Sagnfræði og sagnfræðingar (H.R. Trevor-Roper (1969))

Rannsóknir á fortíðinni geta verið gagnlegar segir H.R. Trevor-Roper og eru nauðsynlegar. Marxistar myndu á hinn bóginn segja að það sé mikilvægara að breyta en að skilja heiminn og þá segist H.R. Trevor-Roper myndi svara slíkri fullyrðu á þann veg að án skilnings getum við ekki breytt heiminum. Og við þá sem líta á söguna sem martröð sem við verður að frelsa okkur frá, þá myndi hann segja eins og Freud, að þráhyggju er aðeins hægt að lækna með skilningi en ekki afneitun.Við getum ekki litið almennilega fram á við án þess að líta einnig aftur á bak segir hann.

H.R. Trevor-Roper gagnrýnir ,,vísindalega sagnfræði” (e. scientific history) en hann segir þó að sagan fari eftir ákveðnum reglum, en þær séu ekki vísindalegar: þær eru ekki endalegar; þær eru skilyrtar (háðum vissum skilyrðum), rétt eins og reglur lífsins.

Hann segir ef að sá lærdómur sem sagan gefi séu einfaldar formúlur sem gefi svör, og ef hann (lærdómurinn) gefi ástæður til alvarlegra rannsókna, þá sé það spurning hvað ástæður eru þetta? Þá vill hann í fyrsta lagi benda á eina almenna ástæðu en það er að forðast þröngsýni (e. parochialism) en þar er almennt átt við þröngsýni er varðar rými en hún getur einnig átt við um tíma. Til að skilja okkar eigið land, verðum við að sjá það í samhengi rýmis; með öðrum löndum. En við verðum einnig, til að skilja eigin öld, að skoða það í víðara samhengi í tíma, sem eina öld af mörgum. Mikill hluti af samtímasögunni getur verið falinn sjónum okkar ef við einbeitum okkur aðeins að hinu raunverulega heim sem er í kringum okkur, sem við sjáum, þetta kemur í veg fyrir samanburð. Samtíðin er svo bundin þétt að okkur að við getum ekki séð hana í fókus. Kunnugleiki á fortíðinni getur lagað slíka missýn. Hann getur framkallað grundvöll samanburðar. Hann getur bent á þekkt mál. Með því að gera það getur hann minnkað þröngsýnilegan hroka.

Hafa verður í huga vanrækta sögu en bæði þjóðir og einstaklingar hafa gert það að dyggð að vanrækja söguna og sagan hefur hefnt sín í staðinn. Dæmi um þetta er upprisa þjóðernishyggju á 19. öld. Á margan hátt var þessi þjóðernishyggja uppreisn fólks sem var sér meðvitað um söguna (hafi sögumeðvitund) gegn stjórnendum sem hugsuðu ekki út frá sögulegum grundvelli og tóku erlend lönd undir sína stjórn (Napóleon tók Spán og Pólland var skipt milli nokkra ríkja). Þjóðirnar gerðu uppreisn og hún var byggð á sögulegum rökum (líka á Íslandi).

Á sagnfræðingurinn að geta á hugmyndafræðilegum grundvelli spáð um framtíðina spyr H.R. Trevor-Roper? Nei, það er ómögulegt segir hann. Enginn hefur getað sagt um hana hingað til og ef einhver hefur sagt eitthvað rétt og haft rétta framtíðarspá, hefur það verið ágiskun frekar en vísindaleg greining. Á hinn bóginn er mögulegt að koma með skilyrtbundna framtíðarspá ef skilyrðin eru rétt skilgreind; og því meir sem við rannsökum söguna; og því vísindalegra sem viðfangsefni hennar verður; því meir sem við viðurkennum takmörk hennar; því betur getum við spá í framtíðina.

