofnanir kom forsetabaráttu Barack Obama til góða árið 2012, vegna þess að nokkrir félagasamtök sem hefðu barist gegn honum voru fjárhagslega veikt vegna ákvarðana IRS.

Þrátt fyrir að IRS hafi að lokum verið neydd til að biðjast afsökunar á gjörðum sínum, var enginn dæmdur refsiábyrgur. Reyndar benda allar vísbendingar til þess að vandamál djúpríkisins versni frekar en batnar. Íhugaðu að árið 2019 voru alls 450 alríkisstofnanir, og þessar stofnanir voru með um 2,7 milljón embættismönnum. Það eru milljónir manna sem Bandaríkjamenn kusu ekki sem hafa vald til að framfylgja yfir 175.000 síðum alríkisreglna – reglur sem Bandaríkjamenn kusu ekki um.

Ættarhyggja (frændfylgni) er þröng og hættuleg leið til að skipuleggja samfélagið

Hvaða ættflokki tilheyrir þú? Þar til fyrir nokkrum árum hefðu flestir Bandaríkjamenn svarað því til að þeir tilheyrðu aðeins einum ættbálki: Bandaríkjunum. En þessa dagana er bandarískt samfélag að klofna í mismunandi ættbálka sem skiptast eftir þjóðerni, trúarbrögðum og kynþáttum. Í þessum kafla munum við skoða blóðleita sögu ættbálka og kanna hvers vegna afturhvarf Bandaríkjanna inn í hana er svona truflandi.

Við skulum byrja á því að skoða hvað sagan segir okkur um ættbálka. Áður en þjóðríki voru til voru mismunandi ættbálkar sem kepptu og börðust hver við annan. Reyndar, í gegnum mesta mannkynssöguna, var ættbálkahyggjan viðmið; Ættkvísl þinn samanstóð af fólki sem leit út eins og þú, hljómaði eins og þú og bjó nálægt þér. Hver annar var óvinurinn.

Ein af ástæðunum fyrir því að ættbálkasamfélög voru og eru svo skaðleg er sú að störf og umbun eru ekki úthlutað eftir verðleikum. Í stað þess að besta fólkið rísi á toppinn nær fólk árangri einfaldlega vegna trúar- eða þjóðernistengsla. Með öðrum orðum, þetta snýst ekki um það sem þú veist - það snýst um hvaða ættbálki þú tilheyrir.

En meira en að vera ósanngjarnt, þá er ættbálkahyggjan líka stórhættuleg. Þegar samfélög klofna eftir þjóðerni eða trúarbrögðum er mismunun, stríð og jafnvel þjóðarmorð kannski ekki langt undan. Á fyrri hluta tuttugustu aldar, þegar ríkin í Suður-Ameríku stunduðu kynþáttaættbálka, til dæmis, voru aðskilnaðarlög Jim Crow afleiðingin. Í Þýskalandi nasista var samfélagið líka tvískipt eftir þjóðarbrotum með skelfilegum afleiðingum. Spilað áfram til síðari hluta aldarinnar, og þú munt sjá þjóðarmorð eiga sér stað í Balkanskagaríkjunum - að þessu sinni gegn múslimum - vegna ættbálka.

Það er áhyggjuefni að í Bandaríkjunum í dag er ættbálkahyggjan að koma aftur og margir Bandaríkjamenn eru farnir að hugsa eftir kynþátta- og þjóðernislínum enn og aftur. En að þessu sinni eru það vinstrisinnaðir framfarasinnar sem reka þessa ættbálkastefnu.

Ekki sannfærður?

