Ættbálkahyggja er sama og íslensk frændhygli

Þetta kemur í hug þegar ráðið er í stöður á vegum hins opinbera. Yfirleitt eru slíkar ráðningar vel faldnar og umsækjendur (oft jafnvel ekki umsækjendur, þeir eru bara sóttir af þeim skipa þá í starfið)með einhverja hæfileika eða menntun sem skipaðir eru í starfið.

Nýverið var ráðið í starf sendiherra Íslands í Washington og telst sú staða vera toppstaða meðal íslenskra sendiherra, á meðan skipan í stöðu í Moskvu vera hálfgerð útilega. Fyrir var ágætur sendiherra í starfinu, kona ein sem er erindidreki að atvinnu og hafði unnið sig upp í stöðuna.

En hvað er ættbálkahyggja eða frændhygli eins og þetta er kallað í daglegu máli? Af hverju er hún hættuleg?  Einfaldasta gerðin af henni er arfgengt furstadæmi. Prins erfir konung. Prinsinn getur verið algjörlega óhæfur til að gegna starfið og oftast er hann það. Þetta skipti máli er aðeins konungsdæmi voru til í Evrópu en í dag skiptir það engu máli, því kóngar og drottningar hafa aðeins táknræn völd. En þetta er hættulegt í nútíma lýðræðisríki, þar sem framfarir byggjast á að þeir stýra ríkinu hafi hæfileika að gegna þær stöður sem til þarf að reka ríkið.

Skilgreining: Ættbálkahygga er ástand þess að vera til sem ættkvísl, eða mjög sterk tilfinning um hollustu við ættbálkinn þinn, mjög sterka hollustutilfinningu við pólitískan eða félagslegan hóp, þannig að þú styður þá hvað sem þeir gera.

En ljóst er að ættarhyggjan er ein af stóru eyðileggingaöflum sögunnar. Þegar kynþátta-, trúar-, þjóðernis- eða ættingjatengsl hafa yfirbugað öll sjónarmið um verðleika og hollustu við hið stærra samveldi, þá leiðir flokkastefna til ofbeldis, ofbeldis til glundroða og glundroða til enda ríkisins sjálfs.

Tökum dæmi. Yfir 1.000 borgríki Grikklands til forna þróuðu aldrei hugmynd eins og rómverska hugtakið natio, eða þjóðerni. Aftur á móti voru margar mismunandi þjóðir bundnar sameiginlegri hollustu við Róm.

Pan-hellenismi - hugmyndin um að borgríkin væru sameinuð af sameiginlegu tungumáli, staðbundnum og trúarbrögðum - náði aldrei að slá gríska ættbálkstrú út. Sú flokkahyggja er ástæðan fyrir því að ættkvíslir og heimsveldi, sem voru á valdi erlendra ríkja, lögðu að lokum undir sig borgríkin.

Flest Mið-Austurlönd og Afríka eru enn þjáð af ættbálkahyggju og það stendur þeim fyrir þrifum. Í Írak lítur embættismaður á sjálfan sig fyrst sem sjíta eða súnníta frekar en Íraka og hagar sér í samræmi við það. Fyrsta tryggð Kenýamannsins er við ættbálk frænda hans frekar en nafnlausan Kenýamann.

Afleiðingin er óhjákvæmilega ofbeldið sem sést á stöðum eins og fyrrum Júgóslavíu, Rúanda, Sýrlandi eða Írak. Hin öfgakennda sögulega lækning fyrir ættbálkahyggju er oft grimmd heimsveldisins. Heimsveldi Ottómana, Austurríkis-Ungverjalands og Sovétríkjanna voru öll fjölþjóðleg, en þau voru líka miskunnarlaus í að berja niður uppreisn hópa með því að reyna að bæla niður (eða jafnvel eyðileggja) öll trúarbrögð, tungumál og sjálfsmynd minnihlutahópa.

Ótti við ættbálka og fjölbreytileika er ástæðan fyrir því að stór hluti Asíu takmarkar fjölda innflytjendur, þveröfug stefna á við Vesturlönd og Ísland þar á meðal. En aftur að stærra samhenginu.

Vissulega getur Bandaríkjamaður, Mexíkói eða Úgandamaður sem flytur til Japans, Kína eða Suður-Kóreu, ekki auðveldlega lýst því yfir að hann sé fullgildur ríkisborgari í ættleiddu landi sínu. Í slíkum löndum myndi útlit eða trúarbrögð innflytjenda taka við af nýju þjóðernistengslum hans.

Samt eru flestir Asíubúar afsökunarlausir um hvað Vesturlandabúar gætu merkt chauvinisma, ef ekki rasisma. Þeir hafa enga löngun í bræðslupottinn sem Vesturlönd eru æst í að mynda og alls ekki salatskálina. Svo virðist sem þeir trúa því að ávinningurinn af því að auðga menninguna með mismunandi hætti matar, skemmtunar, tísku og listar sé minni en á móti kostnaður við flokkaskipti og óeiningu af völdum fjölbreytileika sé meiri. Ekki þessi virði og beinlínis hættulegt einingu ríkisins.

