Stjórnmála- og hernaðarsamskipti Finnlands við Rússland og Sovétríkin síðan 1800 – innganga Finnlands í NATÓ

Það hefur vakið mikla athygli fyrirhuguð innganga tveggja norrænna ríka í NATÓ, Svíþjóðar og Finnlands.  Þetta eru engin smáviktarlönd í hermálum og innganga þeirra, ef af verður, mun breyta valdajafnvæginu í Evrópu. Ef ætlun Pútíns var að stoppa upp í varnargapið inn í Rússland og liggur um Úkraníu úr vestri, þá hefur það ef til vill tekist en á móti veikir hann til frambúðar norðurlandamærin sem liggja við Skandinavíu.  Þar liggur nefnilega beinn og breiður vegur frá Finnlandi til St Pétursborgar og til Moskvu eins og það gerir fyrir skriðdrekanna eftir sléttum Úkraníu til Moskvu.

Svíþjóð og Finnland sækja um aðild að Atlantshafsbandalaginu

Það er gríðarlegur munur á umsókn Finna samanborið við Svía sem er frjálslynt ríki og er komið upp á kant við Tyrkland. Svíar voru stórveldi sem atti kappi við Rússland á 17. og 18. öld sem stórveldi en Finnland hefur alltaf verið undir hæl Svía en síðar Rússa.

Það er virðist ansi rótækt að Finnar sæki um, næstum eins og ef Svisslendingar létu af aldarlangri hlutleysisstefnu sinni.  En Finnar hafa þurft að fara aðra leið en Svisslendingar, þar spilar landslagið inn í.  Ég sá nýlega heimildamynd um landvarnir Sviss, og í ljós kom að fjöllin í landinu eru eins og svissneskur ostur, holótt með byrgjum og fallbyssum.  Hitler ætlaði sér inn en féllst hendur þegar hann sá varnirnar.  Þeir þurfa að því ekki „skjólstefnu“ vegna legu og landafræði og eru eitt fárra ríkja sem geta í raun verið hlutlaus.

Sama er ekki hægt að segja um Finnland, þótt skógarnir bjóði upp á skæruhernað, þá er hægt að taka landið með valdi og það reyndi Stalín. Finnarnir hafa því þurft að þræða aðra leið í varnarpólitík sinni og í samskiptum sínum við aðrar þjóðir, sérstaklega stórveldin.  Þeir lærðu í vetrarstríðinu að þeir standa einir, Svíar eru ekki „góðir grannar“ en þetta er fyrir tíma NATÓ.  Ríki eins og smáríkið Finnland þarf því að leita sér skjóls eða halda stórveldunum góðum.

„Shelter theory“ á sannarlega við um Ísland eins og Finnland. Svo á reyndar við um flestar þjóðir NATÓ- ríkja, sem eru eins og pústurspil, hvert ríki leggur sitt af mörkum í heildarvörnum álfunnar. Öll treysta þau á hernaðarmátt heimsveldisins BNA, jafnvel í innanbúðamáli eins og Úkraníustríðið ætti að vera.  „Shelter theory“ á sannarlega við um þau flestöll.  Jafnvel breski bolabíturinn iðkar varnarstefnu sem er „skjólstefna“ í skugga Bandaríkjanna.

Sem sagnfræðingur vil ég fara lengra aftur í tímann til skilja samtímans og hvers vegna Finnar leita skjóls.  

Stjórnmála- og hernaðarsamskipti Finnlands við Rússland og Sovétríkin síðan 1800 – innganga Finnlands í NATÓ

Pólitískt og hernaðarlegt samband Finnlands við Rússland og síðar Sovétríkin hefur tekið miklum breytingum síðan á 19. öld. Hér er yfirlit yfir helstu atburði og þróun á þessu tímabili:

Sjálfstætt stórhertogadæmi undir rússneska heimsveldinu (1809-1917):

Árið 1809 varð Finnland sjálfstætt stórhertogadæmi undir rússneska heimsveldinu eftir finnska stríðið milli Svíþjóðar og Rússlands.

Finnland hélt sínu eigið réttarkerfi, stjórnskipulagi og finnska tungumálið.

Rússneski keisarinn var stórhertogi Finnlands og landið naut ákveðið innra sjálfræðis.

Finnland upplifði hraða efnahags- og menningarþróun á þessu tímabili.

Finnskt sjálfstæði og rússneska byltingin (1917-1918):

Eftir rússnesku byltinguna árið 1917 lýsti Finnland yfir sjálfstæði frá Rússlandi 6. desember 1917.

Í finnska borgarastyrjöldinni í kjölfarið (1918) kom til átaka milli "rauðra" (sósíalista) eða rauðliða og "hvítra" (íhaldsmanna) eða hvítliða, þar sem hvítliðarnir stóðu uppi sem sigurvegarar.

Rússar studdu finnsku rauðliðina upphaflega en eftir að bolsévikar komust til valda í Rússlandi viðurkenndu þeir sjálfstæði Finnlands.

Millistríðstímabil og vetrarstríð (1918-1939):

Finnland stóð frammi fyrir landsvæðsisdeilum við Sovétríkin um landamærahéruð sínu.

Sovétríkin kröfðust landhelgisívilnunar (til að tryggja varnir St Pétursborgar), en Finnar veittu pólitíska mótspyrnu.

