Gagnrýni Adams Smiths á merkantílisma og þar með sósíalisma

Adam Smith skrifaði rit sitt „Rannsókn á eðli og orsökum auðlegðar þjóðanna“, árið 1776 (e: An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations). Ritið var ekki aðeins heilstæð greining á gangverki efnahagslífsins og uppsprettu auðs, heldur líka gagnrýni á viðteknar hugmyndir þess tíma sem gerðu ráð fyrir að ríkisvaldið ætti að leika lykilhlutverk í því að stýra viðskiptum, sérstaklega utanríkisviðskiptum. Þetta gæti einnig verið gagnrýni á sósíalismanum en hann kom ekki fram fyrr en öld síðar en Karl Marx hefði betur lesið rit Adam Smiths. Merkantilisminn á það sameiginlegt með kommúnismanum að vilja ríkis afskipti af gangverki efnahagslífsins.

Merkantílisminn hélt því fram að auður þjóðanna væri á enda kominn og að eina leiðin til að komast á rétt strik væri að safna gulli og tollvörum erlendis frá. Samkvæmt þessari kenningu ættu þjóðir að selja vörur sínar til annarra landa en kaupa ekkert í staðinn. Fyrirsjáanlega lentu lönd í lotum hefndartolla sem kæfðu alþjóðaviðskipti en þau hafa oftast leitt til lægra vöruverðs, svo fremur sem stórþjóðir eru ekki að svindla.

Rit Smith fól í sér tvær meginhugmyndir sem deildu á merkantílismanninum

Önnur er að eins gróði þurfi ekki alltaf að vera annars tap (nokkuð sem ný-marxistar halda stöðugt fram í dag). Allir geti grætt á frjálsum viðskiptum, því að í þeim nýti þeir sér ólíka aðstöðu og hæfileika hver annars. Verkaskiptingin sé helsta orsök auðlegðar þjóðanna. Þetta er einmitt helstu rök sósíalista í dag, að aðrir séu að græða á kostnað annarra og því þurfi að refsa þeim (með hærri sköttum) en gleyma því að auðlegð skapar velferð sem á endanum leiðir til velferðar allra í samfélaginu. Án auðs, er ekkert velferðakerfi, einfalt. Ekki skapar ríkið fjármagn. Það hagar sér í raun eins og handrukkari, leggur "verndartolla" á borgaranna og heitir vernd og dreifingu gæðanna. Það skapar ekkert.

Tökum dæmi um hvað auðmaður getur gert. Þorp er á vonarvöl og mikið atvinnuleysi (við þekkjum öll dæmi um auðmenn í íslensku sjávarþorpunum sem héldu þau gangandi en um leið og stórar útgerðir, sem voru kannski með höfuðstöðvar í Reykjavík eða Akureyri, tóku við rekstur útgerðarinnar, hvarf kvótinn). Ábyrgðin á velferð þorpsins er orðin dreifð. Ef ekkert er gert, þá leggst það í eyði en ef fjársterkur aðili kemur inn með nýtt fjármagn, gæti þorpið bjargast.  Er hann, auðjöfurinn, að níðast á öðrum eða er hann að bjarga þeim?

Hin hugmyndin er, að atvinnulífið geti verið skipulegt án þess að þurfa að vera skipulagt sem slíkt.  Talað er um hina ósýnileg hönd. Sjálfstýring á markaði geti komið í stað miðstýringar, frjáls viðskipti í stað valdboðs. Þetta náttúrlega jafnvægi sem hér er lýst stýrist af lögmálum framboðs og eftirspurnar.

Eitt þekktasta niðurstaða Smith er sú að lögmál markaðarins sjái til þess að einstaklingar sem hver um sig er aðeins að leita að því að hámarka eigin ábata vinni í raun saman að efla allra hag. Hann lýsti þessu þannig að hin "ósýnilega hönd" markaðarins stýrði framleiðsluþáttum með hagkvæmustum hætti og tryggði lægst verð til neytenda.

En hver er hin ósýnilega hönd í raun? Það hefur aldrei verið útskýrt eða sannað. Eitt best geymda leyndarmálið í hagfræði er í raun það að það er ekkert sem sannar að hin ósýnilegu hönd fyrirbrigið sé til. Eftir meira en heila öld að reyna að sanna hið gagnstæða, komust hagfræðingar, sem rannsökuðu málið, loks að þeirri niðurstöðu á áttunda áratugnum að engin ástæða væri til að ætla að markaðir væru leiddir, eins og af ósýnilegri hendi, til ákjósanlegs jafnvægis - eða nokkurs jafnvægis yfirleitt. En skilaboðin bárust aldrei til meintra hagnýtra samstarfsmanna þeirra sem ýta svo ákaft fram ráðleggingum um nánast hvað sem er. Flestir heyrðu ekki einu sinni hvað kenningasmiðirnir sögðu, eða hunsuðu það af einurð.

Hin kraftmikla en ólgusöm saga kapítalismans er auðvitað hin ósýnilega hönd. Fjármálakreppan sem braust út árið 2008 og skuldakreppan sem ógnar Evrópu eru bara nýjustu sönnunargögnin.

En svarið gæti einfalt. Hin ósýnilega hönd er ákvörðun meirihluta þeirra sem eru á markaðinum sem sameiginlega valda því að „skynsamleg“ ákvörðun er tekin en hún er það ekki alltaf, annars væru ekki efnahagskreppur reglulega. Hvers vegna það eru reglulegar efnahagskreppur er spurning; gæti verið innbyggt í kapitalismanum, en líklegri skýring er það vegna misnotkunar og rangra upplýsinga.

Ósýnileg hönd er verg ákvarðanna á markaði sem veldur stefnu markaðins eða efnahagskerfisins. Þær geta verið skynsamar og/eða óskynsamar.

Það sem leiðir til óskynsamra ákvarðanna er að það er "fiktað" í gangverkinu og það hættir að starfa rétt.  Það er ekki leikið eftir reglum kapitalísmans. Hverjir eru það sem gera það ekki? Jú, það geta verið einstaklingar, fyrirtæki og ríkisvaldið sjálft. Oftast er sökudólgurinn ríkisvaldið sjálft því það setur reglurnar og lögin. Kapitalískt efnahagskerfi þarf einfaldar en skýrar reglur og lög, jafnræði og frelsi.

Kannski er bara ágætt að það sé galli á kapitalismanum, að hann fljóti í ólgusjó lífsins og hagi sér eins og náttúruaflið, sem er sískapandi en stundum um leið eyðileggjandi.

Ronald Reagan, "Ávarp til þjóðarinnar vegna Challenger" þann 28. janúar, 1986; Washington, D.C

Þann 28. janúar, 1986, litu milljónir Bandaríkjamanna, margir þeirra skólabörn sem fylgdust með frá kennsluborðum í kennslustofum, til himna til að sjá 7 Bandaríkjamenn, þar á meðal Christa McAuliffe, 37 ára skólakennara og fyrsti "borgaralegi geimfarinn", lyfta sér út í geiminn í geimskutlunni Challenger. Aðeins 73 sekúndum síðar splundraðist skutlan í eldkúlu. Allir sjö um borð fórust. Þetta voru fyrstu dauðsföll bandarískra geimfara á flugi og þjóðin var hneyksluð og harmi bundin vegna harmleiknum. Aðeins nokkrum klukkustundum eftir hamfarirnar ávarpaði Ronald Reagan forseti þjóðina í útvarpi og ljósvakamiðlum og heiðraði þessa „brautryðjendur“ og veitti ringluðu fólki huggun og fullvissu. Hér kemur ávarpið.

Dömur mínar og herrar, ég ætlaði að tala við ykkur fyrr í kvöld til að segja frá stöðu ríkissambandsins, en atburðir fyrr í dag hafa orðið til þess að ég breytti þessum áætlunum. Í dag er dagur sorgar og minningar. Ég og Nancy erum sárþjáð í hjarta okkar vegna harmleiksins vegna geimskutlunnar Challenger. Við vitum að við deilum þessum sársauka með öllu fólki í landinu okkar. Þetta er sannarlega þjóðlegur harmleikur.