Mexíkó, til að taka annað dæmi, hefur sett í stjórnarskrá sína ákvæði um að innflytjendur megi ekki skerða „jafnvægi lýðfræðinnar“ – skrifræði orðalag fyrir að vilja ekki of margir koma inn í Mexíkó sem líta ekki út eins og mexíkóskir ríkisborgarar. Engin furða að mexíkósk stjórnvöld líti á ólöglegan innflytjendur sem glæpsamlega eða afbrotamenn. Fáir Afríku-Bandaríkjamenn eða bandarískir hvítir gætu flutt til Mexíkó og raunhæft búist við því að verða nokkurn tíma fullgildir borgarar Mexíkó í félagslegu, menningarlegu og pólitísku tilliti.

Bandaríkin eru að mestu leyti undantekning frá þeirri alþjóðlegu reglu að stjórnvöld leitast við að viðhalda einsleitni, ekki rækta fjölbreytileika, þegar það er mögulegt.

Þótt þau hafi upphaflega verið stofnuð af enskumælandi fólki að mestu leyti frá Bretlandseyjum, var einstök stjórnarskrá Bandaríkjanna tilraun til að víkja ættbálknum undir ríkið. Það var vissulega langt ferli þar sem Afríku-Bandaríkjamenn eða bara svartir, Rómönskubúar, Suður-Evrópubúar, Austur-Evrópubúar og ekki Vesturlandabúar voru hægt og rólega innlimaðir að fullu í ríkið. Tungumál og menning innflytjandans  var skilin eftir í heimalandinu. Á leiðinni mættu þeir oft trúarlegri og þjóðernislegri mismunun og þaðan af verra.

Nú virðist vera breyting á þessu samkvæmt núverandi stefnu Joe Bidens. Milljónir manna er leyft að fara yfir galopin landamæri Bandaríkjanna og engin tilraun gerð til að reyna að gera þetta fólk að Bandaríkjamönnum, en menn gleyma að í Bandaríkjunum er engin fjölmenningastefna í gangi, bara bandarísk menning sem á að ríkja og enska sem eina tungumál landsins. Ríkisborgararétturinn þar með gengisfeldur í höndum demókrata.

Enn og aftur, eðlislæg rökfræði Bandaríkjamanna var að hunsa "ættbálkahyggju" og einblína á verðleika einstaklingsins og ríkisborgararétt sem grundvallaréttindi. Niðurstaðan var tvíþætt: tilkoma meiri hæfileika óhindrað af kynþátta- og trúarlegum hindrunum, og stöðug meðvitund um að einstaklingsbundin sjálfsmynd ætti ekki að troða niður pólitískri einingu. Ef það gerðist myndi slík ættbálkahyggja leiða til ofbeldis, óöryggis og almennrar fátæktar.

Það eru sögulegar ástæður fyrir því að sjálfsmyndapólitík hefur aldrei haldið uppi ríki og leiðir að lokum aðeins til gleymsku sögunnar.

Það er erfitt að viðhalda ströngum kynþátta- og trúarlegum hreinleika hjá þjóð þar sem ættbálkahagsmunir keppa – án þess að grípa til aðskilnaðarstefnunnar, ofbeldis eða þjóðernis- og kynþáttahugmynda sem hrekja siðmennskuna úr sessi.

Sjálfsmyndapólitík er andstæðingur verðleika og oft órökrétt: Ættbálknum (hér er átt við frændhygli) er illa við hlutdrægni gegn ættbálka, jafnvel þar sem hlutdrægni er það sem ýtir undir kröfur ættbálksins sjálfs.

Rökfræði sjálfsmyndapólitík er alræðisleg og eyðileggur einstaklingshyggju, fortíð og nútíð. Þegar sagan er ekki túlkuð sem harmræn saga einstaklinga sem eru lentir í slæmum og góðum málefnum, heldur einfaldlega sem ákveðin melódrama kynþáttar eða kyns, þá verður skráning einstaklings tilgangslaus í gangverki sögunnar. Fólki er minnkað í nafnlausan fjölda eða hópa í nokkuð konar sovésku gúlagi.  

Að lokum eyðileggur ættbálkahyggjan almenn lög og réttarkerfi með sértækri ógildingu. Ef tilteknir ættbálkar  telja sig vera undanþegna alríkislögum, skapast glundroði.

Til umhugsunar:

Var rangt af utanríkisráðherra að ráða aðstoðarkonu sína fyrrverandi í háttsett embætti?  Er þetta ein helsta ástæða fyrir að íslenskt þjóðfélag hefur verið illa rekið síðan lýðveldisstofnun? Eiga pólitískar ráðningar rétt á sér í embættisráðningu? Er utanríkisráðherra að gefa íslenskum borgurum og kjósendum langt nef? Hann vissi fyrirfram um viðbrögðin en gerði samt.

Og annað sem er nátengt frændhygli en það hópræði. Mega stjórnmálamenn yfirfæra pólitíska hugmyndafræði um kyn og kynjaskiptingu eða hópa og skipa samkvæmt því í stjórnir einkarekina fyrirtækja? Eiga einkarekin fyrirtæki ekki rétt á að ráða hæfasta einstakinginn í starf sem auglýst er?

Er ríkið ekki bara komið langt út fyrir valdsvið sitt á öllum sviðum og gerir það vegna þess að enginn mótmælir og allir láta ríkisvaldið ganga sífellt á réttindi sín?