Framtíðarsýn George Orwell og Aldous Huxley

Dystópískar bækur og kvikmyndir eru vinsælar. Frægustu dystópísku skáldsögurnar eru Brave New World (Hin nýja bjarta veröld) og Nineteen Eighty-Four (1984). Hvor bókin um sig túlkaði martröðunum á þriðja og fjórða áratug síðustu aldar. En hvor sýnin er líklegri túlkun fyrir okkur núna á 21. öldinni? Erum við í óheillavænlegu eftirlitsríki George Orwell? Eða í hinni rólegu neytendamenningu Aldous Huxley?

 

Framtíðarbækurnar tvær eiga margt sameiginlegt. Báðir rithöfundar sáu framtíðina mótaða af gereyðingarvopnum – líffræðileg- og efnavopn í tilfelli Huxley, kjarnorkustríð í sögu Orwell. Þeir voru sammála um hættuna á varanlegri félagslegri lagskiptingu, þar sem mannkyninu var skipt í flokka sem ákvarðaðir voru af líffræðilegri breytingu og sálfræðilegri skilyrðingu (Huxley) eða hefðbundinni stétt ásamt alræðisbundnu hollustukerfi (Orwell). Báðir mennirnir ímynduðu sér framtíðarsamfélög með algjöra þráhyggju fyrir kynlífi, þó á öfugan hátt: ríkisrekna kúgun og hjónaleysi í tilfelli Orwells; vísvitandi, fíknisbundu lauslæti í tilfelli Huxley.

Báðir mennirnir héldu að framtíðin yrði undir yfirráðum Bandaríkjanna. Báðir mennirnir héldu að framtíðarstjórnir myndu eyða miklu púðri til frambúðar til að hvetja til efnahagslegrar neyslu - hvorugum manninum datt neitt í hug jafn ofboðslega ævintýralega og magnbundin slökun (á afskipum af lífi borgaranna). En þann kann að breytast með nýrri tækni og tækifærum stjórnvalda til að fylgjast með einkalífi borgaranna og sjá má vísir að í Kína.

Þeim datt heldur ekki í hug að til yrðu tæknirisar sem yrðu voldugri en heilu ríkin og söfnuðu upplýsingum um einstaklinga og seldu til annarra aðila. Að þessu einkarekna upplýsingarisar gætu njósnað um hvert skref notenda í bókstaflegri merkinu. Að þeir myndu reyna að stjórna orðræðunni (og þar með hugsunum borgaranna), þetta sá enginn fyrir.

Báðar byrjuðu bækur sínar með stuttri setningu sem ætlað er að gefa merki um heim sem var kunnuglegur en einnig óþægilega framúrstefnulegur: „Hnégrá bygging með aðeins þrjátíu og fjórum hæðum,“ byrjar Brave New World. 1984 hefst þannig: „Þetta var bjartur kuldadagur í apríl og klukkurnar slógu þrettán.“ Þrettán! Hryllingurinn! Báðir mennirnir voru að skrifa viðvaranir: „skilaboðin í bókinni“, sagði Huxley, voru: „Þetta er mögulegt: í guðanna bænum farið varlega.“ Í sýn hans stóð mannkynið frammi fyrir framtíðarheimi sem er róaður niður með ánægjutilfinningu og fíkniefnum og af frjálsu hugarangri „siðmenntaðrar smitgáttun“.

Hjá Orwell stóð mannkynið frammi fyrir varanlegu stríðsástandi og alræðislegri hugarstjórnun, sýn sem draga má saman í ímyndinni af „stígvéli sem treður á andlit manns að eilífu“. Þrátt fyrir alla skörunina eru þeir þó yfirleitt álitnir mótsagnakenndir, þ.e.a.s. þeir lýsa andstæðum útgáfum af framtíðinni.

Í dystópíu Orwell stjórnar fyrirtækjaríkið fréttum og krefst þess að „hvað sem flokkurinn heldur fram að sé sannleikur er sannleikur“. Orwell sá fyrir sér tvígátta sjónvarpsskjá sem njósnar um heimili allra borgara. Alsjáandi auga stóra bróður fylgdist með öllu. Allir voru uppljóstrarar, börnin hvað hættulegust.