Fyrir nítján árum, næstum því í dag, misstum við þrjá geimfara í hræðilegu slysi á jörðu niðri. En við höfum aldrei misst geimfara á flugi; við höfum aldrei lent í svona harmleik. Og kannski höfum við gleymt hugrekkinu sem þurfti fyrir áhöfn geimskutlunnar; en þeir, farþegarnir sjö í Challenger, voru meðvitaðir um hætturnar, en sigruðu þær og unnu störf sín með prýði. Við syrgjum sjö hetjur: Michael Smith, Dick Scobee, Judith Resnik, Ronald McNair, Ellison Onizuka, Gregory Jarvis og Christa McAuliffe. Við syrgjum missi þeirra sem sameinuð þjóð.

Fyrir fjölskyldur hinna sjö getum við ekki borið, eins og þið rétt getið, öll áhrif þessa harmleiks. En við finnum fyrir missinum og við hugsum svo mikið til ykkar. Ástvinir ykkar voru áræðnir og hugrakkir, og þeir höfðu þessa sérstöku náð, þennan sérstaka anda sem segir: „Gefðu mér áskorun og ég mun mæta henni með gleði.“ Þeir höfðu hungrað í að kanna alheiminn og uppgötva sannleika hans. Þeir vildu þjóna og þeir gerðu það. Þeir þjónuðu okkur öllum.

Við höfum vanist undrum á þessari öld. Það er erfitt að töfra okkur. En í tuttugu og fimm ár hefur geimferðaáætlun Bandaríkjanna gert einmitt það. Við höfum vanist hugmyndinni um geiminn og kannski gleymum við því að við erum rétt byrjuð. Við erum enn brautryðjendur. Þeir, meðlimir Challenger áhafnarinnar, voru brautryðjendur.

Og ég vil segja dálítið við skólabörn Bandaríkjanna sem horfðu á beina útsendingu af flugtaki geimskutlunnar. Ég veit að það er erfitt að skilja, en stundum gerast sársaukafullir hlutir eins og þetta. Þetta er allt hluti af ferli könnunar og uppgötvunar. Þetta er allt hluti af því að taka tækifæri og víkka sjóndeildarhring mannsins. Framtíðin tilheyrir ekki viðkvæmum; það tilheyrir hugrökkum. Challenger áhöfnin var að draga okkur inn í framtíðina og við munum halda áfram að fylgja þeim.

Ég hef alltaf haft mikla trú á og virðingu fyrir geimáætluninni okkar og það sem gerðist í dag dregur ekkert úr því. Við felum ekki geimáætlunina okkar. Við höldum ekki leyndarmálum og hyljum hlutina. Við gerum þetta allt fyrir framan allan heiminn og opinberlega. Þannig er frelsið og við myndum ekki breyta því í eina mínútu. Við höldum áfram leit okkar í geimnum. Það verður meira skutlaflug og fleiri geimskutlu áhafnir og já, fleiri sjálfboðaliðar, fleiri almennir borgarar, fleiri kennarar í geimnum. Ekkert endar hér; Vonir okkar og ferðir okkar halda áfram. Ég vil bæta því við að ég vildi að ég gæti talað við hvern þann karl og hvern einasta konu sem starfar fyrir NASA eða sem unnu að þessu verkefni og geta sagt þeim: „Tileinkun ykkar og fagmennska hefur hreyft við og hrifið okkur í áratugi. Og við vitum af angist ykkar. Við deilum því."

Hér kemur tilviljun dagsins. Þennan dag fyrir 390 árum lést hinn mikli landkönnuður Sir Francis Drake um borð í skipi undan strönd Panama. Á lífsleiðinni voru hin miklu landamæri hafið og sagnfræðingur sagði síðar: „Hann bjó við sjóinn, dó á honum og var grafinn í djúpi hans.“ Í dag getum við sagt um áhöfn Challenger: vígslu þeirra var eins og Drakes, heillum hildi.

Áhöfn geimferjunnar Challenger heiðraði okkur með því hvernig hún lifðu lífi sínu. Við munum aldrei gleyma þeim, né síðast þegar við sáum þau, í morgun, þegar þeir bjuggu sig undir ferðina og veifuðu bless og ‚slepptu hryggjarböndum jarðar‘ til að "snerta andlit Guðs".

Þakka ykkur áheyrnina.

Hvað varð um írsku þrælanna á Íslandi?

Svarið við þessu má að hluta til finna með að skoða sambærilega þróun og atburði á hinum Norðurlöndunum, hvað varð almennt um þá þræla sem víkingar hertóku?

Hér er frábær grein um DNA rannsókn á Skandinövum og áhrif þess að flytja inn þræla frá herleiðöngrum. Í ljós kom að þrælar þessir höfðu lítil sem engin áhrif á genamengi Norðurlandabúa. Það sama hlýtur að eiga við um Ísland. Skýringin er einföld, þrælar voru eign, ekki fólk. Þeir máttu ekki giftast né koma sér upp búi, þó undantekningar hafi verið á því, samanber frásagnir úr Íslendingasögunum.

Hér gildi hnefarétturinn, þeir sem voru lægra settir voru jaðarsettir eða drepnir sbr. hólmsáskoranir um konur og jarðir. Undirmálsfólkið hrakið upp á heiðar samanber söguna af Náttfara dæmið um landnám Eyjafjarðar. Börn voru borin út. Samfélagið var grimmt. Þrælarnir nutu ekki verndar ættarinnar sem var í raun eina lögregluvaldið á landinu. Ergo: afkomendur dóu flestir út á fyrstu öld byggðar á Íslandi.

Ég hef rekið hér áður að fyrstu landnemarnir, úr fyrstu bylgjunni komu margir hverjir úr byggðum norrænanna manna á Bretlandseyjum og Írlandi. Með í för voru írskir þrælar en sumir víkinganna giftust inn í keltneskar höfðingjaættir og voru sumir hverjir blandaðir hingað komnir. Írska blóðið í okkur hlýtur að koma frá þessu fólki. Svo lokuðust leiðir til Írlands og fleiri Bretlandseyja og fólk hætti að koma þaðan um í lok 10. aldar (orrustan um Clontarf 1014 markað endanlega lok yfirráða norræna manna á Írlandi). Víkingaöld lauk endanlega á Bretlandseyjum 1066 í orrustunni um Hasting. En víkingarnir skyldu eftir sig fólk, sem blandaðist fólkinu sem fyrir var, alls staðar á Bretlandseyjum. Írar eru t.a.m. mjög blandaðir norrænum mönnum, Skotar einnig en yfirstéttin þar er að mestu norræn að uppruna, sama má segja um Engleninga. Minnst eru áhrifin í Wales.

Í annarri bylgjunni kom norrænt bændafólk sem eyðilögðu grundvöll þrælahalds á Íslandi. Þetta gerist á mjög skömmum tíma og landið sem var hálf kristið og hálf heiðið, varð alheiðið til árþúsundamótin 1000. Norræn menning staðfest og tunga.

Innfluttir þræla á Norðurlöndum og innlendir skuldaþrælar

Þrælahald var ríkt á Norðurlöndum í heiðnum sið. Menn voru látnir þræla ef þeir borguðu t.a.m. ekki skuldir. Kristin kikja útrýmdi þetta að lokum. Kíkjum á hvað varð um erlendu þrælanna samkvæmt DNA rannsókn, sjá slóðina:

Ancient DNA Paints a New Picture of the Viking AgeAncient DNA Paints a New Picture of the Viking Age

"Ein besta skýringin á nýju niðurstöðunum var sú að víkingar réðust inn á svæði í kringum Skandinavíu að hluta til, til að eignast þræla, að sögn Mark Collard, þróunarmannfræðings við Simon Fraser háskólann í Bresku Kólumbíu sem tók ekki þátt í rannsókninni.

„Það er ljóst af fornleifum og sögulegum skjölum að þeir tóku líka fanga,“ sagði hann og bætti við að nýja rannsóknin bendi til þess að fjöldi þræla sem víkingar fluttu aftur til Skandinavíu hafi verið nægur til að hafa áhrif á erfðasamsetningu svæðisins.

