Marteinn Lúther og ósigur kaþólsku kirkjunnar á fyrri hluta 16. aldar

Hér kemur gömul ritsmíð frá mér sem alltaf er gaman að pæla í.

 

Inngangur

Í þessari ritsmíð er tekinn fyrir einn þeirra stórviðburða sem marka lok miðalda (um 1500), en það voru siðskiptin svokölluðu. Þau leiddu til þess að eining kirkjunnar rofnaði og upp komu nýjar kirkjudeildir. Þegar Lúter hóf siðskiptastarfsemi sína snemma á 16. öld má segja að þá hafi kaþólska kirkjan verið mjög sterk og ekkert virtist geta ógnað stöðu hennar í samfélagi Vestur-Evrópumanna, guðrækinshættir hennar mótuðu bæði líf einstaklinga og þjóða.

En það eitt hve víðtæk siðskiptahreyfingin varð er þó sönnun þess að einhverju meira en litlu hefur verið áfátt og mikill aflvaki hafi verið að verki því til undirbúnings er koma átti.

En hvaða aflvaki var hér á ferðinni? Hvers vegna tókst kaþólsku kirkjunni ekki, þrátt fyrir öfluga stöðu í samfélaginu, að bæla niður mótmæli Lúters og Kalvíns á sama hátt og hún hafði kæft alla gagnrýni á miðöldum? Og þá í framhaldi af þessari spurningu, hvaða atriði í kenningakerfi kaþólsku kirkjunnar gagnrýndu forsprakkar siðaskiptanna helst?

Til þess að svara ofangreindum spurningum er sú atburðarás sem leiddi til þess að kirkjan klofnaði rakin í grófum dráttum og því næst athugað hvað olli ágreiningi kaþólikka og ,,mótmælenda” og kom í veg fyrir endursameiningu kirkjunnar í eina heild.

1. kafli: Ágreiningur í kaþólsku kirkjunni

1.1 Aflátssala

Sala aflátsbréfa hófst á tímum krossferða. Guðfræðilegur rökstuðningur aflátssölunnar er sá að Kristur og með honum dýrlingar kirkjunnar hafi með líferni sínu stofnað nokkurs konar góðverkasjóð sem kirkjan varðveitti. Með aflátssölu geti kirkjan vísað á þennan sjóð og leyst syndarann frá hinni tímalegu refsingu þessa heims og annars, það er hreinsunareldinum. Í aflátsbréfinu er engri fyrirgefningu lofað fyrr en eftir iðrun og skriftir og aðeins af kirkjunnar hálfu en hins vegar geti guð einn veitt syndafyrirgefningu.[1] Fáfróður almúginn gerði að sjálfsögðu engan greinarmun á þessu tvennu og sölumenn páfastóls nýttu sér það óspart og seldu aflátsbréfin undir því yfirskini að þau veittu fulla fyrirgefningu allra synda og leystu menn undan refsingu í hreinsunareldinum.

Svo gerðist það, að ungur fursti Albrecht að nafni, þurfti á miklu fé að halda til þess að greiða fyrir kaupum á erkibiskupsembætti í Magdeburg og auk þess biskupsembættið í Halberstadt. Á þessum tíma þurfti Leó X páfi einnig á stórum fjárhæðum að halda vegna byggingar Péturs-kirkju í Róm. Þeir komu sér saman um að Albrecht tæki að sér aflátssölu undir þeim formerkjum að verið væri að safna fé til byggingar Péturskirkjunnar í Róm. Ágóðanum af sölu aflátsbréfanna var svo skipt á milli páfans, Albrechts og svo Fuggerættarinnar, sem lánaði Albrecht silfrið fyrir embættiskaupin.[2]

Nú fór í hönd mikil söluherferð aflátssölumanna um lönd Brandenborgarfursta og var þar fremstur í flokki Dóminíkani, Jóhann Tetzel að nafni.[3] Hans einkunnarorð voru ,, um leið og peningar þínir klingja í skálinni, úr hreinsunareldinum stekkur sálin.”[4] Aflátssalan var rekin svo af miklu blygðunarleysi að mörgum ofbauð. Einn hinna hneyksluðu var Marteinn Lúter, munkur af reglu Ágústínusar.