Íhugaðu síðan þá staðreynd að Bernie Sanders, hinn áberandi vinstrisinnaði stjórnmálamaður, talar nú fyrir kynþáttaaðgreindum háskólaþemahúsum í bandarískum háskólum. Ótrúlegt, Sanders barðist í raun gegn kynþáttaaðskilnaði húsnæði fyrir áratugum síðan. Eða íhugaðu þá staðreynd að Háskólinn í Chicago segir nú útskriftarnema opinskátt að þeir ættu ekki að nenna að sækja um í enskudeild þess nema þeir ætli að læra um svarta höfunda. Spyrðu sjálfan þig: Er þetta virkilega framfarir? Þegar öllu er á botninn hvolft eyddu margir Bandaríkjamenn árum saman í baráttu gegn kynþáttastefnu í fræði og menntun. En þessa dagana virðist sem allt sé að gleymast. Enn og aftur virðist húðliturinn skipta máli og ættbálkahyggjan er að koma aftur.

Stjórnarskráin á undir högg að sækja frá framfarasinnum

Bandaríska stjórnarskráin hefur þjónað Bandaríkjamönnum vel í meira en tvær aldir. En í dag vill vaxandi fjöldi fólks sjá stjórnarskrána rifna í tætlur. Ef þeir ná árangri verður það hörmung fyrir lýðræðið – og fyrir hinn almenna borgara.

Til að skilja hvers vegna sumt fólk er svona illa við stjórnarskrána verðum við að skilja upphaflegan tilgang hennar. Reyndar voru áform stofnenda þegar þeir sömdu stjórnarskrána miklu þrengri en þú gætir gert ráð fyrir. Megintilgangur stjórnarskrárinnar var að festa í sessi persónulegt frelsi og frelsi bandaríska ríkisborgarans, svo og að vernda eignir hans. Það var ekki hannað til að efla jafnréttisgildi, svo sem meira jöfnuð meðal Bandaríkjamanna.

Ákveðnir stjórnmálamenn og aðgerðarsinnar telja að stjórnarskráin leyfi stjórnvöldum ekki nægilegt svigrúm til að auka jöfnuð í bandarísku samfélagi. Auk þess telja þeir að framfarir muni ekki nást í málum eins og hlýnun jarðar, innflytjendamál og tekjuskiptingu fyrr en vald stjórnarskrárinnar er leyst af hólmi fyrir meiri völd sem veitt eru Bandaríkjaforseta.

En þessir framfarasinnar (e. Progressive)  eru með róttækari og umdeildari dagskrá sem leynist undir afstöðu þeirra gegn stjórnarskránni. Þeir telja að, sem löngu látnir hvítir menn, ættu stofnendur landsins ekki lengur að hafa nein áhrif á nútímasamfélag - samfélag sem framfarasinnar lýsa sem fjölþjóðlegu, fjölkynþátta og upplýstu í skoðunum sínum. Raunar, undirliggjandi öllu því sem framfarasinnar hata við stjórnarskrána er brennandi löngun þeirra til að breyta samfélaginu í grundvallaratriðum. Einfaldlega vilja þeir að Bandaríkin breytist úr samfélagi sem býður upp á jöfn tækifæri í samfélag sem býður upp á jafna niðurstöðu.

Mikið af þessari löngun til breytinga er knúið áfram af öfundarpólitík. Í verðleikasamfélagi eins og Bandaríkin eiga margir erfitt með að horfa á samlanda sína fara frá venjulegum Jóa til auðugs, farsæls og valdamikils fólks á örfáum árum. Í stað þess að horfast í augu við þá staðreynd að farsælt fólk rís á toppinn vegna þess að það er hæfileikaríkara og duglegra, er oft auðveldara fyrir misheppnað fólk að kenna sjálfu samfélaginu um.

Þetta er hin raunverulega ástæða fyrir því að svokallaðir framfarasinnar þrýsta nú á um aukið jafnræði í niðurstöðum; þeir geta einfaldlega ekki höndlað þann óþægilega sannleika að sumt fólk er minna hæft en annað, jafnvel þegar þeim er veitt jöfn tækifæri. Fyrir vikið beina þeir gremju sinni að bandarísku stjórnarskránni - og þrýsta á um að skipta henni út fyrir eitthvað miklu róttækara og sósíalískara í eðli sínu.