Í dag höfum við Amazons tækið Alexa sem er ,,alltaf að hlusta", en Google, Facebook og öryggisstofnanir gína yfir persónulegum gögnum okkar til notkunar í eigin þágu. Orwell lýsti einnig innri flokknum - tveimur prósentum íbúanna - sem naut allra forréttinda og stjórnunarréttinda. Er það ekki skelfilega nálægt ,,eina prósentinu“, með auð sinn og andkapítalistisma?

En gagnrýnendur Orwells segja að 1984 sé tímasett dystópía, sýn sem hafi dáið með kommúnismanum. Skáldsagan sem hljómar betur í nútímanum okkar segja þeir vera Hin nýja bjarta veröld. Hér ímyndaði Aldous Huxley sér plastkenndu tæknisamfélag þar sem kynlíf er frjálsleg, skemmtanaljós skína og neysluhyggjan er grasderandi.

 

Það eru pillur til að gleðja fólk, sýndarveruleikasýningar til að afvegaleiða fjöldann frá raunverulegum veruleika og tengingar til að taka sæti ástarinnar og skuldbindingarinnar. Er þetta ekki allt svolítið nálægt heimilinu? Huxley ímyndaði sér jafnvel kastakerfi sem búið var til með erfðatækni, allt frá alfa og beta tegundum og niður í þræla undirflokki. Við höfum kannski ekki farið þann veg, en genabreyting gæti fljótlega gert þeim ofurríkum í Silicon Valley kleift að lengja líftíma þeirra og bæta útlit og greind afkvæmanna. Verðum við brátt vitni að fæðingu nýrrar erfðafræðilegrar ofurstéttar? Og hvað með samruna manns og tækninnar – gervigreindina og fjórða tæknibyltinguna?

Talað hefur verið um Orwellisma. Hann táknar viðhorf og grimmilega stefnu drakónískrar stjórnunar með áróðri, eftirliti, misupplýsingum, afneitun sannleikans (tvíhugsunar) og misnotkunar fortíðarinnar, þar með talið „ópersónugera fólk“ - það er að segja að tilvist og fortíð manneskja hefur verið útrýmt úr almennum opinberum gögnum og minni, framfylgt af al-umliggjandi og kúgandi stjórnvöldum.

Hver eru helstu skilaboð Hinu nýju björtu veraldar? Ein mest áberandi skilaboð Hinu nýju björtu veraldar er viðvörunin sem Huxley vekur upp gegn hættunni sem fylgir tækninni. Með því að nota vísindalegar og tæknilegar framfarir til að stjórna samfélaginu getur aukið vald alræðisríkja til að breyta hugsunarhætti og athöfnum manna.

Báðar þessar skáldsögur sáu fyrir sér ótrúlega framtíð, en hver fangar betur nútíð okkar og býður upp á viðvarandi viðvörun um hvert við getum stefnt? Það er erfitt að segja.

Ef til vill hefur framtíðarsýn þeirra ræðst í alræðisríkinu Kína samtímans. Það ríki  breytist úr kommúnistaríki (er það bara að nafni til í dag) í fámennisríkisstjórn (eða fámennisstjórn) sem beitir nýjustu tækni og einstaklingsframtakið í sína þágu (deilir hagnaðinum með einstaklingum en þeir síðarnefndu eru samt sem áður undir ægivald stjórnvalda). Líkt og í 1984 er áróður, eftirlit, misupplýsing, afneitun sannleikans gegnumgangandi þema en ríkið leyfir einstaklingnum að lifa í vellystingum og í neyslusamfélagi líkt og í framtíðarríki Huxleys.

Ekkert ríki í dag er annað hvort og ekkert er heldur hrein samblanda þessara framtíðarsýna, þó sjá megi sambærilega samfélagsdrætti í Kína nútímans.

Athugasemdir

[Birgir Loftsson, 11.2.2021 kl. 18:35]

“He gazed up at the enormous face. Forty years it had taken him to learn what kind of smile was hidden beneath the dark moustache. O cruel, needless misunderstanding! O stubborn, self-willed exile from the loving breast! Two gin-scented tears trickled down the sides of his nose. But it was all right, everything was all right, the struggle was finished. He had won the victory over himself. He loved Big Brother.” Úr bókinni 1984.....