H.R. Trevor-Roper talar um ,,conditional laws of history” í þessu sambandi. Hann bendir á forspá Sir Halford Mackinder fyrir fyrri heimsstyrjöld, þar sem hann spáði að baráttan um heimsyfirráðin réðust í Austur-Evrópu og Rússland yrði stórveldi framtíðarinnar. Þar skipti máli hin sögulega skilyrðing, hver réði ,,heartland” eða kjarnaland Evrópu skilst mér hann eiga við. Hitler og Stalín börðust um þetta kjarnaland og þetta var hugmyndafræðilegt stríð, þar sem barist var til dauða, vegna þess að báðir vissu að sigurvegarinn myndi verða örlagavaldur Evrópu í framtíðinni.

Reglur byggðar á reynslunni einni en ekki á fræðilegum skýringum er hægt að taka úr víðu sviði sögulegrar reynslu. Hægt er að heimfæra allar þessar reglur til nútímans en engar þeirra getur gefið ákveðna formúlu fyrir hann vegna þess að eina örugga reglan í sögunni er að sögulegar aðstæður endurtaka sig aldrei algjörlega eins, því að það eru svo margar breytilegar breytur í hverri aðstæðu, til þess að sams konar aðstæða geti gerðst aftur. Hann tekur sem dæmi nasistma en hann segir að hann geti ekki endurtekið sig í sömu mynd, en kannski þó í breyttri mynd, en svipaðar aðstæður hafi nú skapast fyrir nýnastista sem þó verða aldrei alveg eins.

Hægt er að fara eftir tveimur gullnum reglum við sagnfræðirannsóknum. Í fyrsta lagi að hraða ekki hraða sögunnar eða leitast við að draga frá henni meiri og nákvæmari lærdóm en hún getur gefið. Hið raunverulega gildi sögunnar liggur í hinum almenna lærdóm sem draga má af henni, margbreytileika hennar, ábendingar og samsvörunnar, og hinu skilyrtbundnu eðli ,,of its parallels”, en ekki í staðföstum lærdómi eða kennikerfilegra niðurstöðum. Fólk vill fá slíkar niðurstöður en allir alvöru sagnfræðingar gefa þær ekki og því leitar fólk oft til félagsvísindamanna um svör.

Í öðru lagi verðum við að virða sjálfstæði fortíðarinnar. Okkur hættir til að líta á fortíðina á okkar eigin forsendum. Við þykkjumst sjá í henni svipuð vandamál, svipuð andlit; að sjá menn horfa í áttina til okkar en ekki frá okkur. En þessi tilhneiging er hættuleg. Það er hins vegar rétt að leita til fortíðina til að finna lærdóma sem draga má af henni, hvernig hún tengist okkar tíma, að sjá merki um samhengi, samtengingu og þróun. Það á ekki að rannsaka fortíðina einungis hennar vegna.

H.R. Trevor-Roper segir að við höfum engan rétt á að dæma t.d. menn 18. aldar á forsendum 20. alda manna því að þeir, rétt eins og við, voru til á eigin forsendum en ekki á forsendum framtíðar. Hver öld hefur sitt ,,intellectual climate” sem var tekið sem gefinn hlutur á sínum tíma. Þess vegna hefur verið svo erfitt að ná tíðarandanum hvers tíma og endurskapa hann í sagnfræðirannsóknum og -bókum. Þetta hefur verið erfiðasta verk sagnfræðingsins en er jafnframt nauðsynlegt. Ef það er vanrækt og notuð séu nútíma hugtök eins og ,,hjátrúarfullt” eða ,,afturhaltsamt” um samfélög fortíðarinnar, þá eru við að dæma þau út frá okkar eigin forsendum, eins og okkar reglur séu hinu einu réttu, sem er ekkert annað en hroki og villa.

Hver öld á sína ,,hreintrúarstefnu” (e. orthodoxy) og hver slík stefna er aldrei fullkomlega rétt. Hún er háð breytingum eins og allt annað í lífinu.

Hann segir að sagnfræðingurinn verði bæði að vera sérfræðingur á sínu sviði en hann verði einnig að líta út fyrir sitt svið til þess að verða ekki staðnaður. Hann verður að rannsaka bæði almennt og sértækt. Gott dæmi um þetta er íslensku sagnfræðiháskólakennarnir sem eru sérhæfðir í einhverju ákveðnu tímaskeiði eða undirgrein sögunnar (t.d. hagsögu) en þeir verða hins vegar að vera vel að sér hvað varðar heildarsögu Íslands og nágrannalandanna til þess að geta kennt.