Rannsóknin leiddi líka í ljós að fyrst og fremst voru konur fluttar inn í Skandinavíu úr austri á þessum tíma – sem „bendir til þess að víkingarnir hafi kannski helst miðað að konum og stúlkum sem þræla,“ sagði Dr. Collard.

Sumt fólksins sem kom til Skandinavíu gæti einnig hafa verið kristnir trúboðar eða munkar sem fluttust inn af fúsum og frjálsum vilja, sem og diplómatar og kaupmenn, að sögn Anders Götherström, meðhöfundar nýju rannsóknarinnar og prófessor í sameindafornleifafræði við Stokkhólmsháskóla.

En þessir nýliðar í Skandinavíu blómstruðu ekki, sýndi erfðagreiningin. Teymi Dr. Götherström skoðaði næstum 300 forn erfðamengi frá einstaklingum sem dóu frá upphafi fyrstu aldar til miðrar 19. aldar og fundust á fornleifasvæðum og gröfum víðs vegar um Svíþjóð og Noreg. Þeir báru síðan þessi erfðamengi saman við erfðafræðilegar upplýsingar frá meira en 16.600 einstaklingum sem búa nú í Svíþjóð, Noregi og Danmörku.

Rannsakendur komust að því að í kjölfar víkingatímans var áberandi samdráttur í Eystrasaltsríkjum og bresk-írskum ættum meðal Skandinava. Þó að einhver erfðafræðileg áhrif séu enn frá þessum svæðum í dag, þá eru þau „ekki eins mikil og við hefðum búist við,“ sagði Dr. Götherström.

„Eina trúverðuga leiðin sem ég get útskýrt er að margt af þessu fólki sem kom til Skandinavíu á víkingatímanum kom sér ekki upp fjölskyldur og var ekki eins duglegt við að eignast börn og fólkið sem bjó þar þegar,“ bætti hann við.

Þó fornt DNA skipti sköpum til að skapa skýrari mynd af sögu svæðisins, eru tennur og bein sem innihalda slíkar erfðafræðilegar upplýsingar takmarkaðar. Að finna slíkar leifar sem eru frá upphafi víkingatímans er erfitt að eiga við, þar sem líkbrennsla var algeng greftrunarhefð í Skandinavíu á þeim tíma, að sögn Dr. Götherström."

Dæmi um hversu innvígðir víkingarnir voru inn í samfélögin á Bretlandseyjum eru örlög víkinga í Skotlandi

Sameiginlegur málstaður og sameiginlegur áhugi varð mikilvægari en þjóðerni og norrænir, Skotar, Piktar og Bretar giftust í Skotlandi á öllum stigum samfélagsins. Að lokum voru það ekki aðeins Piktar og Skotar sem voru skoskir, heldur víkingarnir líka.

Enn og aftur voru eyjarnar öðruvísi og voru vígi víkinga og norrænna siða löngu eftir að víkingaöld lauk. Það var til eyja eins og Orkneyja, Hjaltlandseyja og Manneyjar sem írski konungurinn Máel Mórda dró marga bandamenn sína gegn Brian Boru í orrustunni við Clontarf (1014), og það var aftur til þessara eyja sem víkingarnir sem lifðu af sneru aftur. 

Hebríðar voru opinberlega á yfirráðasvæði Noregs, ekki Skotlands, fram á 13. öld, eins og Orkneyjar og Hjaltland fram á þá 15. Í dag eru þessir staðir enn jafn ríkir af norrænni menningu og þeir eru í norrænu blóði. DNA rannsóknir sýna að Hjaltlandseyjar eru 44% norrænar og Orkneyjar 30%, og gefa haldbærar vísbendingar um að þessi svæði í Skotlandi hafi verið byggð af skandinavískum fjölskyldum, en ekki bara karlkyns ævintýramönnum. Aðrar eyjar, eins og Hebrides, eru um 15-20% sem er enn mjög hátt miðað við að við erum að tala um fólksflutninga sem átti sér stað fyrir þúsund árum.

Wales eina svæðið sem víkingar náðu aldrei tök á

Það voru ekki bara Rómverjar eða Engilsaxar sem áttu í erfiðleikum með að taka Wales, heldur einnig víkingarnir.

Þetta hefur jafnan verið rakið til öflugan sameinaðan herafla samtímans hjá velsku konungunum, einkum Rhodri mikla. Þannig gátu víkingarnir ekki stofnað nein ríki eða svæði sem stjórnuðu í Wales og voru afskipti þeirra að mestu bundin við árásir og viðskipti. Danir eru skráðir fyrir árás á Anglesey árið 854.

Hins vegar voru það Normanar, afkomendur Norðmanna og Frakka í Normandí sem náðu að lokum að leggja landið undir sig upp úr 1066 en það tók langan tíma og í raun aldrei að fullnustu, því enn er töluð keltneska (gelíska) í Wales í dag.

 

Um frelsið - harðstjórn félagslegra skoðana

Inngangur

Hér ætla ég að birta þýðingu mína á samatekt úr bókinni On Liberty sem David Schultz tók saman og ekki veitir af, þegar ráðamenn þjóðarinnar eru að gera óskundaverk eða óvitaverk í meintri almannnaþágu og þykjast vera að berjast gegn hatursorðræðu. Í lokakaflanum kem ég með hugleiðingar mínar.

Bókin On Liberty (ísl. Um frelsið) frá 1859 eftir breska heimspekinginn John Stuart Mill setur fram ein áhrifamestu rök sem fram hafa komið í þágu málfrelsis og einstaklingsfrelsis fram yfir ritskoðun og föðurhyggju. Mikilvægi bókarinnar felst í röð öflugra röksemda sem verja frjálst flæði hugmynda á markaðstorgi hugmynda og í þeirri trú að einstaklingar geti best valið lífsstíls val sitt, án afskipta stjórnvalda. Bókin Um frelsið  var því innblástur fyrir fyrstu viðauka kenninguna (bandarísku stjórnarskránna).

Mill sagði að einstaklingsfrelsi þyrfti vernd frá stjórnvöldum og fyrir félagslegri stjórn

Að sögn Mills nægir vernd gegn ofríki harðstjórans ekki til að tryggja einstaklingsfrelsi. Einnig er þörf á vernd gegn ofríki ríkjandi skoðana, sem leitast við að bæla niður ágreining og framfylgja samræmi. Aðaláhyggjuefni bókarinnar Um frelsið er að finna leið til að draga mörkin á milli „sjálfstæði einstaklingsins og félagslegrar stjórnunar“ - það er, við hvaða aðstæður er samfélaginu réttlætanlegt að hafa afskipti af lífi einstaklings?

Þessarar spurningar svarar Mills eftirfarandi: „Eina markmiðið sem samfélagi er réttlætanlegt, einstaklingslega eða sameiginlega, að trufla athafnafrelsi einhvers úr hópi þess, er sjálfsvernd. Að eini tilgangurinn sem hægt er að beita valdi með réttmætum hætti yfir einhverjum einstaklingi sem er í siðmenntuðu samfélagi, gegn vilja hans, er að koma í veg fyrir skaða annarra. Hans eigin hagur (frá sjónarhorni samfélagsins sem segist vera vernda einstaklinginn gegn honum sjálfum), annaðhvort líkamlegur eða siðferðilegur, er ekki fullnægjandi réttlæting.“

Mill mælir gegn föðurhyggju

Kaflar þrjú, fjögur og fimm í Um frelsi eru helgaðir víðtækri röð röksemda gegn föðurhyggju. Í þessum rökum fullyrðir Mill að einstaklingar séu þeirra eigin bestu dómarar um smekk þeirra og óskir og því ætti að leyfa þeim að velja sitt eigið ef þeir ætla að vaxa og dafna sem einstaklingar. Mill heldur því einnig fram að ef samfélagið hefði afskipti, myndi það oft gera það á rangan hátt. Á heildina litið er meginmarkmið þessara hluta að koma á vegg milli einkalífs og opinbers lífs, þar sem samfélagið hefur engan rétt til að blanda sér í einkalífið.

