Formbreyting á franskri framhaldsskóla menntun 1865-1920

Hér er framsaga sem ég hélt í Háskóla Íslands. Líklega um 1998. Ég birti þetta, þar sem þetta er nokkuð athyglisvert viðfangsefni. Ekki man ég tilefnið að ég hélt þessa framsögu.

Napóleon Bonaparte skapaði mjög miðstýrt og reglubundið kerfi fyrir hinn almenna framhaldsskóla. Lykilhlutverkinu í því gegndi hinn ríkisrekni menntaskóli (lycée), út alla 19. öldina. Þar til um 1865 var námskrá hans nær eingöngu byggð á klassískum eða sígildum námsgreinum. Þessi menntaskóli var yfirleitt stofnaður í stórum borgum og rekinn beint af miðstjórninni í París.

Svipaðar skólastofnanir og ríkismenntaskólarnir voru svokallaðir colléges. Þeir voru oftast staðsettir í minni bæjum og að hluta til styrktir af viðkomandi bæjarstjórn eða sveitafélagi. Námskrá þeirra var eins og í ríkismenntaskólunum, en margir voru ólíkir hinu fyrrnefndu að því leytinu til, að marga þeirra skorti efri bekkina.

Á meðal margra mismunandi framhaldsskólastofnanna í einkaeign, var Jesúsíta colléges þeirra mikilvægasta. Líkt og ríkismennaskólarnir og colléges, undirbjuggu þeir marga nemendur undir baccalauréat, sem var lokapróf með prófskírteini og líktist mjög þýska stúdentsprófinu Abitur og hinu íslenska. (Framhaldsskólinn var nánast algjörlega aðskilinn grunnskólanum í Frakklandi sem og var einnig í Þýskalandi og Íslandi).

Eftir að hafa fengið stúdentspróf eða baccalauréat gráðu um 18. ára aldur, gátu franskir nemendur haldið áfram og gengið í hvaða menntastofnun á háskólastigi sem er og tekið einhverja háskólagráður og þannig að endingu komist inn í eina af hinu lærðu stéttum.

Frá enseignement spécial (almennur sérskóli á framhaldskólastigi) til enseignement moderne

Milli 1863 og 1865 kynnti menntamálaráðherrann Victor Duruy svo kallað enseignement spécial eða sérnám á framhaldsskólastigi. Þetta var meðal fyrstu tilraununum til að breyta kerfisbundið franskri framhaldsskólanámsskrá síðan í byrjun 19. aldar. Þetta enseignement spécial var hannað til þess að geta boðið upp á skýrari og fleiri möguleika á framhaldsskólastiginu en hingað til hafði verið í boði, en þetta nýja nám átti að fara fram í sama skólahúsnæði og þáverandi framhaldsskólar eða menntaskólar voru í. Þetta var fjögurra ára áfangi eða nám, sem byrjaði við 11 ára aldur, en í því var lögð áhersla á hagnýt vísindi, rannsóknastofuvinnu og jafnvel verkþjálfun.

Duruy taldi að með þessari ráðstöfun væri verið að mæta aukinni þörf í iðnaði, verslun og landbúnaði fyrir þjálfuðum starfsmönnum. Þetta enseignment spécial nám, sem fór fram í næsta framhaldsskóla og var álitið á framhaldsskólastigi, átti að skera sig algjörlega frá hinu almenna klassíska námi á framhaldsskólastigi. Þeir nemendur sem kláruðu þetta fjögurra ára námi fengu ekki baccalauréatgráðu eða luku ekki stúdentspróf og ekki var ætlast til að þeir héldu áfram námi á háskólastigi.

Duruy virðist hafa litið á hinu nýju námskrá sem sérstaklega hentuga fyrir minna gefna nemendur, sem hefðu kannski ekki farið á framhaldsskólastig vegna erfiðs náms í hinum fornu eða klassísku málum (grísku og latínu). Á sama tíma virðist Duruy, í gengum umbótum sínum, vera að reyna að koma félagslegum umbótum á með því að opna leið fyrir félagslegan hreyfanleika, það er að segja að leyfa hinum mismunandi stéttum að ganga í sama skóla, skóla sem byði upp á tvennskonar möguleika eða námsskrár.

Hvað sem Duruy ætlaði sér með þessu nýja námi, þá komst það í mikla samkeppni eða baráttu við að öðlast jafna stöðu og klassíska námið. Þetta kom skýrast í ljós á níunda áratugi 19. aldar. Árið 1882 var sérnámið (enseignement spécial) breytt þannig, að nú var það skipt í tvennt. Fyrri hlutinn spannaði 3 ár en sá síðari 2 ár og þannig var námið lengt úr fjórum árum í fimm. Árið 1886 var sjötta árinu bætt við. Á sama tíma var sérnáms-baccalauréat eða ,,sérnámsstúdentsprófi´´ og skírteini komið á fyrir þá nemendur sem luku 6 ára nám. Með þessari ráðstöfun átti að gera sérnámið sambærilegt við hið klassíska. Breyta átti einnig enseignement spécial heitinu í enseignement classique francais en það mætti mikilli mótstöðu verjenda hiðs klassíska náms. Þá var því breytt í enseignement moderne 1891. Á þessum tíma var sérnámið orðið næstum því alveg eins og það klassíska að uppbyggingu. Hin nýja námskrá fyrir sérnámið var aðeins öðru vísi að því leytinu til að engin latína eða gríska var kennd og í henni var meðal annars náttúruvísindi, nútímamál og franskar bókmenntir.

