Íslenskunámið hefst hjá foreldrum

Að hlusta á börn tala í dag getur verið tyrfið. Þau eru flest öll í tölvuheiminum drjúgan hluta dagsins. Þar er ríkjandi tungumál enska.

Foreldrar eiga í raun frekar lítinn tíma með börnunum sínum dags daglega, a.m.k. á virkum dögum. Börnin eru í skóla. Foreldrar geta því  ekki leiðbeint um rétt málfar.  Svo taka húsverkin, matarinnkaupin og eldamennskan við í lok vinnudags og komið er fram á kvöld þegar sest er niður. Það eru því frekar fáir tímar sem foreldrar eyða með börnum sínum og geta þannig haft áhrif á málfar þeirra.

Það er því skólinn, vinirnir sem eru á sama aldri og netið/tölvuleikirnir sem kenna börnunum íslensku að mestu leyti.  Tölvuleikirnir taka tíma frá lestri bóka. Fyrir vikið er orðaforði barna minni en áður og í raun frekar fábrotinn.  Þau grípa því til ensku og búa til blending af íslensku og ensku.  Openaðu gluggann; seifaðu playið o.s.frv. segir barnið þegar það skortir orð. 

En þrátt fyrir litla samveru með barnið (þetta er alhæfing sem á ekki við um alla foreldra en virðist vera algengt) geta foreldrar haft áhrif.  Þeir geta leiðrétt börnin þegar þau koma með enskusléttur.  En ég er ekki svo viss um að foreldrar yfirleitt nenna því eða hafi orðaforða sjálft til að leiðrétta. Þegar maður hlustar á ungt fólk, sem e.t.v. er orðið foreldrar, finnst manni orðaforði þess og málfar ábótavant. Mikið um enskusléttur hjá fullorðnu fólki.

Það þarf ekki annað en að fylgjast með athugasemda reiti samfélagsmiðlanna til að sjá urmull stafsetningavilla, ranga málfræði en síðan en ekki síst dónaskapinn í athugasemdum þess til að hugleiða að eitthvað er að í uppeldi og námi fólks í dag.

Íslensku nám er ekki bara að læra að lesa og skrifa íslensku, auka orðaforða og læra stafsetningu í skóla; það er vegferð lífsins og við erum alla ævi að læra íslensku.

----

Þeir sem kunna að lesa geta eflt sjálfa sig, fjölgað möguleikum sínum, gert lífið fyllra, þýðingarmeira og áhugaverðara.

Aldous Huxley

 

 

 

Tvískiptur framhaldsskóli?

Skilin á milli framhaldsskóla og háskóla á Íslandi

Nokkuð hefur verið kvartað yfir styttingu framhaldsskólans úr fjórum árum í þrjú.  Talað er um meira álag á nemendur og skorið sé niður kennslu í sumum fögum. 

Annað sem er mjög óeðlilegt en það er að nemendahópurinn sem skiptist í tvo hópa, annars vegar börn/unglinga, ólögráða og hins vegar fullorðið og lögráða fólk komið yfir 18 ára aldur, er látið læra undir sama menntakerfi. Þetta gerir samskipti heimila og framhaldsskóla erfiðara fyrir og staða nemenda breytist við 18 ára aldurs. Síðasta árið klárar nemandinn sem fullorðinn einstaklingur. Áður síðustu tvö árin.

Þriðja atriðið er að háskólar á Íslandi kvarta yfir illa undirbúna nemendur sem koma í háskólanna.

Það er því góð spurning hvort það megi ekki skipta framhaldskólanum í tvennt, svipað og er í Bandaríkjunum, sem skiptir aldurshópnum 16-20 ára í tvo hópa.

Þar eru krakkar í "high school" (miðskólar) fyrstu tvö árin frá grunnskólanámi en þau sem eru orðin 18 ára (og lögráða) eru í "junior collages" (forháskóli). Framhaldsskólar í Bandaríkjunum eru nefndir forháskólar og miðskólar. Forháskólar eru oft staðsettir í sameiningu við háskóla með gráðu kerfi.  

Íslenski framhaldsskólinn getur verið áfram undir sama þaki, þótt hann sé tvískiptur, sbr. grunnskólinn sem sameinar gagnfræðiskólann og barnaskólann oft undir sama þak.

Með öðrum orðum er hægt er að gera meiri kröftur til nemenda og undirbúið þá betur undir almennt háskólanám í forháskóla og komið fram við þá eins og þeir eru, fullorðið fólk. Nemendur fá betri undirbúning undir almennt háskólanám í tveggja forháskólanámi og álagið á þá er minna.