Mill mælir gegn ritskoðun

Kafli 2 í Um frelsi er vörn fyrir hugsunar- og tjáningarfrelsi og rök gegn ritskoðun. Mill færir nokkur rök fyrir tjáningarfrelsi.

• Í fyrsta lagi, vegna þess að enginn veit sannleikann, getur ritskoðun hugmynda verið að ritskoða sannleikann.
• Í öðru lagi er frjáls hugmyndasamkeppni besta leiðin til að finna sannleikann.
• Í þriðja lagi, vegna þess að engin ein hugmynd er summa sannleikans, munu jafnvel þær hugmyndir sem innihalda aðeins hluta sannleikans hjálpa samfélaginu að afla sér þekkingar. Þessi rök gefa til kynna að jafnvel rangar hugmyndir séu verðmætar, vegna þess að þær reyna bæði á sannleikann og koma í veg fyrir að hann renni út í dogma, og vegna þess að þær geta líka innihaldið sannleikasmit sem vert er að varðveita.

Í stuttu máli munu hin öflugu skoðanaskipti hjálpa til við að varðveita einstaklingseinkenni, halda aftur af harðstjórn félagslegra skoðana og leiða leitina að sannleikanum.

Um frelsið hefur verið mikilvægt markaðstorg hugmynda fyrir fyrsta viðauka (stjórnaskráa)

Bókin Um frelsið hefur gegnt hlutverki í mörgum stjórnskipunarréttarkenningum. Hún hefur verið mikilvæg  vörn réttar til friðhelgi einkalífs gegn einstaklingsfrelsi, á sviðum kynferðislegs sjálfræðis og við val á lesefni og trúarbrögðum.

En hinn raunverulegi kraftur bókarinnar hefur verið í því að skilgreina fyrsta viðaukann sem markaðstorg hugmynda þar sem sannleikur hugmynda er ákvarðaður ekki með því að beygja sig fyrir stjórnvaldsákvörðun eða ritskoðun, heldur með því að leyfa andófsmenn brenna fána eða krossa, mótmæla eða birta hugmyndir sem ögra ríkjandi rétttrúnaði í samfélaginu. Kannski var besta yfirlýsingin um útfærslu Um frelsið í stjórnarskránni í dómsmálinu West Virginia State Board of Education v. Barnette (1943).

Hæstiréttur Bandaríkjanna, þegar hann felldi lögboðin fánakveðjulög, lýsti því yfir: „Ef það er einhver fastastjarna í okkar stjórnskipulega stjörnumerki, þá er það sú að enginn embættismaður, hásettur eða lásettur, getur mælt fyrir um hvað skuli vera rétttrúnaður í stjórnmálum, þjóðernishyggju, trúarbrögðum, eða í öðrum álitamálum.“

Slóð: On Liberty

Hugleiðing

Ætla mætti að ráðherrar og aðrir stjórnmálamenn hafi aðstoðarmenn til að hjálpa sér við stjórnarstörf en geti einnig leitað til sérfræðinga þegar fengist er við ýmis álitamál. Eflaust á þingsályktunartillaga forsætisráðherra um hatrsorðræðu eftir að ganga í gegnum síu ábendinga og gagnrýni í meðförum þings.

En jafnvel ráðherra sem er ekki menntaður í stjórnmálafræði ætti að kannast við stjórnmálaheimspekinginn John Stuart Mill og hann ætti einnig að fara varlega í að gera atlögu að stjórnarskrávörðum réttindum íslenskra borgara. Svo má geta að skrif Mills um kúgun kvenna er eru talin marka tímamót í þróun feminisma í bók hans Kúgun kvenna 1869.

Einnig gætu íslenskir stjórnmálamenn haft gott af því að kynna sér bandarísku stjórnarskrána sem er fyrst nútíma lýðræðisstjórnarskráin en hún er það vel uppbyggð að hún hefur staðist tímans tönn að mestu en er eins og ég hef margoft komið inn á með viðaukum.

Í stað þess að senda opinbera starfsmenn með valdboði á námskeið um hatursorðræðu (mætti hafa það valkvætt), ættu þingmenn, bæði Alþingismenn og ráðherrar e.t.v. að fara á námskeið (mætti vera valkvætt en ég mæli með skyldumætingu!) að kynna sér grundvöll lýðræðisins, stjórnkerfishugmynda og kenningar stjórnmálaheimspekinga. Íslenska stjórnkerfið er nefnilega meingallað. Fyrsta lýðveldi Íslands er komið að endastöð að mínu mati.

Gott gæti verið fyrir þá einnig að glugga í nokkrar valdar stjórnarskrár þegar þeir ætla að grufla í íslensku stjórnarskránni sem hefur ekki eins og sú bandaríska, staðist eins vel tímans tönn. Fyrsta verkið þeirra ætti að vera að brjóta ekki VII. kafla hennar og ákvæðið um tjáningarfrelsið en þar er hverjum manni tryggður réttur til að tjá hugsanir sínar, en þó verður hann að ábyrgjast þær fyrir dómi og síðan er áskilið að ritskoðun og sambærilegar tálmanir á prentfrelsi skuli aldrei í lög leiða.

 

 

 

 

Forsætisráðherra boðar þingsályktunartillögu um hatursorðræðu - stóri bróðir að birtast?

Ég hef skrifað ótal greinar um málfrelsi og tjáningarfrelsi almennt.  Þetta er bráðnauðsynlegt að gera, því að auðvelt er að taka þessi réttindi af okkur, með stjórnvaldsákvörðun eða ritskoðun samfélagsmiðla og aðra aðila. Svo virðist að það eigi að þvinga fólk til að hugsa pólitískt rétt með "réttum hugtökum".

Nú sýnist mér forsætisráðherra vorr vera kominn á vonda vegferð. Ég hlustaði á viðtal við hana í morgunþætti í útvarpinu og þegar þáttastjórnendur gengu á hana, hvað er hatursorðræða, var fátt um svör og sagði hún að þetta mat byggist á tilfinningu viðkomandi! Það er nú svo að það sem sumum finnst vera mógðun, finnst öðrum ekki og alltaf er þetta persónulegt mat.  Forsætisráðherrann virðist ætla að skylda opinbera starfsmenn til að mæta á hatursorðræðu námskeið!

Hins vegar eru til lög um níðskrift og níðtal og þeir sem telja sig verða á barðinu á slíkum skrifum geta kært til dómstóla. Stjórnvöld eiga ekki að skipta sér af samskiptum borgaranna og deilum þeirra. Punktur. Borgararnir geta kært hvorn annan ef þeir vilja ef þeir mógðast eða þeir telja sig verða fyrir níði.

Það þekkja allir söguna 1984 eftir George Orwell og hvernig stjórnvöld stjórnuðu hugsunum þegnanna (voru ekki borgarar) með nýyrðum og höfðu eftirliti með gjörðum þeirra. Þegnarnir í skáldsögunni áttu að tala nýlensku. (e. Newspeak) og á í því þjóðfélagi sem hún lýsir að koma í staðinn fyrir gamlensku (Oldspeak), þ.e. venjulega enska tungu.

Nýlenska á að hafa orðfæð að takmarki til að ydda tungumálið að hugsun flokksins, eyða blæbrigðum orða og koma þannig algjörlega í veg fyrir að menn geti upphugsað glæpi (sbr.: hugsunarglæpi). Skammstafanir eru algengar í nýlensku, veigrunarorð (sbr. þungunarrof í stað fóstureyðing) sem og afmáning orða eins og uppreisn og frelsi (sem er andstætt hagsmunum ríkisins).  Er íslenskt samfélag og önnur vestræn samfélög orðið Orwellst?

Það er ekki bara það að stjórnvöld ætla að ráða hvernig við tölum, heldur geta þau fylgst með okkur öllum stundum, meira segja í rúmi okkar (ef við höfum farsímann á náttborðinu).

Eftirlitsmyndavélar eru alls staðar, í verslunum, götum, úr gervihnöttum o.s.frv. og andlitsgreiningatæki eru komin á opinberum stofnunum, þannig að það er hægt að handtaka mann á færi ef tækið píppar á mann.

