Ríkisborgararétturinn á tímum Rómverja, árnýöld og í Bandaríkjunum/Ísland nútímans

Rómverski ríkisborgararétturinn og réttur útlendinga

Civitas kallaðist ríkisborgararétturinn í Róm til forna. Rómverskur ríkisborgararéttur fékkst við fæðingu ef báðir foreldrar voru rómverskir ríkisborgarar (cives), þó að annað þeirra, venjulega móðirin, gæti verið peregrinus ("útlendingur") með connubium (réttur til að ganga í rómverskt hjónaband).

Annars gat þjóðin (fólkið) veitt ríkisborgararétt, síðar hershöfðingjar og keisarar. Á 3. öld f.Kr. öðluðust plebeiar jafnan atkvæðisrétt og patrísíumenn, þannig að allir rómverskir ríkisborgarar voru réttindalausir, en gildi kosningaréttar var tengt auði vegna þess að rómversk þing voru skipulögð út frá eignaskilyrðum. Civitas innihélt einnig slík réttindi eins og jus honorum (hæfi til opinberra starfa) og jus militiae (réttur til herþjónustu) - þó að þessi réttindi væru takmörkuð af eignarhaldi.

Þegar Róm jók yfirráð sín á Ítalíu, stjórnuðu þeir sem bjuggu í samfélögum með latnesk réttindi (staða sem upphaflega var veitt borgunum Latium) eða í municipia (sjálfstjórnarsamfélög) eigin staðbundnum málum á meðan þeir nutu flestra réttinda rómversks ríkisborgararéttar nema kosningaréttar.  Einnig fengu latneskir bandamenn sem fluttu til Rómar varanlega fullan ríkisborgararétt, þar á meðal kosningaréttinn.

Félagarnir (bandamenn), bundnir við Róm með sáttmála, höfðu venjulega ekki réttindi rómverskra borgara, en samt voru þeir skuldbundnir til að gegna herþjónustu og greiða skatta eða skatt, allt eftir skilmálum sáttmálans. Samtökin gerðu uppreisn, óánægð með sífellt lakari stöðu sína; átökin sem fylgdu í kjölfarið voru kölluð félagslega stríðið (90–88 f.Kr.), í lok þess var fullur ríkisborgararéttur veittur allri Ítalíu sunnan Po-fljóts.

Frá stjórnartíð Júlíusar Sesars (um 48 f.Kr.) voru nýlendur og sveitarfélög stofnuð fyrir utan Ítalíuskagann. Þá var rómverskt civitas útvíkkað til héraðsbúa, en ekki til fjöldans; að veita hermönnum og aðalsmönnum af héraðsuppruna rómverskan ríkisborgararétt flýtti fyrir hraða rómanska væðingu í vestrænum héruðum. Mikilvægi rómversks ríkisborgararéttar minnkaði hins vegar í heimsveldinu vegna þess að herþjónusta var ekki lengur skylda og kosningaréttur var ógildur með afnámi lýðveldisstjórnar. Árið 212 e.Kr. veitti tilskipunin um Caracalla ríkisborgararétt til allra frjálsra íbúa heimsveldisins.

Í fyrstu var tilhneigingin sú að líta á útlendinginn sem óvin og komið fram við hann sem glæpamann eða útlaga. Aristóteles, sem sennilega endurspeglar algenga skoðun í hinum forna heimi, leit  útlendinga aðra en Grikki sem villimannlegt fólk sem væri þrælar „í eðli sínu.

Jus gentium rómverska laganna gilti bæði um borgara og útlendinga og hafði tilhneigingu til að styðja þá hugmynd að útlendingar ættu réttindi; mannúð gagnvart útlendingum var einnig ræktuð, fræðilega að minnsta kosti, af kristinni hugmynd um einingu allra einstaklinga í kirkjunni. Lagaleg og hugmyndafræðileg tjáning mannkyns.

Myndun nútímaviðhorfs til réttar ríkisborgara og útlendinga á árnýöld

Þegar fullvalda þjóðarríki tóku að þróast í nútímanum, fullyrtu heimspekingar upplýsingaaldar að náttúruleg réttindi væru í höndum allra einstaklinga, án tillits til ríkisborgararéttar eða útlendinga – réttindi sem ættu ekki að vera svipt af siðmenntuðum samfélögum eða ríkisstjórnum þeirra. Engin almenn sátt var um innihald eða umfang þessara náttúruréttinda þar sem þau höfðu áhrif á útlendinga, en fullyrt var að til væri einhver lágmarksstaðall um siðmenntaða meðferð.

Það var viðurkennt að lágmarksviðmiðið fæli í sér rétt útlendingsins til að eiga fasteign eða stunda launuð störf. Til að mæta þessari stöðu gerðu ríki samninga sem kváðu á um að hvert samningsríki myndi koma fram við ríkisborgara hins ríkisins til jafns við eigin ríkisborgara við inngöngu í iðn- og atvinnugreinar, eignarhald eða umráð eigna, aðgang að dómstólum, njóti samviskufrelsis og tilbeiðslufrelsis. Sumir samningar ætla ekki að ná til útlendinga, þó réttindi sem eru samkvæmt sveitarfélögum eingöngu áskilin ríkisborgurum landsins; þannig er það í raun og veru að sveitarstjórnarréttur, frekar en hefðbundinn þjóðaréttur sem ræður. Einkum er vilji þjóða til að vernda borgara í störfum sínum, starfsgreinum og fyrirtækjum gegn bæði atvinnuleysi og samkeppni mjög sterkt afl sem takmarkar svigrúm útlendinga.

