Hversu virði er ríkisborgararétturinn? - Er miðstéttin að deyja út?

Það er ágætis umræða um hvorutveggja umræðuefnin í Bandaríkjunm. Oftast fara þau saman og því beini ég sjónum mínum að bæði umræðuefnin en þessi umræða er ekki öflug eða djúp á Íslandi.

Yfirleitt er athyglinni beint að birtingamynd ríkisborgararéttarins á neikvæðan hátt, þ.e.a.s. fjölmiðlar beina athyglinni að útlendingastofnun sem hefur það hlutverk ásamt landamæravörðum að vernda landamæri og líka óbeint réttindi sem felast í ríkisborgararéttinum.

Það er svo að það geta ekki allir orðið íslenskir ríkisborgarar, íslenska ríkið ræður t.a.m. ekki við að taka við 5 milljónir flóttamanna frá Úkraníu og gera fólkið að íslenskum ríkisborgurum. Raunveruleikinn segir okkur að við getum bara tekið við ákveðinn fjölda fólks á ári og fara verður eftir leikreglum. Við vitum að ekki allir sem krefjast hælisvistar á Íslandi eiga rétt á landvist og því er þeim vísað á braut og oftast með látum, því að sumir vilja leyfa öllum að koma hingað til lands og setjast hér að, líka glæpahópum.

Þetta er umræðan á Íslandi, um þá sem berja á dyr landamærahliðanna, og þá sem vilja taka niður landamærahliðin og hafa svokölluð opin landamæri, sem væri þá nokkuð konar anarkismi í málaflokknum.

En hvar er umræðan um ríkisborgararéttinn sem er bundinn í lögum og hvað felst í honum? Hvar er miðstéttin í þessu öllu og hvers vegna er hún svo mikilvæg og nátengd ríkisborgararéttinum?

Ég hef skrifað áður um Victor Davis Hanson, bandarísks fræðimanns sem er hvað þekktastur fyrir skrif sín um fornöldina, um Grikki og Rómverja en hann blandar sér líka í samtíðarumræðuna. Bækur hans hafa unnið til fjölmargra verlauna í gegnum tíðina. Hann blandaði sér í samtímaumræðuna með afgerandi hætti í bók sinni "The Dying Citizen". Ég ætla að fara í gegnum efni bókarinnar en byrja á tilvitnun eftir Mark Twain en hann sagði 1906: "Ríkisborgararéttur er það sem er undirstaða lýðveldis; konungsríki geta komist af án hans. Það sem heldur lýðveldinu gangandi er gildur ríkisborgararéttur."

Bókin "The Dying Citizen" segir okkur að mannkynssagan sé að megni til full af sögum af bændum, þegnum eða ættbálkum. Hugmyndin um „borgara“, hugmynd sem við tökum sem sjálfsögðum hlut, er sögulega mjög sjaldgæf - og var, þar til nýlega, meðal hugsjóna Bandaríkjamanna sem þótti mest vert að hlúa að. Nú varar sagnfræðingurinn Victor Davis Hanson við því að bandarískur ríkisborgararéttur eins og við höfum þekkt hann í meira en tvær aldir gæti brátt horfið.

Í The Dying Citizen útlistar Hanson öflin sem hafa leitt til það sem hann kallar "rökkur" bandarísks ríkisborgararéttar. Á síðustu hálfri öld hafa fjölmörg öfl lagt á ráðin um að grafa undan því gildi sem Bandaríkjamenn leggjum í hugmyndina um ríkisborgararétt.

Hanson dregur þá ályktun að til að vera sjálfstjórnandi um eigið líf verða borgarar að vera efnahagslega sjálfstæðir, en útrýming millistéttarinnar og aukin ójöfnuður hafa gert marga Bandaríkjamenn háða alríkisstjórninni.

Ríkisborgararéttur er til innan afmarkaðra landamæra, en opin landamæri og elítuhugtakið „alheimsborgararéttur“ hafa gert hugmyndina um hollustu við ákveðinn stað tilgangslausan. Ríkisborgararéttur byggir á því að afnema sjálfsmynd ættbálka í þágu ríkisins (skýrasta dæmið er upplausn ættbálkaveldisins í Afríku), en sjálfsmyndapólitíkin hefur útrýmt hugmyndinni um sameiginlega borgaralega sjálfsvitund.

Gífurlega stækkun óvalið skrifræðbálkns með ókjörna embættisstétt hefur yfirbugað vald kjörinna embættismanna og eyðilagt þar með fullveldisvald borgarans. Ofan á þetta eru "framsæknir" fræðimenn og aðgerðarsinnar sem leggja umsátur um stofnanir og hefðir stjórnarskrárbundins ríkisborgararéttar, allt í nafni hugmyndafræðarinnar að sjálfsögðu. Sjá má þetta á Íslandi í minna mæli.