1.2 Lúter mótmælir aflátssölunni

Lúter ofbauð svo söluaðferðir Tetzels, að hann ritaði hinar frægu 95 staðhæfingar (theses) um yfirbótina haustið 1517. Ekki er vitað hvort hann hafi fest þær á hurð hallarkirkjunnar í Wittenberg eins og hin hefðbundna söguskoðun gerir ráð fyrir en hins vegar sendi hann eintak af þeim til Albrechts erkibiskups.[5] Lúter bauðst til að verja þessar 95 staðhæfingar um aflát í guðfræðilegri kappræðu. Í staðhæfingum sínum tók Lúter undir gagnrýni margra guðfræðinga á aflátssölunni og þar mátti líka greina upphafið að stórorðum árásum sem hann átti eftir að gera á páfa.

Næstu þrjú ár (1517-20) fóru fram harðvítugra deilur um þessi mál og afstaða Lúters varð ljósari. Þegar hann fór að rökræða við talsmenn kirkjunnar kom í ljós að ekki aðeins hugmyndir hans um aflátssölu fóru í bága við opinberar kennisetningar heldur og um önnur mikilvægari mál. Lúter varð nú ljóst að óbrúanlegt hyldýpi skildi hann frá kaþólskri trú. Árið 1519 háði Lúter kappræðu við lærðan guðfræðing, dr. Jóhann Eck. Eck var slyngari ræðumaður og neyddi Lúter til að viðurkenna að hann myndi ekki beygja sig fyrir úrskurði páfa. Nú var hann knúinn til að hugsa til enda afleiðingar kenninga sinna og stíga svo skrefið til fulls. Niðurstaða hans var sú að páfaveldið væri ekki Biblíunni samkvæmt og Kristur einn væri höfuð kirkjunnar, en ekki páfinn, og lýsti hann ennfremur þeirri skoðun sinni að bæði kirkjuþingi og páfa gæti skjátlast. [6] Þar með var Lúter orðinn uppreisnarmaður gegn kaþólskri kirkju.

1.3 Ein af mörgum uppreisnum

Uppreisn Lúters var reyndar ekki fyrsti háskinn sem steðjað hafði að valdi páfa síðan það náði hámarki á 13. öld. Á tíma kirkjusundrungarinnar um aldamótin 1400, komu fram tveir uppreisnarmenn sem um margt minna á Lúter og fylgjendur hans. Það voru John Wycliffe, enskur guðfræðingur sem var uppi á 14. öld og tékkneskur lærisveinn hans, Jóhann Húss. Fylgjendur Wycliffe nefndust lollardar. Þeir höfðu margar sömu kröfur og mótmælendur síðar. Hjá þeim var meira gert með prédikun en sakramenti.[7] Hinn flokkurinn, fylgjendur Húss, nefndust hússítar. Stefna þeirra var að gera Biblíuna æðri en páfa eða kirkju.[8] Þrátt fyrir mikið fylgi við báðar þessar hreyfingar náðu þær ekki að slíta sig frá kaþólsku kirkjunni. Voldugustu fylgismenn Wycliffe sneru við honum baki þegar hann tengdist réttindabaráttu alþýðunnar í Englandi en í Bæheimi tókst páfa að gera samning við Bæheimsbúa um hlýðni við hann gegn því að þeir héldu sumum af kirkjusiðum sínum.[9]

1.4 Fornmenntastefnan og páfarnir

Við lok miðalda var kaþólska kirkjan farin að sæta ámæli fyrir að taka flest annað fram yfir sálusorgarhlutverk sitt. Á Ítalíu er þetta blómaskeið endurreisnarinnar og hún setur ótvírætt svip sinn á æðstu stjórn kirkjunnar. Páfarnir og aðrir æðstu kirkjuhöfðingjar voru hvorki í landstjórn sinni né líferni frábrugðnir öðrum þjóðhöfðingjum, embætti kirkjunnar voru notuð sem tekjulind óverðugra; trúin var orðin að verslunarvöru.[10] Dóminníkaninn Girolamo Savonarola (dó 1498), sem var ástandinu vel kunnugur, lýsir því svo:

The scandal begins in Rome and runs through the whole clergy; they are worse than Turks and Moors. In Rome you will find that they have one and all obtained their benefices by simony. They buy preferments and bestow them on their children or brothers who take possession of them by violence and all sorts of sinful means. Their greed is insatiable, they do all things for gold. They only ring their bells for coin and candles; only attend vespers and choir and office when something is to be got by it. They sell their benefices, sell their sacraments and traffic in masses.[11]

Á tímum siðaskiptanna eru þjóðríki nútímans að mótast og um leið þjóðleg andstaða gegn páfaveldinu. Ógrynni fjár rann árlega frá Þýskalandi og öðrum Vestur-Evrópuríkjum til páfastólsins í Róm; þetta var eitt besta áróðursefni Lúters og fylgismanna hans.

Ástandið innan kirkjunnar sætti því mikilli gagnrýni, stundum á siðferðislegum forsendum, stundum á fræðilegum grundvelli. Fræðilega gagnrýnin kom ekki síst frá svonefndum fornmenntamönnum (húmanistum). Þeirra frægastur var Erasmus frá Rotterdam. Marteinn Lúter var því, ásamt Erasmusi, aðeins einn af mörgum gagnrýnendum kirkjunnar. Eins og þeir vildi hann í fyrstu koma fram umbótum innan hennar, en þegar hann kom engu áleiðis við yfirstjórn kirkjunnar fremur en þeir, gekk hann skrefi lengra og sagði skilið við hana. Erasmus var ekki reiðubúinn til að segja skilið við hina ríkjandi kirkju.[12] Hann vildi koma á sáttum á milli deiluaðila en var fyrir vikið fordæmdur af báðum. Vafalaust höfðu fornmenntamennirnir átt sinn þátt í að rýra kennivald kirkjunnar.[13]

2. kafli: Kirkjan klofnar

2.1 Barátta Lúters gegn páfaveldinu

Í fyrstu voru mótmæli Lúters ekki tekin alvarleg af hálfu páfastóls en þegar kenningar hans tóku að hljóta mikið fylgi, bæði meðal guðfræðinga og almennings, bannfærði páfi hann. Lúter hafði bannið að engu, enda undir verndarvæng þjóðhöfðingja síns, Friðriks kjörfursta vitra í Saxlandi.[14] Á þessum tíma urðu keisaraskipti og hafði það einnig mikið að segja um afskiptaleysi páfa en hann þurfti á Friðriki vitra að halda til þess að koma sínum manni að í keisarastól. Árið 1521 stefndi hinn nýi og strangkaþólski keisari, Karl V., Lúther fyrir ríkisþing í Worms og skorað á hann að draga kenningar sínar til baka. Því neitaði Lúter staðfastlega en fekk að fara í griðum. Þingið lýsti hann svo villutrúarmann og útlægan um allt ríkið.[15] Enn gerðist Friðrik bjargvættur Lúters og gat hann setið í skjóli Saxlandsfursta, enda vald Þýskalandskeisara lítið yfir einstökum furstum ríkisins. Án hjálpar Friðriks hefði Lúter lítið getað gert á móti valdi páfans og keisara.[16]

Hver sá konungur eða fursti sem snerist til hinnar nýju trúar átti von á því að styrkja stórlega aðstöðu sína, fjárhags- og stjórnmálalega, með því að leggja undir sig eignir kirkjunnar og veitingavald kirkjuembætta. Kenningar Lúters hlutu því náð fyrir augum margra þjóðhöfðingja sem þyrsti í meiri völd og auð.

Í banni páfa og útlegð keisarans var Lúter kominn of langt til að við yrði snúið. Upp frá þessu hóf hann að móta nýja kirkju til höfuðs hinni kaþólsku. Sjálfstraust og ósveigjanleiki í skoðunum ásamt rás viðburðanna leiddi til þess að hann sagði endanlega skilið við kaþólsku kirkjuna.[17]

Það sem hjálpaði Lúter við að útbreiða skoðanir sínum var prentverkið, sem kannski var ein helsta ástæða þess að kirkjan hans náði svo skjótt útbreiðslu og lifði af, ólíkt því sem var um aðrar trúarhreyfingar sem komu upp á miðöldum.[18] Einnig má geta þess að Lúter ritaði lipran stíl, þannig að allir skildu boðskap hans, ólíkt skrifum lærdómsmanna þessa tíma. Boðskapur Lúters hlaut því bæði fylgi menntamanna og alþýðu.