Sameiginlegar efnahagslegar þarfir þjóða hafa hins vegar haft nokkur frjálsræðisleg áhrif á stöðu útlendinga. Í sáttmálanum sem myndar sameiginlega markaðinn í Evrópu er til dæmis kveðið á um að ríkisborgurum aðildarríkja skuli vera frjálst að búa í hvaða landi sem og  stunda störf, (fjórfrelsið:  1) fólks, 2) varnings, 3) þjónustu og 4) fjármagns); Laun og starfskjör eiga að vera þau sömu fyrir borgara og útlendinga. Þessi sáttmáli gæti með tímanum verið fyrirmynd til að hækka svokölluð lágmarksviðmið í meðferð útlendinga.

Réttur útlendingsins í Bandaríkjunum

Samkvæmt bandarískum alríkislögum, frá og með 1940, hafa allar útlendingar þurft að skrá sig inn í landið. Árið 1965 gerðu ný lög ráð fyrir því að innflytjendakvótakerfið, byggt á innlendum uppruna, hefði verið í gildi, með breytingum, síðan 1921, fyrir árið 1968, sem hafði verið í gildi, með breytingum, síðan 1921. Bandarískir innflytjendur eru nú háðir tölulegu hámarki um allan heim og kjörkerfi sem byggist á atvinnu og sambandi við bandaríska ríkisborgara.

Útlendingar sem fá löglega inngöngu í Bandaríkin geta fengið svo vottaða og veitt „græn kort“ um að þeir fái réttindi sem fela í sér atvinnuþátttöku. En þau eru enn háð takmörkunum samkvæmt staðbundnum lögum. Hæstiréttur Bandaríkjanna taldi til dæmis að sveitarfélög gætu krafist þess að lögreglumenn væru bandarískir ríkisborgarar (1982); „Útlendingar eru samkvæmt skilgreiningu þeir sem eru utan samfélagsins“ þeirra sem eru undir sjálfstjórn.

Útlendingi í Bandaríkjunum er veitt mikil efnahagsleg tækifæri; hann getur ákallað skrif um habeas corpus; í sakamálum á hann rétt á tryggingaákvæðum réttindaskrárinnar; og ekki er hægt að taka eign hans nema með réttlátum bótum. En að vera áfram í landinu „er ekki réttur hans, heldur spurning um leyfi og umburðarlyndi“. Svo lengi sem útlendingurinn er í Bandaríkjunum veitir stjórnarskráin honum vernd; en þingið, ekki stjórnarskráin, ákveður hvort hann á að vera áfram eða ekki með lagasetningu.

Ísland og réttur útlendinga á landinu

Eins og sjá má af dæmum allt frá tímum Rómverja snúast réttindi útlendinga í landi fyrst og fremst að mega stunda störf og eignarhald er tryggt gagnvart lögum. Sama gildir um Ísland, útlendingar hafa þátttökurétt til starfa og rétt til eignarhalds.

Miklu umdeildara er réttur útlendingsins til að "fara á kerfið", nota velferðarkerfið án þess að hafa lagt nokkuð fram til þess. Um þetta er t.d. deilt á Íslandi í dag, a.m.k. ræða borgararnir þetta sín á milli á samfélagsmiðlum en stjórnmálaelítan finnst að stórum hluta allt í lagi að eyða milljarða í uppihaldi flökkuhópa sem sækja hingað í velferðaríkið Ísland. Borgararnir hafa ekkert um þetta að segja, þeir eiga bara að borga reikninginn. Hvaða kröfur sem er, hversu fáranlegar þær eru,er mætt sem hælisleitendur gera á hendur íslenska ríkisins. Hér er um misskilning þingmanna sem halda að þeir séu gestgjafar og það sé ljótt að neyta bón útlendinga sem hingað sækja um landvist og uppihald.

Hin hliðin á þessu er að þótt Ísland sé talið ríkt land, þá er stéttaskipting í landinu sem felur m.a. í sér efnahagslegan mun milli þjóðfélagsþeganna. Sumir eiga ekki til hnífs og skeiðar í bókstaflegri merkingu, eru utangarðsmenn sem sofa jafnvel á götunni. Annar "undirmálshópur" eru aldraðir og öryrkjar en margir innan þessara tveggja hópa hafa það bara "skítt". Þetta þrífst í landi "ókeypis" heilbrigðisþjónustu (sem virðist alltaf vera á heljarþröm), ókeypis menntakerfi og félagsþjónustu. Af hverju? Af því að stjórnmálaelítan (mjög örlát er á fé annarra) hefur bara úr ákveðnum pott að draga fé. Hann er bara ekki stærri en þetta.

Spurningin er því um forgangsröðun íslenskra ráðamanna á fé almennings; eiga peningarnir að fara í "flökkufólkið" eða "hina" sem sækja í sama "ölmusafé" samfélagsins. Velferðaríkið Íslands á nefnilega ekki til næga peninga í allt. 

Gleðilegan fullveldisdag 1. desember 2022