 

 

 

 

Umræðan um læsi og íslenskuna

Umræðan um læsi og lestrarkennslu er tímabær. Íslenskan á undir höggi að sækja og hefur verið undanfarna áratugi. Nokkrar ástæður eru fyrir því.

Þær helstu eru að tæknibyltingin á nú sér stað, börn almennt eru hætt að lesa bækur og nota tæki eins og tölvur og farsíma sem eru með efni að mestu er á ensku. Börnin fá ekki nauðsynlegan orðaforða eða réttara sagt aukinn orðaforða sem næst með bóklestri. Þau læra hugtök og setningar sem eru að mestu á ensku. Þau eru hvorki almennilega læs á ensku né íslensku. Út úr þessu kemur hrafnaspak og „pignic“ íslenska.

Annað er að hópur útlendinga, búsettur á Íslandi, er orðinn býsna stór, a.m.k. 60 þúsund manns sem að mestu leyti er óskrifandi eða lesandi á íslenska tungu. Það fólk notar ensku í daglegum samskiptum sín á milli eða við Íslendinga. Þeir síðarnefndu neyðast til að tala ensku í samskiptum við t.a.m. fólk sem er í afgreiðslustörfum eða störfum sem byggð á samskiptum. T.d. að fara í strætó getur verið vandamál, ef strætisvagnabílstjórinn er ekki einu sinni mælandi á ensku. Til þess að geta búið á Íslandi í dag og átt samskipti við fólk, þarf maður að vera tvítyngdur.

Hið þriðja er að atvinnulífið og hið opinbera hafa gefist upp og nota samhliða íslenskunni ensku eða taka hana jafnvel fram yfir íslenskuna. Gott dæmi um þetta er merkingar í Flugstöð Leifs Eiríkssonar á Keflavíkurflugvelli, enskan er þar alls ráðandi. Þetta var í fréttum á dögunum. Fjölmiðlar eins og RÚV eru með fréttir á pólsku og það þýðir að við eru að aðlaga okkur að Pólverjum, en þeir ekki að okkur. Með öðrum orðum, það er engin hvatning fyrir þá að læra tungumálið.

Góður vinur minn sem bjó hér í tvo áratugi, bandarískur, vildi læra íslensku, en fékk aldrei tækifæri til þess, vegna þess að fólk skipti sjálfkrafa yfir í ensku er það heyrði að hann var enskumælandi. Með þrjóskunni tókst honum þó að læra íslensku, án hjálpar Íslendinga í kringum hans, bara vegna þess að hann vildi það, ekki vegna þess að það var nauðsynlegt. Fólk býr hérna jafnvel í áratugi, án þess að geta tala málið.

Með markvissi íslensku kennslu, skyldunám þeirra sem hafa t.d. dvalið 6 mánuði á landinu, gæti breytt miklu. Verkalýðsfélög ættu að setja þetta á stefnuskrá sinni, að íslenskunám sé hluti starfsins og það sé borgað.

En við eru hér aðallega að ræða um læsi.  Hvað er læsi? Kíkjum á Lesvefinn. Hann skiptir læsi í almennri og sérfræðilegri merkingu:

„Læsi í almennri merkingu

Hin almenna merking orðsins er breytileg eftir málnotanda og samhengi hverju sinni. Í hinni almennu merkingu orðsins læsi er átt við þá færni að geta lesið ritað mál og skilið það, það er að vera læs eins og almenningur skilur það hugtak. Orðið getur einnig átt við þá færni að geta skrifað texta samkvæmt viðurkenndri stafsetningu, að vera læs og skrifandi. Það að geta notað tölur í einföldum útreikningum hefur stundum verið talið hluti af því að vera læs, en um þá færni er einnig notað hugtakið talnalæsi (e. numeracy).