Farsíminn er í raun mesta njósna tæki sem til er (eftirlit 24/7 allt árið um kring) og Orwell hefði ekki getað látið sig dreyma hversu vel stjórnvöld geta fylgst með manni (reyndar var í sögunni eftirlitsmónitor inni á hverju heimili og söguhetjan þurfti að fela sig bakvið skjáinn til að eiga einkalíf). Meira segja heilsa okkar er ekki lengur einkalíf okkar, við erum flokkuð í dilka eftir því hvort við erum bólusett eða ei. Ef við erum ekki bólusett, er t.d. ferðafrelsið tekið af okkur í nafni almannahagsmuna. 

Að lokum má geta að í landi hinu frjálsu, Bandaríkjunum, er haturorðræða ekki bönnuð samkvæmt lögum heldur vernduð. Kíkjum á BNA.

Af hverju er hatursorðræða vernduð?

Fyrsta breytingin á stjórnarskránni gerir enga almenna undantekningu fyrir móðgandi, viðbjóðslega eða hatursfulla tjáningu.

Í Snyder gegn Phelps verndaði hæstiréttur Bandaríkjanna í 8-1 dómi hatursfulla ræðu Westboro baptistakirkjunnar – þekkt fyrir að hafa gripið til hernaðarlegra útfara með skiltum sem á stóð „Guð hatar fagga“ og „Guði sé lof fyrir látna hermenn“ — við mótmæli árið 2006 nálægt jarðarför Matthew A. Snyder, landgönguliða, sem var myrtur í Írak. Alríkisdómstólar vernduðu jafnvel málfrelsi ný-nasista, sem árið 1977 var neitað um leyfi til að ganga í gegnum Skokie, Illinois, þorp þar sem margir fyrrum eftirlifendur helförarinnar bjuggu. (Þrátt fyrir að nasistarnir sigruðu fyrir rétti, fór gangan aldrei fram.)

Eins og FIRE hefur útskýrt margoft áður, missir tal fullorðinna sem frjálsra borgara ekki vernd fyrstu breytingar vegna þess að það er talið hatursfullt. Þetta er vegna þess að hatursorðræða er í sjálfu sér vernduð orðræða, sérstaklega þegar fullorðið fólk talar sín á milli.

Hvenær missir hatursorðræða vernd fyrstu viðauka stjórnaskránna?

Ekki er öll hatursorðræða vernduð af fyrstu breytingunni, þar sem hatursfull tjáning getur fallið undir ákveðna, þrönga flokka óvarins máls eins og:

1) Hvatning til yfirvofandi löglausra aðgerða;
2) Tal sem ógnar eða hvetur til alvarlegra líkamsmeiðinga (sönnuð ógn); eða
3) Tal sem veldur tafarlausri friðarrof (bardagaorð).

Ef hatursfull orðræða fellur undir einn af þessum óvörðu flokkum, þá er hún ekki vernduð af fyrstu breytingunni. Ef hún fellur utan þessara flokka, þá mun ræðan vera áfram vernduð af fyrstu breytingunni í flestum samhengi, með handfylli af öðrum þröngu undantekningum fyrir opinbera starfsmenn og stofnanir.

Til dæmis getur opinber vinnuveitandi agað opinberan starfsmann, eins og lögreglumann eða slökkviliðsmann, sem varpar kynþáttafordómum á borgara meðan hann er á vakt. Sömuleiðis getur embættismaður í opinberum grunnskóla refsað nemanda fyrir að öskra illkvittnislega kynþáttaníð á annan nemanda á ganginum. Embættismenn hjá K-12 stofnunum geta með rökum talið að slíkt tal myndi valda efnislegri og verulegri röskun á skólastarfi og trufla réttindi annarra.

Effectus est ergo: Allt sem stofnar lífi og limum eða samfélagfriði í hættu, nýtur ekki verndar stjórnarskráinnar. Hatursorð og bölv skipta engu máli samkvæmt stjórnarskráinnar.

Vandræðin við að stjórna hatursorðræðu

Fyrsta breytingin veitir mesta vernd fyrir pólitísku tali, bannar mismunun á málflutningi á grundvelli mismunandi sjónarmiða (að fólk geti ekki bannað annað fólk að tjá skoðun sína sem fer í bága við þess eigin) og bannar almennt setningu óljósra eða víðtækra laga sem hafa áhrif á málfrelsi. Lög mega ekki sópa of vítt og verða að skilgreina lykilhugtök þannig að ræðumenn viti hvenær mál þeirra fer yfir strikið í ólögmæti. Þetta virðist forsætisráðherrann ekki skilja og greinilegt er að hún hefur ekki íhuga vandlega hvað hún er að leggja til.

Effectus est ergo: Ómögulegt er að finna mörkin hvar haturorðræðan liggur, ekki má byggja á tilfinningu, heldur skilgreinum hugtökum.

---

Margir vísir menn hafa í gegnum árþúsundin varið málfrelsið, stundum misst frelsi sínu eða lífi.

Hér ætla ég að vísa í fræg ummæli þeirra um réttinn til tjáningarfrelsi:

Socrates: "Fólk krefst málfrelsis til að bæta upp hugsunarfrelsið sem það forðast."

S.G. Tallentyre, Vinir Voltaire: „Ég hafna því sem þú segir, en ég mun verja rétt þinn til dauða til að segja það."

George Washington: „Ef tjáningarfrelsið er afnumið, þá gætum við, mállaus og þögul, verið leidd eins og sauðir til slátrunar."

Benjamin Franklin: „Sá sem vill kollvarpa frelsi þjóðar verður að byrja á því að hamla málfrelsinu."

Soren Kierkegaard: "Fólk krefst málfrelsis sem bætur fyrir hugsunarfrelsið sem það notar sjaldan."

Winston Churchill: "Allir eru hlynntir málfrelsi. Það líður varla sá dagur án þess að það sé lofað, en hugmynd sumra um það er sú að þeim sé frjálst að segja það sem þeim sýnist, en ef einhver annar segir eitthvað til baka er það hneykslan."

Noam Chomsky: "Ef við trúum ekki á tjáningarfrelsi fyrir fólk sem við fyrirlítum, þá trúum við alls ekki á það."

Jordan B. Peterson: "Til þess að geta hugsað þarftu að hætta á að vera móðgandi."

Að lokum, allar tækniframfarir og framfarir í hugsun byggist á málfrelsinu. Engin tilviljun að vestræn ríki sigra alltaf einræðisríkin hvað varðar framfarir á öllum sviðum. Frjáls hugsun byggist á málfrelsi (frjálst tal), skoðanafrelsi(frjálsa hugsun), félagafrelsi og fundafrelsi (samkoma hvers konar). 

Svo er prentfrelsi sem er hluti af málfrelsinu og skoðanafrelsi. Mér sýnist það verið að vega að bæði málfrelsinu og skoðanafrelsinu í þessu samfélagi.

Lengi lifi málfrelsið!

 

 

 

 

 

 

 

Hugtök í velvakanda

Nú er í umræðunni nýyrði sem á taka upp í íslenskunni og það er eitt orð sem fer fyrir brjóstið á mörgum en það er nýyrðið fiskari sem á að koma í stað hugtakið sjómaður. Það síðarnefnda er gamalgróið orð en nýyrðið er í raun slanguryrði sem kemur úr norsku og dönsku og var notað á Íslandi fyrir 2-3 öldum síðan. Grínistar hafa hent gaman að þessu og komið með mörg fyndin orð, eins og lagari (lögfræðingur), löggari (lögreglumaður) o..s.frv.

En á meðan menn gleyma sér í smáatriðunum varðandi ný orð, þá eru ekki margir sem átta sig á að hér er á ferðinni Velvakanda hreyfing (e. Woke movement) sem er hluti af ný-marxistanum en ætlunin er að breyta samfélaginu með nýyrðum samkvæmt kenningunni.

Það er eiginlega ekki til gott orð yfir woke (bókstafleg merking er það að vera vakandi). Velvakandi gæti verið gott orð, sbr. Velvakandi í Morgunblaðinu forðum. Mörg orð hafa komið inn sem hafa skipt um inntak og hugsun varðandi ýmis álitamál.