Orrustan við Austerlitz

Orrustan við Austerlitz, einnig kölluð orrusta keisarana þriggja, (2. desember 1805), voru fyrstu átök þriggja keisara og markaði einn mesti hernaðarsigur Napóleons.

Um 68.000 hermenn Napóleons sigruðu næstum 90.000 manna her Rússa og Austurríkismenn undir stjórn M.I. Kutuzov og neyddi Austurríki til að gera frið við Frakkland (Pressburg-sáttmálinn) og hélt Prússland tímabundið frá and-franska bandalaginu.

Bardaginn átti sér stað nálægt Austerlitz í Moraríu (nú Slavkov u Brna, Tékklandi) eftir að Frakkar voru komnir til Vínar 13. nóvember og eltu síðan rússnesku og austurrísku hersveitirnar til Moravíu.

Koma Alexander I, rússneska keisarans, svipti Kutuzov æðsta valdi yfir hermönnum sínum. Bandamenn ákváðu að berjast við Napóleon vestur af Austerlitz og hernámu Pratzen hásléttuna sem Napóleon hafði vísvitandi rýmt til að búa til gildru.

Bandamenn hófu þá aðalárás sína, með 40.000 menn, á hægri væng Frakka (í suðri) til að loka á leiðina til Vínarborgar.

Louis Davout marskálkur, með 10.500 manns, stóðs með herkindum þessa árás og aukaárás bandamanna á norðurvæng Napóleons var hrundið. Þá hleypti Napóleon af stað Nicolas Soult marskálk, með 20.000 fótgöngulið, upp brekkurnar til að brjóta hina veiku miðju bandamanna á Pratzen hásléttunni. Soult náði hásléttunni og með 25.000 liðsauka frá varaliði Napóleons hélt hann henni gegn tilraunum bandamanna til að ná henni á ný.

Bandamenn voru fljótlega klofnir í tvennt og ráðist var kröftuglega á þá og þeir eltir bæði norður og suður af hásléttunni. Þeir misstu 15.000 menn drepna og særða og 11.000 handteknir, en Napóleon missti 9.000 menn segir á einu stað en staðfestar tölur eru ekki til. Ljós er þá að mikinn sigur var að ræða.

Leifar bandalagshersins voru dreifðar. Tveimur dögum síðar samþykkti Frans I frá Austurríki stöðvun stríðsátaka og sá fyrir því að Alexander I kæmist með herinn sinn aftur til Rússlands.

Stutt bardagalýsing

Bandamenn sendu herlið sitt vestur af Austerlitz og hernámu Pratzen hásléttuna. Þetta var staður sem Napóleon hafði skoðað nokkrum dögum áður eins og áður sagði og taldi hann kjörinn stað fyrir bardaga.

Napóleon, sem sá fram á að bandalagsríkin myndu hefja aðalárás sína sitt gegn hægri vængnum í því skyni að koma honum frá Vínarborg, þynnti hann því þann vænginn í blekkingaskini í að sýnast vera þar veikur fyrir. Í raun reyndist þar vera fyrir 10.500 manna sveit franska marskálksins, Louis Davout, sem veitti harða mótspyrna gegn 40.000 stormandi herjum bandamanna sem réðust á þá á sama tíma og hörð árás bandamanna á norðurvængur hans var að sama skapi hrakin.

Þegar Napóleon taldi að miðja bandamanna á hásléttunni væri nægjanlega veik, hleypti hann af stað Nicholas Soult marskálk með 20.000 fótgönguliðum upp Pratzenhlíðina.

Úrslitin

Loforð Napoleóns við Soult um að veita „eitt snöggt högg og stríðinu væri þar með lokið“ rættist þegar Marshal náði og hélt að lokum hásléttunni.

Hersveitir bandamanna voru síðan skipt í tvennt af frönsku riddaraliðinu og tveir sundurskornir helmingar hersveitanna voru eltir hver um sig norður og suður af hásléttunni.