Rætur ríkisborgararéttarins

Hanson rekur sögu ríkisborgararéttarins til forna rætur hans í Grikklandi. Hann bendir á að miðað við staðla nútímans gætu þessar fyrstu stjórnarskrábundnu ríkisstjórnir litið út fyrir að vera þjóðerniskenndar eða með kynjamisrétti. En miðað við hvað í hinum forna heimi? Ættbálkasamfélögin í Norður-Evrópu? Ættveldi Egyptalands, Persíu eða Indlands? Flestir þessara íbúa voru „ættbálkarfólk, þjónar eða þrælar án einstaklingsréttinda“. Og lítil von um að öðlast slík réttindi.

Aftur á móti, strax á 5. öld f.Kr., náði ríkisborgararétturinn til vaxandi íbúa í flestum grískum borgríkjum. Lýðræðisríki með fulltrúa, þar á meðal okkar segir Hanson, hafa aldrei verið fullkomin. En ferill þeirra hefur alltaf verið í átt að aukinni þátttöku og jafnrétti að lögum.

Í vestrænu stjórnarformi er lögmæti dregið af samþykki hinu stjórnuðu. Það gerir borgaranna sjálfa ígrundaða og opna fyrir gagnrýni. Hanson segir: Stofnanir eins og þrælahald og Jim Crow geta ekki staðist, vegna þess að þær eru á skjön við grundvallarreglur okkar, eins og menn eins og Frederick Douglass og Martin Luther King Jr. héldu fram. Ekki er svo í konungsríkjum eða einræðisríkjum. Þetta fólk stjórnar út frá tilfinningu um guðlegan rétt eða meðfædda yfirburði.

Minnkandi millistétt

Hlutur bandarískra fullorðinna sem búa á millitekjuheimilum hefur minnkað úr 61% árið 1971 í 51% árið 2019. Það er tengsl á milli minnkandi millistéttar og hnignunar ríkisborgararéttar. Öflug millistétt er burðarás fulltrúalýðræðis. Hinir fátæku freistast til að leita að dreifibréfum frá Sam frænda. Hinir ríku freistast til að nota stjórnvöld til að skapa varanlega kosti fyrir sig og bandamenn sína.

Hanson rekur þessa þróun með tilvitnunum til Aristótelesar og Evrípídesar. Hanson talar um vaxandi fjölda Bandaríkjamanna sem skortir fjárhagslegt sjálfstæði. Fimmtíu og átta prósent Bandaríkjamanna eiga minna en 1.000 dollara í bankanum. Meðal kreditkortaskuld er yfir $8.000 á heimili. Það er yfir $2.000 á einstakling. Lamandi námslánaskuldir eru veruleiki fyrir milljónir Bandaríkjamanna, sem halda þeim frá íbúðakaupum, hjónabandi og fjölskyldumyndun.

Nú er í umræðunni að ríkisstjórn Joe Biden ætli að greiða niður námslánaskuldir námsmanna. En af hverju eru þær svona himinháar? Jú, háskólastofnanir hafa hækkað námsgjöld upp úr öllu valdi, langt umfram verðlag í landinu. En ef bandaríska ríkið borgar námslánin, hvaðan koma peningarnir? Jú, úr vösum skattgreiðenda, úr vösum lágstéttarinnar, úr vösum millistéttarinnar (líka þeirra sem hafa ekki háskólapróf og eru iðnaðarmenn) og úr vösum elítunar. Þetta er smá útúrdúr. Til baka í skrif Hansons.

Í heimi æðri menntunar sjáum við vaxandi stétt bænda segir Hanson. Þeir eru kallaðir aðjúnktar. Þeir hafa beinaber laun, vinna við nokkra háskóla til að ná endum saman. Samt kenna þeir vaxandi hlutfall af námsframboðinu. Nýlegar tillögur eins og almennar grunntekjur eða eftirgjöf námslána tala um þessa ósjálfstæði milli vaxandi fjölda Bandaríkjamanna og væntanlegra stjórnmálaleiðtoga þeirra.