Gott dæmi um nýyrði er þungunarrof, sem kemur í stað fóstureyðing. Það sjá allir að síðara hugtakið er beinskeytt og er ekki af skafa utan af hlutunum en nýyrðið er hliðrunarorð. (Þungunar)rof gæti þýtt endir en möguleiki er á að taka upp þráðinn síðar, sem er ekki hægt í þessu tilfelli. Það þyrfti því að finna betra orð en þungunarrof, ef menn vilja ekki nota hugtakið fóstureyðing.

Hvað um það, þeir sem eru unnendur málfrelsis eru ekki alveg sáttir við að láta stýra orðum sínum og þar með hugsunum sínum.

Sum gömlu hugtakanna eru lítillækkandi og ekkert að því að búa til ný hugtök sem eru jákvæðari en þau mega ekki breyta merkingu orðanna. Best er að umræða eigi sér stað í þjóðfélaginu og fólk almennt sé sammála um hvaða hugtök eigi að koma, ef á annað borð á að skipta um hugtök. En valdboð að ofan, að ríkið sé að stjórna hvaða hugtök komi inn í orðaforðann kann ekki góðri lukku að stýra.

Orð verða yfirleitt til í daglegu máli, oft sem slanguryrði og ef þau eru vel heppnuð lifa þau af með hefðinni. Önnur ekki. Allir eða flestallir verða að vera sammála um nýyrðin, annars er hætt á deilum og sundrungu.

Lífs reglurnar fjórtán fyrir vælu (woke) kynslóðina

Þessar reglur voru upphaflega settar fram af Charles Sykes í bók sinni "Dumbing Down America". Oftast birtast þær með ellefu reglum en eftir eru þrjár sem upphaflegi höfundurinn hafði skrifað. Þær hafa flogið um netið og kenndar við Bill Gates sem notaði þær sjálfur við fyrirlestrahald sitt.

Bill Gates hélt fyrirlestur fyrir unglinga í gagnfræðaskóla í Bandaríkjunum fyrir rúmum áratugi síðan. Hann talaði um reglurnar 11 sem þau hafa ekki og munu ekki læra um í skólanum. Hann talaði um agaleysi og nýjar áherslur í kennsluaðferðum sem munu skila nýrri kynslóð út í þjóðfélagið, dæmdar til að mistakast.

Regla 1: Lífið er ekki réttlátt, reyndu að venjast því.

Regla 2: Veröldinni er sama um þitt sjálfsálit. Allir ætlast til að þú áorkar einhverju áður en þú ferð að vera ánægð/ur með sjálfa/n þig.

Regla 3: Þú munt ekki þéna 4 milljónir dollara á ári strax þegar þú útskrifast úr skóla og þú verður ekki framkvæmdastjóri fyrr en þú hefur unnið fyrir því.

Regla 4: Ef þér finnst kennarinn þinn strangur og erfiður, bíddu þangað til að þú færð yfirmann.

Regla 5: Að snúa hamborgurum á skyndibitastað er ekki fyrir neðan þína virðingu. Amma þín og afi áttu til annað orð yfir það að snúa hamborgurum. Þau kölluðu það TÆKIFÆRI.

Regla 6: Ef þú klúðrar, þá er það ekki foreldrum þínum að kenna svo hættu að væla og lærðu af mistökunum.

Regla 7: Áður en þú fæddist þá voru foreldrar þínir ekki svona leiðinleg eins og þau eru núna. Þau urðu svona eftir að hafa borgað fyrir uppeldi þitt, þvo fötin þín, þrífa til draslið eftir þig og hlusta á hvað þú ert COOL og þau eru hallærisleg. Svo áður en þú og vinir þínir bjarga regnskógunum og leysið heimsmálin, reyndu þá að taka til og koma reglu á herbergið þitt.

Regla 8: Það getur vel verið að skólinn útskrifi bæði sigurvegara og tapara en lífið gerir það EKKI. Í sumum skólum er hægt að taka sama prófið aftur og aftur. Þannig er þetta ekki úti í atvinnulífinu.

Regla 9: Lífið skiptist ekki í annir og þú munt ekki hafa frí öll sumur. Mjög fáir samstarfsmenn munu hafa áhuga á að hjálpa þér að "finna sjálfan þig". Gerðu það í þínum eigin tíma!

Regla 10: Sjónvarpið er ekki raunveruleikinn. Í raunveruleikanum þarf fólk í alvörunni að yfirgefa kaffihúsið og fara í vinnuna.

Regla 11: Vertu NICE við nördana í skólanum, það endar mjög líklega með því að þú þarft að vinna hjá einhverjum þeirra. THAT'S LIFE.

Regla nr. 12: Reykingar láta þig ekki líta vel út. Það lætur þig líta út fyrir að vera vitlaus. Næst þegar þú ert úti að sigla skaltu horfa á 11 ára strák með rassinn í munninum. Svona lítur þú út fyrir alla eldri en 20. Sama fyrir að "tjá þig" með fjólubláu hári og/eða gatuðum líkamshlutum.

 

Regla nr. 13: Þú ert ekki ódauðlegur. (Sjá reglu nr. 12.) Ef þú hefur á tilfinningunni að það sé rómantískt að lifa hratt, deyja ungur og skilja eftir fallegt lík, hefur þú greinilega ekki séð einn jafnaldra þinn við stofuhita undanfarið.

 

Regla nr. 14: Njóttu þessa á meðan þú getur. Vissulega eru foreldrar sársaukafullir, skólinn er erfiður og lífið er niðurdrepandi. En einhvern tíma muntu átta þig á því hversu yndislegt það var að vera krakki. Kannski þú ættir að byrja núna. Verði þér að góðu.

 

Um greinina "Varnarstefna fyrir Ísland?"

Það er allt í einu komin hreyfing á umræðuna um varnarmál Íslands. Friðrik Jónsson skrifar um þetta í Vísir, sjá slóðina: Varnarstefna fyrir Ísland?

Hann segir eftirfarandi: "Grunnvandinn er kannski sá að eiginleg varnarstefna fyrir Ísland hefur aldrei verið formfest umfram það sem segir í þjóðaröryggisstefnunni „Að aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu verði áfram lykilstoð í vörnum Íslands...“ og „Að varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna frá 1951 tryggi áfram varnir Íslands ...“.

Hér má úr bæta og tímabært að unnin verði sérstök varnarstefna fyrir Ísland byggð á þeim forsendum sem fram koma í þjóðaröryggisstefnunni og í ljósi breyttra aðstæðna. Varnarstefna sem leggi grunn að og skýri markmið, stjórnsýslulegt fyrirkomulag, framkvæmd, ábyrgð og fjármögnun varna Íslands. Sú stefna verði hluti af þjóðaröryggisstefnu og uppfærð með reglubundnum hætti."

En hvað er Friðrik að segja á mannamáli? Hér er Friðrik í raun að tala um hermálapólitík (en þar sem við eigum engan her, verður þetta hér varnarmálapólitík). Burtséð frá pólitík, þá er þörf á fræðilegum og stofnanalegum grundvelli til að framfylgja slíka pólitík. Þar kemur inn stofnun eða ráðuneyti, ekki vanbúin skrifstofa í Utanríkisráðuneytinu en varnarmál eru bæði innanlands- og utanríkismál í samhengi stofnana ríkisins.

 

 

Er Írafárið að byrja upp á nýtt?

Svo virðist vera að Írabullið sé byrjað upp á nýtt. Þessi alþýðu kenning var vinsæl á sínum tíma hjá sjálflærðum grúskurum og maður hefði haldið að nóg væri komið. En svo er ekki. Má hér nefna Landnámið fyrir landnám eftir Árna Óla.  Svo breiða fjölmiðlar út vitleysuna.

Kíkjum aðeins á bók Þorvalds Friðrikssonar sem er að vekja svo mikla athyglis, að hún nær út fyrir landsteinanna (sjá slóð hér að neðan). Hún ber heitið Keltar - Áhrif á íslenska tungu og menningu.