2.2 Kirkja Kalvíns

Af kirkjum þeim og söfnuðum sem mynduðust í kjölfar hinnar lútersku varð sú fjölmennust sem kennd er við Kalvín. Hann hafði orðið fyrir áhrifum af ritum Lúters og varð ungur einn snjallasti rithöfundur siðskiptamanna.

Þegar Kalvín kom fram á sjónarsviðið um miðja 16. öld mátti svo sýnast að mestallur frumkraftur væri úr siðskiptahreyfingunni enda lúterska kirkjan orðin nánast undirdeild í stjórnarráðum þýsku furstanna. Hann var sá siðskiptamaður sem hreyfingin þurfti á að halda gegn gagnsókn kaþólsku kirkjunnar er nú fór í hönd.

Kalvín kom skipan á kirkjuna í Genf í Sviss þegar siðskiptin áttu sér þar stað. Frá borginni voru gerðir út trúboðar og hann eignaðist fylgjendur víða um lönd, í Sviss, Frakklandi, Niðurlöndum, Póllandi, Ungverjalandi og á Bretlandi.[19] Í Kalvínstrú er safnaðarlífið meginatriði og grípur inn á svið samfélags og landstjórnar. Kirkjuaginn var strangur.

Vegna síns stranga aga og óbilandi trúar á útvalningu guðs var kalvínska kirkjan vel í stakk búin til að standa í stríði og þreyja af í löndum undir kaþólskri stjórn.

3. kafli: Í hverju fólust siðbreytingarnar?

3.1 Frelsun mannanna

Um það hafa kristnir menn alltaf verið sammála, að maðurinn sé í eðli sínu syndugur, en eigi sér viðreisnar von fyrir guðs náð. Kaþólska kirkjan kenndi að endurlausn öðlaðist maðurinn fyrir samverkan guðs náðar og sinna eigin góðu verka, og varð þá að gera ráð fyrir frjálsum vilja. Endurlausnina öðlaðist maðurinn með sakramentum kirkjunnar, það er skírn, skriftum og altarisgöngu. Kirkjan væri því eins konar tengiliður á milli guðs og manna. Guð ynni því náðarverk sitt með aðstoð kirkjunnar.

Lúter var á annarri skoðun. Hann taldi að maðurinn ætti að eiga sjálfur við guð um endurlausn sína, og væri þar ekkert á mannsins valdi heldur allt undir náð guðs komið. Synd mannsins yrði ekki afmáð, hvorki með þjónustu kirkju né góðri breytni mannsins sjálfs. Í friðþægingarkenningu Lúters á því hver maður sáluhjálp sína við guð, án þess að kirkjan eða heilagir menn hafi þar milligöngu. Þar með afneitaði hann ásamt Kalvíni kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu prestastéttarinnar.[20] Maðurinn yrði að treysta eins og barn á náð guðs. Hjá almætti náðarinnar varð hvort tveggja ómerkt, góðverkin og viljinn frjálsi. Lúter trúði á útvalningu (predestination), það er að guð réði því hvort maður yrði trúaður og þar með frelsaður eða ekki.[21] Hann dró að mestu broddinn úr kenningunni síðar á ævi sinni. Þessi kenning varð grundvallarþáttur í kenningum Kalvíns og með öðrum hætti en hjá Lúter.

Kalvín trúði því að guð hefði allt frá öndverðu fyrirhugað hverjum manni annaðhvort frelsun eða glötun. Hvorugu var á mannsins valdi að breyta. Hlutverk útvalinna jafnt sem útskúfaðra var það eitt að sýna tign guðs.[22]

3.2 Kirkjan

Eins og kom fram í kaflanum á undan var það álit kaþólskra manna að þjónusta kirkjunnar væri nauðsynlegur þáttur í náðarverki guðs. Mótmælendur töldu hins vegar að kirkjan væri samfélag trúaðra, hvernig sem það væri skipulagt.[23] Eini tilgangur kirkjunnar væri að koma á framfæri orði guðs og hjálpa mönnum þannig að öðlast hina sáluhjálplegu trú.