Læsi í sérfræðilegri merkingu

Hugtakið læsi í ýmsum skilningi

Íðorðið læsi, eins og það er notað í sérfræðilegri merkingu í tengslum við menntun hefur verið skilgreint á nokkra mismunandi vegu (Ehren, Lenz og Deshler, 2004, bls. 690). Hefðbundin skilgreining á læsi byggist á skilgreiningum á lestri (e. reading). Þrengsta skilgreining tekur einungis til þeirrar tæknilegu færni að geta lesið og skrifað tiltekið tungumál eða táknmál, en viðtekin fræðileg skilgreining á læsi felur í sér tvo meginþætti (Hoover og Gough, 1990 ):

• Færni í umskráningu(e. decoding) og orðakennslum (e. word recognition)
• Málskilning(e. linguistic comprehension)

Færni í umskráningu og kennslum orða vísar fyrst og fremst til þeirrar tæknilegu færni að geta tengt ritmál og talmál, lesið úr skrifuðum texta og tengt hann munnlegri málfærni og málskilningi.“ Heimild: Lesvefurinn | Lesvefurinn (hi.is)

Í umræðunni um íslensku kennslu undanfarna daga, hefur verið rifist um hvernig eigi að mæla lestrarkunnáttu grunnskólanemenda.  Grunnþættir læsi teljast vera lesfimi, lesskilningur, ritun, orðaforða og málskilningur. Lesfimi er samsett færni sem felst í leshraða, lestrarnákvæmni, áherslum og hrynjandi í lestri. Með öðrum orðum, lesfimi samanstendur af þremur meginþáttum, sjálfvirkni, nákvæmni og lestrarlagi sem einnig hefur verið nefnt hljóðfall. Lesfimi er mæld sem rétt lesin orð á mínútu. Fjölmargar rannsóknir sýna að sterk tengsl eru milli lesfimi og lesskilnings og með því að bæta lesfimi nemenda eflist lesskilningur jafnframt.

Um mælinguna í lesfimi hefur stað styr. Gagnrýnt hefur verið að það sé verið að mæla lestrarhraða. Grunnskólaneminn þarf að taka þrjú lesfimi próf yfir veturinn, og í hvert skipti sami textinn. En grunnskólinn er ekki bara að mæla lesfimi, heldur einnig lesskilning og tekin eru tvö lesskilningspróf yfir veturinn (Orðarún), samtals fjórir textar og er hæsta möguleg stig 20 á hvoru prófi. Segja má að öll þessi fimm próf sé stöðluð og tekin hjá öllum grunnskólum.

Á sama tíma eru grunnskólarnir að leggja margvísleg próf fyrir nemendur, kannski ekki samræmd, svo í málfræði, stafsetningu, ritun og bókmenntum. Það er því algjör misskilningur að taka einn prófþáttinn úr, og skammast út í hann. Allir þættir íslensku kunnáttu eru prófaðir í grunnskólum landsins.

Svo er það annað mál hvort lesfimi prófin séu sálarbrjótar og brjóti niður nemendur með því að láta þá lesa upphátt með tímamælingu. Annað er að við lesum hraðar í hljóði en upphátt.

Eiga grunnskólar ekki bara að halda áfram með gott starf og hlúa að íslenskunni eftir sem áður? Engir aðrir aðilar virðast ekki gera það, nema ef til vill foreldrar.

 

Formbreyting á franskri framhaldsskóla menntun 1865-1920

Hér er framsaga sem ég hélt í Háskóla Íslands. Líklega um 1998. Ég birti þetta, þar sem þetta er nokkuð athyglisvert viðfangsefni. Ekki man ég tilefnið að ég hélt þessa framsögu.

Napóleon Bonaparte skapaði mjög miðstýrt og reglubundið kerfi fyrir hinn almenna framhaldsskóla. Lykilhlutverkinu í því gegndi hinn ríkisrekni menntaskóli (lycée), út alla 19. öldina. Þar til um 1865 var námskrá hans nær eingöngu byggð á klassískum eða sígildum námsgreinum. Þessi menntaskóli var yfirleitt stofnaður í stórum borgum og rekinn beint af miðstjórninni í París.

Svipaðar skólastofnanir og ríkismenntaskólarnir voru svokallaðir colléges. Þeir voru oftast staðsettir í minni bæjum og að hluta til styrktir af viðkomandi bæjarstjórn eða sveitafélagi. Námskrá þeirra var eins og í ríkismenntaskólunum, en margir voru ólíkir hinu fyrrnefndu að því leytinu til, að marga þeirra skorti efri bekkina.

Á meðal margra mismunandi framhaldsskólastofnanna í einkaeign, var Jesúsíta colléges þeirra mikilvægasta. Líkt og ríkismennaskólarnir og colléges, undirbjuggu þeir marga nemendur undir baccalauréat, sem var lokapróf með prófskírteini og líktist mjög þýska stúdentsprófinu Abitur og hinu íslenska. (Framhaldsskólinn var nánast algjörlega aðskilinn grunnskólanum í Frakklandi sem og var einnig í Þýskalandi og Íslandi).