Hnattvæðingin bitnar á Bandaríkin

Geturðu verið heimsborgari og samt verið ríkisborgari heimalands þíns? Í þessum lokakafla munum við skoða nútíma hnattvæðingu og áhrif hennar á Bandaríkin. Við skulum byrja á því að kanna grundvallarspurningu: Hvað eigum við við þegar við tölum um hnattvæðingu?

Hnattvæðing á sér stað þegar þjóðir fara að hugsa um sig sem hluta af heimssamfélagi. Fyrir vikið byrja leiðtogar að taka hagsmuni þessa samfélags framar hagsmunum eigin þjóða – eða að minnsta kosti taka jafna tillit til þeirra.

Þó að þessi jafna umhyggja fyrir umheiminum gæti virst vera góð, hefur það skaðlegar afleiðingar fyrir þjóðríkið. Hvers vegna? Vegna þess að auðlindum er aðeins hægt að deila svo mikið áður en verðmæti þeirra þynnast út. Eitt þjóðríki, sama hversu öflugt það er, getur ekki haldið uppi heiminum.

Það eru fullt af dæmum um hvernig hnattvæðingin er að þynna út auðlindir Bandaríkjanna. Til dæmis, þó að það gæti verið hagstætt fyrir heimssamfélagið þegar bandarísk fyrirtæki flytja verksmiðjur sínar til annarra landa, kemur þessi flutningur venjulega í óhag fyrir bandaríska starfsmenn og gerir þá veikari. Í öðru lagi, þegar áhrifamiklir bandarískir viðskiptamógúlar fjárfesta milljarða dollara í öðru stórveldi - segjum Kína - gæti það verið gott fyrir Kína, en það eru slæmar fréttir fyrir Bandaríkin. Það er vegna þess að þessar erlendu fjárfestingar gera mógúlana mun ólíklegri til að fordæma forræðishyggju og and-bandaríska hyggju Kína. Að lokum, þegar alþjóðasamfélagið reynir að þvinga loftslagsbreytingastefnu upp á Bandaríkin án þess að þessar stefnur séu samþykktar af bandarísku lýðræðisferli, veikir það stjórnmálastofnanir landsins.

Auðvitað gætirðu haldið að þessir hlutir séu bara það verð sem Bandaríkin verður að borga fyrir meiri alþjóðlega sátt og velmegun. Kannski finnst þér að Bandaríkin ættu að gefa aðeins upp vald sitt í leit að heimsfriði og framförum. En vandamálið er að þessir meintu kostir hnattvæðingarinnar eru aðeins grunnhygðir. Klóraðu aðeins í yfirborðið og þú munt komast að því að hnattvæðingin hefur alls ekki fært heiminn nær saman. Í raun og veru halda lönd um allan heim enn sínum eigin lögum, menningu og hefðum - og á erfiðum tímum verður ljóst hversu þau er á skjön við bandarísk gildi.

Í upphafi COVID-19 heimsfaraldursins, til dæmis, sýndu kínversk stjórnvöld tilhneigingu sína til stalínískra og and-bandarískra gilda, þar sem þau leyndu alvarleika sjúkdómsins fyrir umheiminum og settu harðar ráðstafanir ofan frá og niður á sitt eigið fólk. Sama hversu mörg störf, fyrirtækjadollarar eða umhverfisstefnur Bandaríkin deila með Kína, alþjóðahyggja getur ekki breytt menningu Kína í þessum efnum.

Loka samantekt

Lykilboðin í þessum samantektum:

Bandarískt lýðræði stendur frammi fyrir mörgum ógnum í nútíma heimi. Bandaríkjamenn eru enn einu sinni farnir að skipuleggja sig eftir þjóðernis- og kynþáttalínum og sífellt aukinn fjöldi ólöglegra innflytjenda grefur undan hugmyndum Bandaríkjanna um aðlögun og samlögun. Bandarísku lýðræði er einnig ógnað af hnattvæðingunni, þar sem yfirstéttin í landinu veikir bandarískt launafólk og efnahagslífið með því að senda störf og fjárfestingar til útlanda.