"Í þessari bók er boðið upp á nýja sýn á Íslandssöguna, innsýn í það sem hefur að miklu leyti verið hulið; hina miklu hlutdeild Kelta í íslenskri menningarsögu. Nýlega kom í ljós með greiningu erfðaefnis að meira en helmingur íslenskra landnámskvenna voru Keltar. Hér er fjallað um önnur stórtíðindi, það keltneska í íslenskri tungu og í örnefnum á Íslandi. Fjöll, firðir, dalir og víkur, hreppar og sýslur skarta keltneskum nöfnum. Nöfn húsdýra, fugla, fiska og blóma á Íslandi sem eru ekki norræn heldur keltnesk. Framburður íslenskrar tungu er ekki norrænn heldur keltneskur. Þá er fjallað um keltneska kristni og fyrsta hellamálverkið sem fannst á Íslandi; helgimynd í papahelli sem er eldri en norrænt landnám. Þessi bók sætir því miklum tíðindum.

Þorvaldur Friðriksson er menntaður fornleifafræðingur og starfaði um árabil á fréttadeild Ríkisútvarpsins." Svo mörg voru þau orð.

"Í kenn­ing­unni, sem tekið er fram að sé um­deild, er dreg­in í efa sú viðtekna sögu­skýr­ing að Ísland sé al­farið nor­rænt að upp­runa og að því hafi verið komið á fót fyr­ir um 1.100 árum eft­ir út­breiðslu fólks frá Skandi­nav­íu." Sjá slóð: Umdeild kenning um Ísland vekur athygli erlendis

Hver hefur nokkurn tímann sagt að landnámið á Íslandi hafi alfarið verið norrænt? Strax frá upphafi sagnaritunar á Íslandi og með fyrsta íslenska "sagnfræðinginum" eða réttara sagt sagnaritaranum Ara fróða Þorgilssyni, var því slegið föstu að hér hafi komið keltneskt fólk með norrænu fólki eða að minnsta kosti hér verið keltneskir papar. Svo hefur einnig háttað um Noreg, Svíþjóð og Danmörk, að þeir hafa tekið með sér hertekið og stundum frjálst fólk frá Bretlandseyjum öllum. Hvaða nýju sannindi eru þetta?  

Þorvaldur dregur miklar álykanir af byggingalagi húsa og mannvirkja á Íslandi. "Loka­verk­efni Þor­vald­ar í forn­leifa­fræði, sem hann lærði í Svíþjóð, var um kelt­nesk­ar bygg­ing­ar á Íslandi, borg­hlaðin hús eins og til dæm­is fisk­byrgi, fjár­borg­ir og sælu­hús. „Þessi bygg­ing­ar­stíll er mjög al­geng­ur á Írlandi, Skotlandi og eyj­un­um þar um slóðir en nán­ast óþekkt­ur í Skandi­nav­íu." Getur verið önnur skýring? Getur verið að staðhættir og ný heimkynni hafi ráði hér málum? Til dæmis eru íslensku torfbæirnir einstakir og byggingastíll þeirra, þótt t.d. bandarískir landnemar og Skandinavar hafi einnig reist slík hús, þá er hinn íslenski einstakur og aðstæður réðu hér miklu um efnisval og byggingalag. Hvort sem er á sléttum Bandaríkjanna eða Norður-Skandinavíu, þar sem skort var á timbri, þá fóru menn þessa leið. Þetta er kenning eða vísbending, ekki staðreynd.

Enn reynir Þorvaldur, eins og margir á undan honum, að tengja saman gelíska menningu við hina íslensku með orðsifjum. Ef keltnesk menning hefur verið svona öflug, afhverju var töluð hér hreinræktuð norræna á ritunartíma Íslendingasagnanna og annarra fornbóka? Og minjarnar eru norrænar. Hér var hreinræktuð germönsk menning af skandinavískum uppruna. Það er fáranlega fá orð sem koma úr keltnesku og það þrátt fyrir að við vitum að margir landnámsmanna komu úr eyjaklöskum norðanverðum Bretlandseyjum og mikinn samgangur milli Norðurlanda og Bretlandeyja í um þrjár aldir. Af hverju?

Skýringin er einföld og ég hef rakið hana hér áður á blogginu.

Eyjan hans Ingólfs - nokkur umhugsunarefni

Í grein minni sagði ég: "Ásgeir segir að keltar hafi verið meðal fyrstu landnámsmanna og komið í fyrri af tveimur bylgjum fólksflutninga til landsins. Í síðari bylgju hafi fólk frá Vestur-Noregi verið undirstaðan, svo mjög að til landauðnar horfði og Noregskonungs setti á brottfaraskatt. Þetta þarfnast frekari rannsókna. Fólksflutningar úr Noregi hafa ekki hætt við ákveðið ártal og rannsaka þarf hvað gerðist frá árinu 930 til 1000. 

Írland, Skotland, Wales og England lokuðust að miklu leyti fyrir norrænt fólk á 10. öld nema eyjarnar fyrir strönd Skotlands. Engir fólksflutningar keltneskt fólk hafa átt sér þá stað til Íslands. Aðeins fólk úr þessum eyjum og Noregi hafa getað flutt til Íslands. Í greininni: Raðgreindu erfðamengi úr 25 landnámsmönnum á vef RÚV (31.05.2018) segir: "Fleiri Íslendingar voru af keltneskum uppruna við landnám en greina má af erfðaefni Íslendinga nú á dögum. „Við erum að sjá 43 prósent keltneskan uppruna meðal landnámsmanna, versus í dag þá erum við að sjá 30 prósent." Þetta kemur saman við þá kenningu að lokað hafi verið fyrir flutning keltneskt fólks til landsins og síðari hópar norræna manna hafi minnkað hlutfallið niður."

Niðurstaða

Niðurstaðan eins og hún er í dag, að fleiri en ein bylgja landnámsmanna hafi komið til Íslands á landnámsöld og eftir hana. Í fyrstu bylgjunni voru landnámsmennirnir blandaðir Keltum með sifjum eða írsku þrælahaldi. Einhver orð hafa lifað af frá þessu landnámi en það sem skipti sköpum um að hér varð hreinræktuð norræn menning var seinni landnámsbylgjur, sem komu úr Noregi og samanstóð af bændum sem "sníktu sér far" vestur á bóginn en fyrr samanstóð af norrænum höfðingjum úr Bretlandseyjum ásamt fylgdarliði, norrænu og keltnesku.

Margar vísbendingar eru um þessa þróun. Svo sem í upphafi hafi verið hér keltnesk áhrif og byggð Kelta eins og sjá má af Kjalnesinga sögu og í upphafi hafi kristni verið á landinu. En landið varð heiðið um miðbik 10. aldar. Afhverju? Norrænir menn voru orðnir það fjölmennir að þeir liðu ekki kristni eða hún dáið út vegna þess að keltnesku þrælarnir voru að hverfa úr sögu vegna samkeppni við nýkomna bændur úr Noregi (eða þeir hurfu vegna þess að þeir eignuðust ekki afkvæmi) en hinir sem voru með keltneskt blóð, runnið saman við meginfjöldann.

Það þurfti að koma á kristni aftur um árþúsundið 1000, með látum að því virðist vera (tvær andstæðar fylkingar) og það vegna kristinboðs úr Noregi og trúboða þaðan.

En það verður að eiga sér stað frekari fornleifarannsóknir og sérstaklega á beinagrindum eftir 1000 og bera þær saman við beinagrindur fyrir þúsund (og greftunarsiðum sem sjá má úr gröfum). DNA rannsóknir ættu að varpa ljósi á hvernig íslenski kynstofninn þróaðist fyrstu þrjár aldirnar. Fornleifarannsóknir á Íslandi styðja ekki kenningar um keltneska menningu á Íslandi. Ef svo væri, væru til aragrúa minjar til um slíkt. Ekki einu sinni til minjar um papa, sem þó ætti að vera einhverjar líkur á að þeir hefðu komið til Íslands, en var það í það miklu mæli að það er mælanlegt?