Mótmælendur höfnuðu miðstjórnvaldi kaþólsku kirkjunnar en urðu þó sjálfir að hafa einhvers konar yfirstjórn. Lúter og Kalvín fóru hvor í sína áttina í þeim efnum. Þegar Lúter var að stofna sína kirkju þurfti hann á bandamanni að halda gegn kaþólsku kirkjunni. Hann fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar, þar sem þeir höfðu bestu aðstöðu til að vernda hana.[24] Lúterska kirkjan hefði sennilega ekki lifað af án aðstoðar þeirra. Aftur á móti voru aðstæður Kalvíni hagstæðari. Fylgjendur hans störfuðu í sjálfstæðum borgum þar sem völdin voru í höndum efnaðra borgara og höfðu þar af leiðandi frjálsari hendur með að skipuleggja kirkju sína og gera hana sjálfstæða gagnvart veraldlegum höfðingjum. Kalvínska kirkjan var á móti hvers konar ríkisvaldi og vildi eins og kaþólska kirkjan alræði trúarinnar yfir hinu veraldlega.[25]

Innan kirkjuveggja mótmælenda var dregið úr öllum íburði sem einkenndi svo kaþólsku kirkju, mest í kalvínsku kirkjunni. Boðun orðsins varð aðalatriði messunnar, ritningarlestur og prédikun. Mótmælendur höfnuðu ritum kirkjufeðra og samþykktum kirkjuþinga, sem eru grundvöllur kaþólskrar trúar ásamt Biblíunni. Þeir héldu því fram að Biblían væri eini ,,leiðarvísir” hinn kristna manns. Og þar sem hver maður átti einn sín mál við guð var sérhver maður sinn eiginn prestur.[26]

3.3 Siðferði

Helsta ádeiluefni siðskiptamanna á kaþólsku kirkjuna var hið mikla siðleysi og spilling innan kirkjunnar. Því lögðu mótmælendur, og þá sérstaklega kalvínstrúarmenn, áherslu á siðavendni og strangleika í hegðun mannsins. Það að lifa góðu og grandvöru lífi var að vísu engin trygging fyrir því að vera í hópi hinna sáluhólpnu og útvöldu. Óguðlegt líferni útilokaði hins vegar þann möguleika. Kirkjustjórnarráðið (consistorium) sem Kalvín setti á fót var sú stofnun sem hann beitti til þess að hafa eftirlit með hegðun íbúanna. Kirkjustjórnarráðið varð að einhvers konar siðgæðislögreglu sem með tímanum tók að misnota vald sitt. Það greip inn í alla þætti mannlífsins. Til dæmis var allur íburður í klæðaburði bannaður svo og allt óhóf í mat og drykk. Dans var útlægur gerður sem og aðrar skemmtanir.[27] Trúarofstækið varð ráðandi.

Kalvínska kirkjan varð til í borgunum, þar sem borgarar og iðnaðarmenn réðu ferðinni og verslun og iðnaður dafnaði. Það að hagnast var mikilsvert keppikefli hjá öllum borgurum og iðnaðarmönnum. Því tók Kalvín upp gildismat þessara stétta og sagði, þótt hann slægi nokkra varnagla, að það væri í lagi að taka vexti af lánum og lagði blessun sína yfir álagning kaupmanna á vörur.[28] Auðsöfnun, fjármagn og vextir væru því eitt af eðlilegum fyrirbærum þjóðlífsins.

Hins vegar hélt Lúter í þessum efnum fast við fordæmingu kaþólskra á vaxtatöku, sem höfðu alla tíð fordæmt okur mjög stranglega.[29] Siðfræði miðalda taldi óseðjandi auðgræðgi bæði ófélagslega og siðlausa. Fyrir Lúter var því auðsöfnun, fjármagn og vextir nánast af hinu illa og til þess fallið að tefja manninn og glepja á eilífðarbrautinni.

Niðurstöður

Uppreisn Lúters var ein af mörgum uppreisnum miðalda gegn kenningum og valdi kaþólskrar kirkju. En nokkrir meginþættir ollu því að trúarhreyfing hans og annarra sem á eftir komu, lifði af umrótið sem í kjölfarið fylgdi.