 

Um höfundinn

Victor Davis Hanson  er prófessor emeritus í klassíkum fræðum við California State University, Fresno. Hanson hefur skrifað yfir 20 bækur, þar á meðal The Case for Trump.

 

Saga norska hersins í 1200 ár

Fyrstu norsku varnarsamtökin, leidangen (ísl. leiðangurinn), voru stofnuð meðfram strandlengjunni á 10. öld. Leiðangurinn verndaði norsku ströndina og landið innan „svo langt inn sem laxinn gengur“, að sögn gamalla orða.

Víkingar komu einnig upp línu af vörðum og eldum á stefnumótandi fjallstoppum meðfram ströndinni. Þau voru notuð til að dreifa fréttum, skilaboðum og viðvörunum um allt landið. Skilaboð myndi taka viku að berast frá suðri til norðurs Noregs. Varðakerfið var undanfari háþróaðs stjórnunar- og viðvörunarkerfis nútímans.

Auk leiðangursins var hirðinn einnig mikilvægt herveldi. Í Noregi var hirðinn upphaflega einkaher konungs. Frá víkingaöld og fram á 1500 gerði konungurinn hirðinni kleift að sækja réttindi sín og vald – bæði í Noregi og erlendis.

Stríðið við Svíþjóð

Samband Danmerkur og Noregs var í nánast stöðugri baráttu við nágrannaríki Svíþjóðar frá 16. til 19. öld. Á 17. öld voru hvorki meira né minna en fjögur meiriháttar átök milli landanna. Svíum tókst að lokum að gera tilkall til norskra landa. Stór svæði voru flutt frá Noregi til Svíþjóðar og landamæri Noregs og Svíþjóðar í dag voru meira og minna stofnuð um 1600.

Herinn í Noregi varð smám saman sjálfstæðari frá hernum í Danmörku. Árið 1750 var stofnaður norskur herskóli og fyrsti undirforingjaskólinn var stofnaður árið 1784.

Bandalag við Frakkland og Napóleon

18. öldin var tiltölulega friðsælt tímabil, þrátt fyrir stöðuga samkeppni við Svíþjóð. Dansk-norski sjóherinn stækkaði að stærð og skipulagi, en tók sjaldan þátt í bardögum og styrjöldum. Nærvera sjóhersins var engu að síður mikilvæg, sérstaklega á tímum Napóleonsstyrjaldanna frá 1790 og áfram. Bretar höfðu lengi óttast að danski-norski sjóherinn myndi ganga til liðs við Napóleon. Til að koma í veg fyrir að þetta gerðist réðust Bretland inn í Danmörku árið 1807, þekkt sem orrustan við Kaupmannahöfn. Niðurstaðan var hörmuleg fyrir ríkjasambandið Danmörk-Noreg (og þar með Ísland, Færeyjar og Grænland). Megnið af flota þess eyðilagðist og skipin sem eftir voru voru flutt til Bretlands.

Eftir sprengjuárás Breta gengu Danmörk-Noregur til liðs við Frakkland og Napóleon. Bandalagið við Frakkland þýddi að ríkið var nú í stríði við bæði Bretland og Svíþjóð. Herferð Norðmanna gegn Svíþjóð var farsæl fyrir norska hermenn, en stríðið gegn Bretlandi var langt og erfitt fyrir danska-norska konungsríkið. Bretar settu strangt viðskiptabann. Þetta bitnaði sérstaklega á Noregi þar sem landið var algjörlega háð innflutningi á maís og öðrum matvælum. Viðskiptabannið leiddi til hungurs og hungursneyðar og varð til þess að Norðmenn snérust gegn þegar óvinsælu sambandi við Danmörku.

