Íslenska þjóðveldið í samanburði við lýðveldið Ísland stofnað 1944

Ég er að horfa á þáttaröðina Landnemarnir sem er um margt athyglisverð. Þar er fjallað um stjórnkerfið sem landnemarnir komu á um 930 með stofnun Alþingis. Þetta stjórnkerfi lifði af í 250 ár en síðustu 50 árin einkenndust af innanlandsátökum og valdaþjöppun í hendur fárra. Sturlungaöldin lauk með valdatöku eins manns, Noregskonungs og miðstýring valds var komið á með þessu framkvæmdarvaldi. Þetta var í raun ekkert framkvæmdarvald, heldur verndarskattur.

Hér er ætlunin að bera saman þjóðveldið við lýðveldið. Hvað valdakerfin eiga sameiginlegt og hvað ekki.

Tímabilið frá 930 til 1262 í Íslandssögunni, oft nefnt „Þjóðveldistímabilið“ eða „fríríkistímabilið“, einkenndist af einstakri dreifðri stjórnsýslu. Á þessum tíma var við lýði á Íslandi lauslegt bandalag höfðingja, með skort á miðlægum konungi eða stjórnvaldi. Alþingi, löggjafarsamkoma sem stofnað var árið 930, þjónaði sem samkomustaður fulltrúa frá mismunandi héruðum til að ræða lagaleg málefni, leysa ágreiningsmál og setja lög byggð á lagabálki íslenska þjóðveldisins, þekktur sem „Grágás“. Samfélagið var að mestu byggt á búskap, með ríka áherslu á einstaklings- og fjölskylduréttindi. Með öðrum orðum, ekkert framkvæmdarvald var á landinu og urðu þeir sem urðu fyrir óréttlæti að rétta í málum sínum sjálfir og framkvæmda dóminn. Kerfið var þó þannig uppbyggt að leitast var við að koma á sátt og voru ættirnir málsaðilar og þær sem í raun framfylgdu lögin í þágu einstaklingsins sem varð fyrir broti.

Aftur á móti markaði stofnun íslenska lýðveldisins árið 1944 veruleg fráhvarf frá þessu sögulega tímabili. Íslenska lýðveldið starfar undir þingbundnu lýðræði með forseta sem þjóðhöfðingja en forsætisráðherra gegnir hlutverki oddvita ríkisstjórnarinnar. Alþingi, sem upphaflega var stofnað á tímum þjóðveldisins, var endurvakið sem þjóðþing og hélt áfram að vera mikilvæg löggjafarstofnun í íslensku nútímalýðveldi. Hins vegar færðist stjórnmálaskipan í átt að miðstýrðri ríkisstjórn með skilgreindum greinum og hlutverkum.  Það á að heita svo að valdið er þrískipt; dómsvald, löggjafarvald og framkvæmdarvald en á meðan framkvæmdarvaldið - ríkisstjórnin situr á Alþingi og hefur atkvæðarétt, er þrískiptingin ekki raunveruleg.

Sameiginleikar þessara tveggja tímabila geta falið í sér ríka áherslu á lýðræðislega ákvarðanatöku í gegnum þing, eins og sést af áframhaldandi mikilvægi Alþingis á báðum tímum. Auk þess hafa bæði tímabilin lagt áherslu á mikilvægi menningarlegrar og þjóðlegrar sjálfsmyndar fyrir Íslendinga.

Hins vegar er einnig verulegur munur. Þjóðveldistímabilið skorti miðlægt vald á meðan íslenska nútímalýðveldið hefur skipulagt stjórnkerfi með afmörkuðum völdum og embættum. Efnahagslegt, félagslegt og tæknilegt samhengi þessara tveggja tímabila er einnig mjög ólíkt, sem hefur áhrif á gangverk stjórnarfars og ákvarðanatöku. Á sögulega tímabilinu var dreift valdanet höfðingja, en nútímalýðveldið einkennist af miðstýrðri stjórn.

Í stuttu máli má segja að á meðan bæði þjóðveldistímabilið og íslenska nútímalýðveldið skuldbinda sig til að nota lýðræðislegrar fulltrúa í gegnum Alþingi, þá eru þau ólík hvað varðar miðstýringu valds, pólitíska uppbyggingu og samfélagslegt samhengi, sem endurspeglar þróun íslenskra stjórnarhátta í gegnum aldirnar.

Endalok fyrsta lýðveldisins framundan?