Eftir að hafa fengið stúdentspróf eða baccalauréat gráðu um 18. ára aldur, gátu franskir nemendur haldið áfram og gengið í hvaða menntastofnun á háskólastigi sem er og tekið einhverja háskólagráður og þannig að endingu komist inn í eina af hinu lærðu stéttum.

Frá enseignement spécial (almennur sérskóli á framhaldskólastigi) til enseignement moderne

Milli 1863 og 1865 kynnti menntamálaráðherrann Victor Duruy svo kallað enseignement spécial eða sérnám á framhaldsskólastigi. Þetta var meðal fyrstu tilraununum til að breyta kerfisbundið franskri framhaldsskólanámsskrá síðan í byrjun 19. aldar. Þetta enseignement spécial var hannað til þess að geta boðið upp á skýrari og fleiri möguleika á framhaldsskólastiginu en hingað til hafði verið í boði, en þetta nýja nám átti að fara fram í sama skólahúsnæði og þáverandi framhaldsskólar eða menntaskólar voru í. Þetta var fjögurra ára áfangi eða nám, sem byrjaði við 11 ára aldur, en í því var lögð áhersla á hagnýt vísindi, rannsóknastofuvinnu og jafnvel verkþjálfun.

Duruy taldi að með þessari ráðstöfun væri verið að mæta aukinni þörf í iðnaði, verslun og landbúnaði fyrir þjálfuðum starfsmönnum. Þetta enseignment spécial nám, sem fór fram í næsta framhaldsskóla og var álitið á framhaldsskólastigi, átti að skera sig algjörlega frá hinu almenna klassíska námi á framhaldsskólastigi. Þeir nemendur sem kláruðu þetta fjögurra ára námi fengu ekki baccalauréatgráðu eða luku ekki stúdentspróf og ekki var ætlast til að þeir héldu áfram námi á háskólastigi.

Duruy virðist hafa litið á hinu nýju námskrá sem sérstaklega hentuga fyrir minna gefna nemendur, sem hefðu kannski ekki farið á framhaldsskólastig vegna erfiðs náms í hinum fornu eða klassísku málum (grísku og latínu). Á sama tíma virðist Duruy, í gengum umbótum sínum, vera að reyna að koma félagslegum umbótum á með því að opna leið fyrir félagslegan hreyfanleika, það er að segja að leyfa hinum mismunandi stéttum að ganga í sama skóla, skóla sem byði upp á tvennskonar möguleika eða námsskrár.

Hvað sem Duruy ætlaði sér með þessu nýja námi, þá komst það í mikla samkeppni eða baráttu við að öðlast jafna stöðu og klassíska námið. Þetta kom skýrast í ljós á níunda áratugi 19. aldar. Árið 1882 var sérnámið (enseignement spécial) breytt þannig, að nú var það skipt í tvennt. Fyrri hlutinn spannaði 3 ár en sá síðari 2 ár og þannig var námið lengt úr fjórum árum í fimm. Árið 1886 var sjötta árinu bætt við. Á sama tíma var sérnáms-baccalauréat eða ,,sérnámsstúdentsprófi´´ og skírteini komið á fyrir þá nemendur sem luku 6 ára nám. Með þessari ráðstöfun átti að gera sérnámið sambærilegt við hið klassíska. Breyta átti einnig enseignement spécial heitinu í enseignement classique francais en það mætti mikilli mótstöðu verjenda hiðs klassíska náms. Þá var því breytt í enseignement moderne 1891. Á þessum tíma var sérnámið orðið næstum því alveg eins og það klassíska að uppbyggingu. Hin nýja námskrá fyrir sérnámið var aðeins öðru vísi að því leytinu til að engin latína eða gríska var kennd og í henni var meðal annars náttúruvísindi, nútímamál og franskar bókmenntir.

Árið 1881 birtust á sjónarsviðið tvær nýjar gerðir af frjálsum almennings-grunnskólum með efri bekki (public higher primary schooling) en sumir af þeim tóku einnig upp fulla verknámskennslu eða sérskólanám sem enseignement spécial kerfið hafði hingað til eingöngu sinnt. Á meðan sérnámið var að taka breytingum á níunda áratugi 19. aldar tóku því nýjar gerðir af skólum að taka við hlutverki þess, enda myndaðist við það tómarúm er sérnámið var orðið næstum því klassískt. Um aldarmótin nítján hundruð kom upp sérstök hreyfing (Society for the Study of Question of Secondary Education), sem var reiðubúin til að veita námskeiðum eða námi sem innihéldi ekki klassísk fræði sömu stöðu og menntaskólinn, svo fremur sem hann héldist ,,hagnýtur´´ í reynd. Þessi hreyfing héld því einnig fram að enseignment spécial kerfið eða sérnámið sem Duruy kom á, hafi verið gott og gilt og því hefði ekki átt að breyta eða falla frá.