Samband við Svíþjóð

Napóleon var loksins sigraður árið 1814 og Danmörk–Noregur voru í tapliðinu. Til refsingar var danska-norska konungsríkið leyst upp og Noregur fluttur frá Danmörku til Svíþjóðar. En áður en sambandið við Svíþjóð var formlegt tókst nýstofnuðum norskum yfirvöldum að búa til norska stjórnarskrá. Stjórnarskráin varð mikilvæg í sambandinu við Svíþjóð vegna þess að hún viðurkenndi Noreg formlega sem ríki. Í hernaðarlegu sjónarmiði var mikilvægasti hluti stjórnarskrárinnar grein 109, sem kom á herskyldu fyrir alla menn. En það myndi standa fram undir lok 1800 áður en allir norskir menn voru teknir með sem hermenn.

Friður – og tvær heimsstyrjaldir

Eftir Napóleonsstyrjöldinni lauk var fólk í Evrópu þreytt á stríðum og átökum. Þessi almenna stemning hægði á þróun og vexti norska hersins og sjóhersins. Í lok 19. aldar byggðu yfirvöld upp herinn og sjóherinn, vegna vaxandi sjálfstæðisbaráttu Norðmanna. Sambandið við Svíþjóð var leyst upp með friðsamlegum hætti árið 1905, en norskir stjórnmálamenn töldu eindregið að herinn hefði verið mikilvægur þáttur í að tryggja sjálfstæði Noregs.

Í fyrri heimsstyrjöldinni frá 1914 til 1918 tókst Noregi að vera hlutlaus, en hlutleysi Norðmanna er mjög umdeilt. Norðmenn höfðu samúð með Bretum og meira en 3.500 norskir sjómenn féllu í árásum Þjóðverja. Eftir stríðið var Evrópa enn og aftur þreytt á stríði. Þetta leiddi til sterkra krafna um afvopnun – einnig í Noregi. Norski herinn var skorinn niður og fjárveitingum til hersins var haldið í lágmarki.

Allan 1930 neyddi aukin spenna í Evrópu Norðmenn til að endurreisa herafla sinn. Hins vegar kom endurnýjuð áhersla á hernaðarútgjöld of seint. Þann 9. apríl 1940 réðust nasistar-Þýskaland á Noreg og Þjóðverjar náðu öllu landinu á sitt vald í júní 1940. Um 1.100 norskir hermenn féllu í orrustunum. Eftir ósigurinn hóf norska útlagastjórnin að byggja upp nokkrar herdeildir norska hersins, sjóhersins og flughersins frá Bretlandi.

Um 10.000 manns týndu lífi á norskri grundu í síðari heimsstyrjöldinni, flestir við frelsun Norður-Noregs haustið 1944. Auk þess voru fjölmargir sovéskir og serbneskir stríðsfangar drepnir í þýskum fangabúðum í Noregi. .

Hernámi breytti herstefnu Noregs í grundvallaratriðum. Landið hafði komist að því að krafa um hlutleysi væri engin trygging fyrir því að forðast stríð og hernám. Noregur hætti því hlutleysisreglunni.

Kalda stríðið

Seint á fjórða áratugnum jókst alþjóðleg spenna milli Vesturlanda og Sovétríkjanna. Sem lítið nágrannaríki Sovétríkjanna höfðu norsk stjórnvöld áhyggjur. Norðurlöndunum tókst ekki að stofna norrænt hernaðarbandalag og varð það til þess að Noregur gekk í NATO árið 1949.

NATO-aðildin og reynslan af stríðinu leiddu til fordæmalausrar uppbyggingar norska hersins. Noregur fékk einnig peningalega aðstoð frá Bandaríkjunum og NATO til að kaupa vopn og byggja upp innviði. Árin 1952 og 1953 námu fjárveitingar til varnarmála 30% af fjárlögum ríkisins og 4,7% af vergri landsframleiðslu Noregs.