Ástæður sigursins

 

Napóleon hafði unnið afgerandi skýran sigur, meðal annars með því að hafa valið vígvöllinn sjálfur í skátaleiðangri sínum. Ennfremur hafði keisarinn meiri atvinnu og lýðræðislega skipulagðan her í þjónustu sinni en rússneski herinn, þar sem barsmíðar voru aðalform aga og hvatningar.

Bæði rússneski og austurríski herinn var enn skipulagður á sömu nótum og þeir herir sem sáust á 18. öld, en herir Napóleons höfðu komist í fremstu röð herja á 19. öld.

Eftirmál orrustunnar við Austerlitz

Frakkar voru hreinir sigurvegarar bardagans. Þar með lauk allri andstöðu Austurríkis og endalok stríð þriðja bandalagsins. Frakkar höfðu misst a.m.k. 1300 drepna og 6000 særða. Bandamenn urðu fyrir miklu þyngra tapi þeir misstu 15.000 menn og þúsundir til viðbótar voru handteknir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sagnfræði og sagnfræðingar (Howard Zinn (1970)) - Hvað er róttæk (e. radical) saga?

Sagnfræðilegt efni hefur ávallt haft áhrif á okkur. Það getur gert okkur hlutlaust eða hvatt okkur til dáða.

Alla veganna, segir Howard Zinn, getur sagnfræðingurinn ekki kosið að vera hlutlaus. Hann hvetur til gildishlaðna (e. value-laden) sagnaritun. Sumir myndu mótmæla þessu en þá myndi ég segja að hún ákveður ekki svörin, heldur aðeins spurningarnar og að verk sagnfræðinga eru gildishlaðin hvort þeim líkar það betur eða verr og bendir á rannsóknir svartra (e. black studies) sem hófust um 1969. Þær beinast fyrst og fremst að því að hafa áhrif á meðvitund svarta og hvítra í Bandaríkjunum í þá átt að minnka eða láta hverfa, þá skoðun beggja hópa að svartir væru óæðri á einhvern hátt.

Það er hægt að stunda sagnfræðirannsóknir sem hreyfir fólk til mannlegra átta (e. humanistic directions) og hann bendir á fimm leiðir þar sem sagan getur verið gagnleg.

Við gætum styrkt, útvíkkað og skerpt skynjun okkar á því hversu slæmir hlutirnir eru; fyrir fórnarlömb heimsins. Sagan getur yfirstigið aðskilnað sem eru innan samfélaga og milli samfélaga.

Við getum endurheimt þessi fáu augnablik fortíðarinnar sem sýna möguleikann á betra lífi en það sem hefur ríkt á jörðinni hingað til. Til þess að fá menn til aðgerða, er ekki nóg að auka skilning fólks á því hvað er slæmt, hversu ótraustir valdamenn hafa reynst, til að sýna hversu hugsanir okkar er takmarkaðar, ruglingslegar og spilltar. Það verður einnig að sýna fram á að annar möguleiki sé fyrir hendi, að breytingar geti átt sér stað, annars hverfur fólk til örvæntingu, kaldhæðni, inn í eigin skel eða jafnvel hefja samvinnu við hinn máttuga.

Sagan er ekki endilega gagnleg. Hún getur bundið okkur eða frelsað. Hún getur eytt samúð með öðru fólki með endalausar sýningar af hörmungum og þannig framkallað kaldhæðnisleg viðbrögð.

En sagan getur einnig sameinað huga okkar og líkama til að taka þátt í lífinu, frekar en að líta á það sem gerist fyrir utan okkar reynsluheim. Hún getur gert það með því að víkka sýn okkar með því að taka með þöglu raddir fortíðarinnar, svo að við getum litið bakvið eða yfir þögn samtímans.

Sagan getur bent á fávisku þess að treysta á einhverja aðra aðila til að leysa vandamálin, hvort sem það er ríkið, kirkjan eða aðra aðila. Hún getur gefur okkur hvatt okkur áfram með því að endurkalla þessu fáu augnablik fortíðarinnar þegar menn höguðu sér eins og menn, til að sanna að það sé hægt.