Ef til vill ættu fornleifafræðingar að einbeita sér meira að vísindarannsóknum sínum sem fornleifafræðin er óneitanlega og leyfa sagnfræðingunum um að draga misgáfulegar ályktanir um hvað ber fyrir augum? Ég er heldur ekki með svarið og þetta sem ég er að segja er líka kenning. 

Og svo til fróðleiks:

Deilur um upphaf landnáms Íslands – byggðist landið fyrst sem veiðistöð sem breyttist svo í landbúnaðarsamfélag?

 

 

 

 

Féll Róm nokkurn tímann?

Á 5. öld e.Kr., var Róm hertekin tvisvar sinnum: fyrst af Gotunum árið 410 og síðan Vöndölum árið 455. Lokaatlagan kom svo árið 476 þegar síðasti rómverska keisarinn, Romulus Augustus, neyddist til að segja af sér og germanski hershöfðinginn Ódóakers(Odoacer) tók við borginni. Ítalía varð að lokum germanskt austurgotaríki.

Á 5. öld e.Kr. takmarkaðist vald vestrómverskra keisara við Ítalíu og jafnvel hér var það aðeins skuggi sjálf síns. Barbararnir voru hið raunverulega vald á bak við hásætið.

Rómverska herinn var að mestu skipaður villimönnum, undir stjórn barbara herforingja; og jafnvel stjórn mála í höfuðborginni var í höndum villimannshöfðingja (germanna).

Staðurinn sem Vandalinn Stilicho hafði haft undir stjórn Honoríusar var nú undir stjórn gotans Ricimer á síðustu árum heimsveldisins. Þessi höfðingi skipaði erlendu herliðinu í launum Rómar. Hann hlaut rómverska titilinn „patrician“ sem á þessum tíma jafngilti stjórnandi (regent) heimsveldisins. Í sautján ár (455-472) beitti Ricimer algeru valdi sínu, setti og steypti keisara að eigin vilja. Rómaveldi á Vesturlöndum var í raun þegar fallið frá og ekkert var nú eftir nema að skipta um nafn. [Heimild: „Outlines of Roman History“ eftir William C. Morey, Ph.D., D.C.L. New York, American Book Company (1901), forumromanum.org \~]

En það er ekki þar með sagt að marka megi fall siðmenningar með yfirtöku Germanna sem sjálfir voru undir miklum rómverskum áhrifum. Veikir keisarar 5. aldar megnuðu ekki að stöðva hnignun ríksins og 22. ágúst árið 476 sagði síðasti keisara Vestrómverska ríkisins, Rómúlus Ágústúlus, af sér. Ítalíu var stjórnað sem býsansk nýlenda með gotneskum stjórnendum (489-554) og síðan með beinni stjórn í suðri og af hinu þýsku Langbörðum í norðri (568-774). Með kjöri Gregoríusar páfa (590-604) var völdum skipt á milli páfadæmis og Býsansveldis.

Umskipti Rómar yfir í nýja germanska siðmenningu

Austgotar (réðu yfir Róm 454-93) og Langbarðar (réðu yfir Róm 566-68) réðust inn frá stöðum á Balkanskaga og fluttu inn til Rómar frá því sem nú er Norður-Ítalía. Þegar Róm hnignaði, vex völd austurhéraðanna í hið sterka Býsansveldi. Fólk í Róm talaði enn austgotnesku svo seint sem árið 1780.

Hvernig er hægt að skilgreina tengslin milli austurs og vesturs eftir að Rómulus Augústúlus var afsettur? Þar sem Ódóakers (Odoacer) var gerður að rómverskum höfðingja undir titlinum patrisíumaður, og þar sem hann viðurkenndi vald austurkeisarans, gætum við sagt að vestræna heimsveldið hafi ekki verið eytt, heldur einfaldlega sameinað aftur austurveldinu. Þetta ætti við að svo miklu leyti sem það vísaði eingöngu til lögforms.

En sem söguleg staðreynd markar þessi atburður ekki afturhvarf til hins gamla kerfis sem var fyrir dauða Þeodosíusar, heldur markar hún raunverulegan aðskilnað milli sögu Austurlanda og sögu Vesturlanda. [Heimild: „Outlines of Roman History“ eftir William C. Morey, Ph.D., D.C.L. New York, American Book Company (1901), forumromanum.org \~]

Innan Vesturlanda höfðu smám saman fjölgað ýmsum þýskum ættbálkum. Í Afríku voru Vandalarnir; á Spáni og Suður-Galíu, Vestgotar; í norðvesturhluta Spánar, Suevi; í suðaustur Gallíu, Búrgundar; í Bretlandi, Saxar og Jótar; á Ítalíu, Herúlar.

Aðeins í norðurhluta Gallíu var skuggi rómverska yfirvaldsins varðveittur af landstjóranum, Syagríus, sem hélt sér á floti enn í tíu ár lengur gegn innrásarhernum, en var að lokum sigraður af Frönkum undir stjórn Klóvíks (Clovis (486 e.Kr.)).

Höfðingjar hins nýja þýska konungsríkis voru farnir að fara með sjálfstætt vald og rómversku borgara voru orðnir háðir nýjum höfðingjum. Siðir Rómverja, lög þeirra og tunga, voru enn varðveitt, en á þeim græddust nýir siðir, nýjar hugmyndir og nýjar stofnanir. Þar sem fall gamla lýðveldisins var umskipti yfir í heimsveldið, og þar sem hnignun fyrri heimsveldisins var umskipti yfir í nýjan áfanga heimsvaldastefnu; þannig að nú var fall Rómaveldis á Vesturlöndum í raun umskipti yfir í nýtt ástand hlutanna sem hefur vaxið til nútímamenningu okkar.

Ýkjurnar af falli Rómar og rómverskrar menningu er ofsögðum sagt. Wikipedia kemur inn á þetta (og stað þess að nota orðlag minn í fyrri greinum, sjá hér að neðan), tek ég orðrétt upp úr Wikipedíu um fall Rómar: Róm

"Fólksfækkun í borginni stafaði meðal annars af minnkandi kornflutningum frá Norður-Afríku, frá 440, og skorti á vilja yfirstéttarinnar til að styrkja korngjafir til almennings. Samt sem áður var lögð töluverð vinna í að viðhalda stórbyggingum í miðborginni, á Palatínhæð og stærstu böðunum sem héldu áfram starfsemi fram að umsátri Gota árið 537. Böð Konstantínusar á Kvirinalhæð voru löguð árið 443 og skemmdir á þeim ýktar í frásögnum. Samt hafði borgin á sér yfirbragð hnignunar vegna fólksflótta sem skildi eftir stór óbyggð svæði. Íbúafjöldi var komin niður í 500.000 árið 452 og 100.000 árið 500. Eftir umsátur Gota árið 537 hrundi íbúafjöldinn niður í 30.000 en hafði aftur vaxið í 90.000 þegar Gregoríus miklu varð páfi. Fólksfækkunin fór saman við hrun borgarlífs í Vestrómverska ríkinu á 5. og 6. öld, með örfáum undantekningum. Dreifing á korni til fátækra hélt áfram á 6. öld og kom líklega í veg fyrir að fólksfækkunin yrði meiri."

Það sem ég er að segja að fall heimsveldis Rómar var ekki einn tveir og þrír, heldur langvarandi þróun. Árið 537 e.Kr. markaði meiri tímamót en árið 476 e.Kr. fyrir rómverska menningu í Vestur-Evrópu en gífurlegar hungursneyðar (vegna náttúruhamfara) og farsóttir gerðu frekar út um leifarnar en árásir Germanna. Rómversk menning er ekki dauðari en það að hún lifði góðu lífi innan kaþólsku kirkjunnar fram á daginn í dag og mikið af þekkingu Rómverja lifir enn góðu lífi og hefur áhrif á menningu nútímamanna.

Sjá fyrri greinar mínar um Rómaveldis, kannski eru þarna fleiri en ég nenni ekki að leita í greinasafni mínu:

Grunnástæður falls Rómaveldis

Fall siðmenningar í Evrópu - London og Róm um 500 e.Kr.