Gullið tímabil fyrir herskyldu

Lok síðari heimsstyrjaldarinnar markaði upphafið að gullnu tímabili fyrir almenna herskyldu karla í Noregi. Fleiri karlar þurftu að gegna fyrstu herþjónustu og hermenntun og herþjálfun jókst að stærð og fjölda. Á hámarkstímanum voru meira en 350.000 Norðmenn hluti af norska hernum. Frá árinu 1949 hefur Noregur einnig verið mikilvægur þátttakandi í friðargæsluverkefnum SÞ. höfðu meir en 40.000 norskar konur og karlar gegnt herþjónustu .

Jafnvægisstefna

Norski herinn var hvað mestur á fimmta og sjötta áratugnum. Eftir þetta breytti NATO um stefnu og peningalegur stuðningur við Noreg minnkaði. Þetta leiddi til breytinga á norska hernum. Á sama tíma varð norðurskautið smám saman mikilvægara fyrir stórveldin.

Aðild Noregs að NATO var ætlað að koma í veg fyrir að Sovétríkin þrýstu á Noreg og réðust á þær. Á sama tíma vildu Norðmenn ekki ögra risastórum nágranna sínum meira en nauðsynlegt var. Þetta þýddi að Noregur þurfti sveigjanlega og áreiðanlega varnarstefnu. Ein afleiðingin var sú að Noregur leyfði engum erlendum eða bandamönnum að koma upp herstöðvum á norsku yfirráðasvæði – nema ef ráðist yrði á Noreg eða hótað yrði árásum. Norðmenn neituðu einnig samstarfsaðilum sínum að koma fyrir kjarnorkuvopnum í Noregi á friðartímum.

Nútímaleg en smærri stofnun

Upp úr 1970 voru fjármögnun hersins ósamrýmanleg pólitískum markmiðum hersins. Með lok kalda stríðsins á tíunda áratug síðustu aldar var hernum breytt úr svokölluðum innrásarvörnum í þéttara skipulag með meiri gæðum, nútímalegum vopnum, nýjum hergögnum og fleiri faglegum sveitum og einingum. Nýleg þátttaka Noregs í alþjóðlegum aðgerðum eins og Afganistan hefur gefið stofnuninni mikilvæga reynslu og sérfræðiþekkingu.

Á tíunda áratugnum voru gerðar nokkrar stórar breytingar á starfsmannahliðinni. Árið 2015 tók Noregur upp almenna herskyldu. Þetta gaf norskum körlum og konum jöfn réttindi og skyldur þegar kemur að því að vernda Noreg. Árið 2016 kom einnig á laggirnar nýtt starfsmannakerfi fyrir undirforingja, sérfræðisveitina. Sérfræðingarnir fylgja stigi frá OR1 til OR9 – sambærilegt við skipulag NATO. Nýja kerfinu hefur verið lýst sem mestu breytingum í hernum frá stofnun hersins árið 1628.

Nýlegar breytingar á alþjóðlegu öryggisástandi hafa einnig neytt Norðmenn til að endurskipuleggja her sinn. Í október 2019 kynnti varnarmálastjóri ráð sitt um hvernig norski herinn ætti að þróast á næstu áratugum. Hann mælti með auknum fjárfestingum í mannafla og búnaði og endurnýjuð skipulag. Alþingi mun taka ákvörðun um útgjöld og uppbyggingu árið 2020, með að lokum breytingar sem koma til framkvæmda frá og með 2021.

Árið 2020 hafði einnig í för með sér nokkrar stórar breytingar á herbúnaði hersins. Nýr floti F-35 orrustuþotna verður kominn í fullan rekstur árið 2025, en floti P-8 Poseidon Maritime Patrol flugvéla verður starfræktur frá og með 2023. Björgunarþyrlan AW101 SAR Queen og NH90 þyrlurnar verða einnig í fullum rekstri árið 2020 og fimm nýju 212A kafbátarnir verða afhentir til Noregs undir lok áratugarins. Skilaboðin eru skýr, varnir Noregs eru góðar.

Heimild: Norske Forsvaret