 

Aðlögun og vörn hins klassíska náms

Frá áttunda áratugar 19. aldar, og þar til enda hennar, voru einnig uppi deilum um hlutverk menntaskólans, það er að segja hvernig haga ætti hinu klassíska námi. Átti að breyta náminu þannig að það tæki inn námsgreinar eins og ensku og þýsku, franskar bókmenntir, sögu, landafræði og umfram allt, náttúruvísindi? Sem sagt, átti að gera námið nútímalegra. Eftir miklar deilur, var komið á málamiðlun. Nú var bætt við hið klassíska nám mun fleiri tíma í ,,nútímanámsgreinum´´ en engu sleppt úr því klassíska. Þessi ráðstöfun leiddi til þess að foreldrar nemenda kvörtuðu yfir miklu námsálagi á þeim.

Árin 1884-85 og 1890 voru breytingar gerðar á hinu klassíska námi, til að leysa vandamálið varðandi álagið á nemendurna. Kennslustundum fyrir hverja viku var fækkað til muna og kom það mest niður á nútímanámsgreinunum, en fornmálin fengu eftir sem áður jafnmargar kennslustundir.

Á níunda áratugnum voru flestir á því, að það eigi að skipta framhaldsskólastiginu niður í hluta og gefa ætti þeirri hugmynd upp á bátinn, að sameina ætti sérnámið við hið klassíska.

1899 var skipuð þingnefnd undir forsæti Alexandre Ribot til að rannsaka til fullnustu framhaldsskólakerfið. Í fyrstu snérist rannsóknin um það, hvers vegna nemendur sæktust svo mikið í Jesúítaskólanna í stað ríkismenntaskólanna og colléges. En hins vegar kom fljótlega upp á yfirborðið deilan um ,,nútímanámsgreinarnar´´ og hið klassíska.

Niðurstaðan úr þessari rannsókn var sú, að tilskipun var gefin út árið 1902, en hún batt endi á deilurnar um framhaldsskólann sem höfðu verið viðvarandi á seinni helmingi 19. aldar. Þessi tilskipun bjó til ramma fyrir franska framhaldsskólastig, sem hélst óbreytt að mestu þar til eftir seinni heimstyrjöld.

Hið sjö ára langa framhaldsskólanám, sem hófst við 11 ára aldur, var nú skipt í tvo hluta eða helminga. Hinn fyrri var fjögur ár að lengd en sá síðari þrjú. Í fyrri hlutanum gátu nemendur valið um nútímabraut (modern stream) eða klassíska, en sú síðari bauð upp á grísku sem valáfanga. Í öðrum hlutanum héldu þeir sem völdu nútímabraut, áfram á braut sem kallaðist (nútíma) tungumála-vísindabraut (Modern) Languages-Sciences), á meðan hinir sem komu úr fornfræðibrautinni eða hinni klassísku, gátu valið um eða kosið latínu-grískubraut (Latin-Greek), latínu-vísindabraut (Latin-Sciences) eða latínu-nútímamálabraut (Latin-(Modern) Languages).

Áður en nemendurnir hófu sjöunda árið eða lokaárið á seinni hlutanum, urðu þeir að standast fyrri hluta baccalauréat prófsins eða stúdentspróf. Ef þeim tókst það, gátu þeir innritast í annað hvort stærðfræði- eða heimspekigeira á útskriftaárinu. Valið í stærðfræði- eða heimspekigeirans byggðist aðallega á því hvort nemandinn hafði valið náttúruvísindi í seinni hlutanum. Eftir lokapróf, gátu þeir sem náðu, öðlast baccalauréatgráðu (stúdentsgráðu) í annað hvort stærðfræði eða heimspeki. Tilskipunin gerði engan greinamun á þessum tveimur gráðum og heldur ekki á hinum fjórum leiðum sem leiddu til þessara gráða. Þetta gaf í raun alla, sem kláruðu framhaldsskólanám, jafnan rétt til þess að hefja háskólanám.