Svona í blálokin, má spyrja hvort að fyrsta lýðveldið sé ekki úr sér gengið? Margvíslegir ágallar eru á því eins og ég kom inn (löggjafarvaldið og framkvæmdarvaldið í einni sæng), vald forseta Íslands er háð duttlungum þjóðhöfðingjans sem stundum er tilbúinn að beita neitunarvaldi og stundum ekki.

Ekkert beint lýðræði er nema það sem er háð duttlungum forsetans en nútímatækni bíður upp á breiða þátttöku almennings í stjórnun landsins. Fulltrúalýðræðið er barn síns tíma og komið á þegar hestasamgöngur voru og lítill möguleiki almennings á þáttöku í ákvörðunartöku. Kannski má blanda saman beinu lýðræði og fulltrúalýðræði eins og sjá má í Sviss?

Og að lokum svona að gamni má benda á franska lýðveldið hefur verið stofnað og endað fjórum sinnum.

Fyrsta lýðveldið (Première République): Stofnað í kjölfar frönsku byltingarinnar og var stjórnarform í Frakklandi frá september 1792 til maí 1804. Það skiptist í þrjá þætti: Ógnarstjórnina, Þjóðstjóraveldið og Konsúlaveldið.

Annars lýðveldið (Deuxième République): Var stofnað eftir uppreisn þar sem konungsdæmi Louis-Philippe lagðist í rúst og lýðveldi var endurreist í febrúar 1848. Þetta lýðveldi var stjórnað fram til desember 1852 þegar Louis-Napoleon (seinna Napóleon III) lýsti sig keisara.

Þriðja lýðveldið (Troisième République): Var stjórnað frá 1870, þegar Napóleon III beið ósigur í fransk-þýska stríðinu, og keisaraveldið féll. Þetta lýðveldi stóð yfir fram til 1940, þegar það lagðist saman í kjölfar þýsku innrásar í Seiniborg.

Fjórða lýðveldið (Quatrième République): Var stjórnað frá 1946, eftir seinni heimstyrjöldina, og var stjórnað fram til 1958. Það var þá skipt í átt til stjórnarskrár sem byggði upp undir fyrsta forsetavaldið.

Núverandi lýðveldið (Cinquième République): Var stofnað þegar núverandi stjórnarskrá tók gildi árið 1958. Það hefur verið í gildi síðan þá og er núverandi stjórnskipulag Frakklands.

 

Athugasemdir

[Magnús Sigurðsson, 12.8.2023 kl. 06:07]

Sæll Birgir, -ég held að íslenska lýðveldið sé nú tálsýns  eins og til þess var stofnað.

Stjórnsýslan hefur aldrei farið eftir stjórnarskrá og flutt inn erlenda lagabálka í flugvélaförmum í gegnum lýðveldistímann

Auk þess að gangast nú orðið fyrir erlendri skattheimtu á þegnana, og er þannig búin að ganga endanlega frá lýðveldinu sem líku.

[Birgir Loftsson, 12.8.2023 kl. 10:37]

Góðan dag Magnús. Já, mikið er ég sammála þér. EES samingurinn og sambúðin við ESB hefur reitt mikil völd af Alþingi, svo mikið að lýðveldið er nánast fallið. Stofna þarf nýtt lýðveldi með nýja stjórnarskrá.

[Magnús Sigurðsson, 12.8.2023 kl. 11:42]

Það er ekki bara lýðveldið sem er í andaslitrunum vegna EES bágbiljunnar, heldur er fullveldið kolfallið.

Færeyingar eru mun nær því að geta talist fullvalda þjóð en Íslendingar, eins og staðan er í dag.

[Guðjón E. Hreinberg, 13.8.2023 kl. 16:59]

Ég lofa þér því að þessir þættir - sem ég nenni ekki að horfa á - eru gerðir til hliðvörslu á Endurreistu Þjóðveldi. Varist skrumskælingar. (nyttland.is)

Það eina sem lesa þarf um Þjóðveldið, er Lúðvík Ingvarsson, og ef það dugir ekki til, Jón J. Aðils.

Bendi á að glæpurinn 1662 hefði aldrei verið framkvæmanlegur, né heldur landstuldurinn 1728, ef stjórnerfið hefði ekki verið selt í ánuð með djöfullegu samsæri 1628.

... og þar með hefðu Fjölnismenn ÍsQuislígna aldrei getað falið að við misstum sjálfstæðið aðeins í 45 ár.

Bestu kveðjur.

[Birgir Loftsson, 14.8.2023 kl. 20:17]

Guðjón,  þetta eru frábærir þættir þótt þeir eru nú ekki fullkomnir.