Hanson notar gögn frá Kaliforníu til að skýra mál sitt. Lítil birgðastaða og endalausar reglugerðir um byggingar hafa kostað milljónir Kaliforníubúa út af húsnæðismarkaðinum, gert þá ófært um að safna sér eigin fé, skilið þá eftir háa leiguhækkanir,  þeir búa í húsbílum eða, það sem verra er, eru heimilislausir. Jafnvel þar sem auður Silicon Valley hefur safnast saman fyrir hina heppnu, þá er Kalifornía með hæstu fátæktar og heimilislausa hlutfall þjóðarinnar. Þó að tæknifé hafi aukist, hafa 80% allra starfa sem skapast í Kaliforníu á síðasta áratug innihaldið minna en meðaltekjur.

Hinir ríku eru aftur á móti líklegri til að líta á sig sem heimsborgara en sem Bandaríkjamenn. Þeir hafa tilhneigingu til að styðja hnattræna stefnu eins og auðvelda viðskipti við Kína. Halda hagnaðartölum háum og hluthafarnir ánægða. Lægra verð hjálpar neytendum, en ekki endilega eins mikið og tjónið veldur sem störf send til útlanda valda. Já, Kína hagnýtir sér hamingjusamlega þrælavinnu frá trúarlegum og þjóðernislegum minnihlutahópum sínum. Viðbrögðin við heimsfaraldrinum hafa einnig gagnast stórum, fjölþjóðlegum fyrirtækjum. Þau héldu áfram að senda vöru erlendis á meðan fyrirtæki í staðbundinni eigu héldust lokuð, sum varanlega.

Hvað er hægt að gera?

Eins og flestir fræðimenn, er Hanson góður í að greina vandann en fátt er um lausnir hjá honum. En svarið getur verið hjá fólkinu sjálfu. Sjá mátti þetta í Covid faraldrinum, en skólar í svokölluðum frjálslyndum ríkjum  eins og í Kaliforíu voru meira og minnað lokaðir í 2 ár. Foreldrarnir, sem máttu ekki vinna, höfðu tíma til að fara yfir skólaefni með börnum sínum og mörgum þeirra til furðu, var kennsluefnið á köflum áróðurskennd. Kennslubækurnar styðjast við "Critical Race Theory" og fleiri ný-marxískar hugmyndir. Foreldrar sumir hverjir urðu öskureiðir og fóru með málið fyrir skólanefndir. Mikil og hörð umræða, svo mikið að kennarasamband Bandaríkjanna leitaði til FBI sem vildi njósna um þessa uppreisnagjörnu foreldra og stimpla þá sem "domestic terrorists" eða innlenda hryðjuverkamenn.

Það sem við sáum frá þessum foreldrum var að þeir beittu ríkisborgararétti sínum. Þeir sem höfðu mestan hagsmuni af börnum sínum og samfélögum þeirra stóðu upp. Þeir kröfðust ábyrgðar og gagnsæis frá leiðtogum sínum. Þeir minntu leiðtoga sína á að lögmæti byggist á samþykki ríkisstjórnarinnar.

Þegar fyrrverandi ríkisstjórinn McAuliffe sagðist ekki trúa því að foreldrar ættu að segja skólum hvað þeir ættu að kenna, var hann að opinbera klassískt framsækið (e. liberal) viðhorf. Elítan veit best. Bændurnir (foreldrarnir) þurfa bara að fara eftir því sem þeim er sagt - þeir eru of heimskir til að skilja þessi mál og taka upplýstar ákvarðanir sjálfir. Yfirlýsingin var pólitískt sjálfsmorð vegna þess að upplýstur borgari er grundvöllur hugmyndarinnar um vestrænt lýðræðisríkis.

Efla verður borgaralega fræðslu og þar spilar sögu þekkingin stóra rullu en vel upplýstir borgara verða ekki skákaðir svo auðveldlega til eftir þóknun og duttlungum stjórnvalda. Sagt er að flestir vestrænir borgara sé sáttir við að missa rödd sína og áhrif, svo lengi sem þeir lifa í velsæld. Í Íslandsklukkunni lætur Halldór Laxness eina söguhetjuna segja að betra sé að vera vesæll ölmusamaður en feitur þjón og var þar að vísa í frelsi þjóðarinnar. Sama á við um frelsi einstaklings.

Hér er viðtal við Victor Davis Hanson um bókina:

The Dying Citizen

Látum Halldór hafa lokaorðin:

"Lýgin gerir yður sízt ófrjálsari en sannleikur. Lýgi er að minnsta kosti jafnörugg leið að marki einsog sannleikur. Það er að segja, illa predikuð lýgi verður náttúrlega heimaskítsmát fyrir vel predikuðum sannleik. En sannleikurinn kemst ekki uppi moðreyk fyrir vel predikaðri lýgi."

Vefarinn mikli frá Kasmír eftir Laxness, frá 1927