Árið 1881 birtust á sjónarsviðið tvær nýjar gerðir af frjálsum almennings-grunnskólum með efri bekki (public higher primary schooling) en sumir af þeim tóku einnig upp fulla verknámskennslu eða sérskólanám sem enseignement spécial kerfið hafði hingað til eingöngu sinnt. Á meðan sérnámið var að taka breytingum á níunda áratugi 19. aldar tóku því nýjar gerðir af skólum að taka við hlutverki þess, enda myndaðist við það tómarúm er sérnámið var orðið næstum því klassískt. Um aldarmótin nítján hundruð kom upp sérstök hreyfing (Society for the Study of Question of Secondary Education), sem var reiðubúin til að veita námskeiðum eða námi sem innihéldi ekki klassísk fræði sömu stöðu og menntaskólinn, svo fremur sem hann héldist ,,hagnýtur´´ í reynd. Þessi hreyfing héld því einnig fram að enseignment spécial kerfið eða sérnámið sem Duruy kom á, hafi verið gott og gilt og því hefði ekki átt að breyta eða falla frá.

 

Aðlögun og vörn hins klassíska náms

Frá áttunda áratugar 19. aldar, og þar til enda hennar, voru einnig uppi deilum um hlutverk menntaskólans, það er að segja hvernig haga ætti hinu klassíska námi. Átti að breyta náminu þannig að það tæki inn námsgreinar eins og ensku og þýsku, franskar bókmenntir, sögu, landafræði og umfram allt, náttúruvísindi? Sem sagt, átti að gera námið nútímalegra. Eftir miklar deilur, var komið á málamiðlun. Nú var bætt við hið klassíska nám mun fleiri tíma í ,,nútímanámsgreinum´´ en engu sleppt úr því klassíska. Þessi ráðstöfun leiddi til þess að foreldrar nemenda kvörtuðu yfir miklu námsálagi á þeim.

Árin 1884-85 og 1890 voru breytingar gerðar á hinu klassíska námi, til að leysa vandamálið varðandi álagið á nemendurna. Kennslustundum fyrir hverja viku var fækkað til muna og kom það mest niður á nútímanámsgreinunum, en fornmálin fengu eftir sem áður jafnmargar kennslustundir.

Á níunda áratugnum voru flestir á því, að það eigi að skipta framhaldsskólastiginu niður í hluta og gefa ætti þeirri hugmynd upp á bátinn, að sameina ætti sérnámið við hið klassíska.

1899 var skipuð þingnefnd undir forsæti Alexandre Ribot til að rannsaka til fullnustu framhaldsskólakerfið. Í fyrstu snérist rannsóknin um það, hvers vegna nemendur sæktust svo mikið í Jesúítaskólanna í stað ríkismenntaskólanna og colléges. En hins vegar kom fljótlega upp á yfirborðið deilan um ,,nútímanámsgreinarnar´´ og hið klassíska.

Niðurstaðan úr þessari rannsókn var sú, að tilskipun var gefin út árið 1902, en hún batt endi á deilurnar um framhaldsskólann sem höfðu verið viðvarandi á seinni helmingi 19. aldar. Þessi tilskipun bjó til ramma fyrir franska framhaldsskólastig, sem hélst óbreytt að mestu þar til eftir seinni heimstyrjöld.

Hið sjö ára langa framhaldsskólanám, sem hófst við 11 ára aldur, var nú skipt í tvo hluta eða helminga. Hinn fyrri var fjögur ár að lengd en sá síðari þrjú. Í fyrri hlutanum gátu nemendur valið um nútímabraut (modern stream) eða klassíska, en sú síðari bauð upp á grísku sem valáfanga. Í öðrum hlutanum héldu þeir sem völdu nútímabraut, áfram á braut sem kallaðist (nútíma) tungumála-vísindabraut (Modern) Languages-Sciences), á meðan hinir sem komu úr fornfræðibrautinni eða hinni klassísku, gátu valið um eða kosið latínu-grískubraut (Latin-Greek), latínu-vísindabraut (Latin-Sciences) eða latínu-nútímamálabraut (Latin-(Modern) Languages).

Áður en nemendurnir hófu sjöunda árið eða lokaárið á seinni hlutanum, urðu þeir að standast fyrri hluta baccalauréat prófsins eða stúdentspróf. Ef þeim tókst það, gátu þeir innritast í annað hvort stærðfræði- eða heimspekigeira á útskriftaárinu. Valið í stærðfræði- eða heimspekigeirans byggðist aðallega á því hvort nemandinn hafði valið náttúruvísindi í seinni hlutanum. Eftir lokapróf, gátu þeir sem náðu, öðlast baccalauréatgráðu (stúdentsgráðu) í annað hvort stærðfræði eða heimspeki. Tilskipunin gerði engan greinamun á þessum tveimur gráðum og heldur ekki á hinum fjórum leiðum sem leiddu til þessara gráða. Þetta gaf í raun alla, sem kláruðu framhaldsskólanám, jafnan rétt til þess að hefja háskólanám.