Árið 1939 hófu Sovétríkin vetrarstríðið gegn Finnlandi og reyndu að tryggja landamæri sín og auka áhrif sín.

Þrátt fyrir að vera mun færri og yfirgefnir af alþjóðasamfélaginu, stóðust Finnar innrás Sovétríkjanna í nokkra mánuði áður en þeir undirrituðu friðarsáttmálann í Moskvu árið 1940 og afsöluðu  landsvæði til Sovétríkjanna.

Framhaldstríðið  og friðarsáttmáli (1941-1944):

Í seinni heimsstyrjöldinni reyndu Finnland að endurheimta glatað landsvæði í átökum sem kallast framhaldsstríðið (1941-1944).

Finnland var í samstarfi við Þýskaland nasista gegn Sovétríkjunum en stefndi að því að halda sjálfstæði sínu.

Hins vegar, eftir röð hernaðaráfalla, gerði Finnland sérstakan friðarsáttmála við Sovétríkin árið 1944 (vopnahléið í Moskvu), sem leiddi til þess að Finnland hrakti þýska herinn úr landi og gekk í takt við Sovétmenn.

Eftir seinni heimsstyrjöldina og kalda stríðið (1945-1991):

Eftir seinni heimsstyrjöldina undirrituðu Finnar Parísarfriðarsáttmálann við Sovétríkin árið 1947, sem batt opinberlega enda á stríðsástand landanna tveggja.

Finnar fylgdu hlutleysisstefnu og héldu vinsamlegum en varfærnum samskiptum við Sovétríkin á tímum kalda stríðsins.

Finnland var hvorki meðlimur í NATO né Varsjárbandalaginu og stundaði bandalagsstefnu, sem kallast „finnlandavæðing“, til að koma jafnvægi á samskipti sín við stórveldin.

Upplausn Sovétríkjanna og ESB-aðild (1991-2004):

Eftir fall Sovétríkjanna árið 1991 viðurkenndi Finnland sjálfstæði hins nýstofnaða Rússlands.

Samskipti Finna við Rússa bötnuðu og þeir komu á diplómatískum og efnahagslegum tengslum.

Finnland gekk í Evrópusambandið árið 1995, sem mótaði utanríkisstefnu þess og aðlögun að Evrópusamfélaginu enn frekar.

Nútímaleg samskipti og öryggissamvinna (2004-nú):

Samskipti Finnlands og Rússlands hafa verið tiltölulega stöðug undanfarin ár.

Finnland hefur lagt áherslu á samræður, efnahagssamvinnu og menningarsamskipti við Rússland.

Finnar hafa hins vegar, eins og önnur Evrópuríki, lýst yfir áhyggjum af aðgerðum og afstöðu Rússa gagnvart Úkraínu og Eystrasaltssvæðinu.

Finnland tekur þátt í ýmsum alþjóðlegum öryggissamstarfsrömmum, svo sem Samstarfi NATO í þágu friðar og sameiginlegri öryggis- og varnarstefnu Evrópusambandsins, á sama tíma og það hélt óflokksbundinni stöðu sinni.

En svo gerist það óhugsandi, Rússar gera innrás í Úkraníu.  Hvað gera Finnar þá? Verða straumhvörf í varnarmálapólitík Finnlands eða verður þróun, sem þegar er hafin, aðeins hraðari?

Baldur Þórhallsson prófessor í stjórnmálafræði kemur inn á þetta í grein sinni Finlands NATO membership: Continuous shelter seeking strategy. Þar segir hann í niðurstöðum sínum eftirfarandi: “NATO-umsókn Finna (og Svíþjóðar) komst í alþjóðlegar fréttir um allan heim. Þróuninni í átt að aðild var lýst sem stórkostlegri stefnubreytingu í sögulegu samhengi. Með innlimun Finnlands deilir NATO nú 1300 km landamærum til viðbótar við Rússland og viðurkennd staða Finnlands sem „óflokkað“ ríki hefur verið yfirgefin.

En hversu mikil stefnubreyting er nýleg þróun í raun og veru? Ef stefna Finnlands er skoðuð í smáatriðum í sögunni má færa rök fyrir því að aðild þeirra að NATO sé ekki eins róttæk og hún kann að virðast. Niðurstöður okkar benda til þess að metnaður Finna til að ganga í ESB og smám saman byggja upp náin stjórnmála- og öryggistengsl við Vesturlönd eftir fall Sovétríkjanna ætti að skilja sem grundvöll að NATO-aðild og sem framhald af stefnu þess að leita skjóls síðan á kalda stríðstímanum.

Með öðrum orðum, tilraunir og árangur Finna til að tryggja efnahagslegt og samfélagslegt skjól sem Vesturlönd veittu á tímum kalda stríðsins auðveldaði aukna pólitíska skjólsleitar í kjölfar þess, sem náði kannski á táknrænan hátt aðildarumsóknina að NATO í maí 2022, skref sem nauðsynleg var vegna þess að menn gerðu sér grein fyrir því að þegar komnir samningar um skjól og öryggisfyrirkomulag voru ófullnægjandi til að bregðast við ógnunaráhrifum samtímans.“

Til að skoða stóru myndina, þá er fróðlegt að lesa gamla blogg grein mína, sjá slóð hér að neðan:

Rússland og bölvaða landafræðin - Innrásahættan mikla