Í fyrsta lagi naut Lúter stuðnings þjóðhöfðingja síns, enda gat fylgi við hina nýju trú þýtt aukið vald og meiri auð fyrir þjóðhöfðingjann. Í öðru lagi hafði ástandið í kaþólsku kirkjunni náð svo háu stigi í spillingu og siðleysi að ekki varð aftur snúið. Ef hlustað hefði verið á menn eins og Erasmus frá Rotterdam, sem vildi umbætur innan frá, hefðu mál kannski farið á annan veg. Í þriðja lagi hafði hin nýja tækni, prentverkið, mikið að segja um úrslit baráttu siðskiptamanna og kaþólikka. Nú var hægt að koma boðskapnum til fjöldans á skömmum tíma og ekki sakaði að brautryðjandi siðskiptanna, Lúter, skrifaði á þann hátt að flestallir skildu hvað hann átti við.

Það var ekki aðeins spillingin og siðleysið innan kirkjunnar sem ýttu undir siðskiptin, heldur einnig guðfræðileg ágreiningsefni. Deilur um rétta kenningu komu siðskiptahreyfingunni af stað.

Siðskiptamenn vildu ekki viðurkenna að með sakramentum kirkjunnar öðlaðist maðurinn endurlausn. Milligöngu kirkju og helgra manna við guð var hafnað. Þeir vildu koma á beinu sambandi guðs og manns með milligöngu orðsins. Kirkjan var sá staður, þar sem boðun orðsins átti að eiga sér stað.

Siðskiptamenn höfnuðu því kennivaldi páfa, dýrkun helgra manna og dóma, aflátssölu og sérstöðu klerka.

Miðstjórnarvaldi páfastóls var hafnað. Lúter fól þjóðhöfðingjunum umsjá kirkjunnar enda átti hann fárra kosta völ. Kirkja Kalvíns var sjálfstæðari enda sprottin upp úr farvegi sjálfstæðra borga.

Siðskiptamenn lögðu áherslu á siðvendni og strangleika, gagnstætt siðleysinu og spillingunni sem þeir töldu einkenna kaþólsku kirkjuna. Kalvín gekk lengst í þessum efnum af siðskiptamönnum á 16. öld.

Tilvísanir:

[1] George L. Mosse, The Reformation, 3. útgáfa, 13-14. Harold J. Grimm, The Reformation Era 1500-1650, 49-50.

[2] George L. Mosse, The Reformation, 14. Harold J. Grimm, The Reformation Era, 106,108. A.G. Dickens, Reformation and Society in Sixteenth-Century Europe, 61.

[3] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 108.

[4] Joseph Lortz, The Reformation in Germany, 1. bindi, 227.

[5] Euan Cameron, The European Reformation, 100. Handbook of European History 1400-1600. Late Middle Ages, Renaissance and Reformation, Thomas A. Brady, Jr., Heiko A. Oberman og James D. Tracy, 2. bindi, 133.

[6] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 124-125. George L. Mosse, The Reformation, 26-27.

[7] Magnús Jónsson, Saga kristinnar kirkju, 220-221.

[8] Handbook of European History, 62-63.

[9] Um trúarhreyfingar Wycliffe og Húss má lesa í Sögu kristinnar kirkju eftir Magnús Jónsson, 218-225.

[10] George L. Mosse, The Reformation, 13,15.

[11] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 2. útgáfa, 76.

[12] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 83.

[13] Sama heimild, 85.

[14] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 130-131.

[15] Sama heimild, 141.

[16] Handbook of European History, 136. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 128.

[17] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 141.

[18] George L. Mosse, The Reformation, 27-28.

[19] Handbook of European History, 229-230.

[20] David Maland, Europe in the Sixteenth Century 261.

[21] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[22] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 145.

[23] Euan Cameron, The European Reformation, 145-146. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 148.

[24] H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 119.

[25] David Maland, Europe in the Sixteenth Century, 258.

[26] Euan Cameron, The European Reformation, 149. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 118.

[27] Harold J. Grimm, The Reformation Era, 340.

[28] Sama heimild, 350. H.G. Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 152-153.

[29] Koenigsberger og George L. Mosse, Europe in the Sixteenth Century, 153.