Úreld lög

Það eru ýmsar reglur sem gilda um gömul og úreld lög. Löggjafinn, ef þingmenn eru góðir í lagfrumvarps gerð sinni, getur beitt ýmsum ráðum til að afnema lög fyrirfram.

Þegar lög eru samþykkt á Alþingi, er venja að þau hafi takmarkaðan gildistíma sem er tilgreindur í lögum sjálfum. Það er algengt að lög verði gilt í ákveðinn tíma, t.d. í fjögur eða fimm ár, en gildistíminn getur verið lengri eða skemmri, eftir því hvaða lög það er um.

Lög geta einnig verið úrelt þegar þau verða endurskoðuð eða endurbætt. Alþingi hefur það vald að laga eða endurskoða lög, ef þörf krefur. Þetta getur verið vegna breytinga á samfélagsþörfum, nýrra upplýsinga eða þess að lög hafa ekki haft þá áhrif sem vænta mátti.                 

Stundum geta lög verið úrelt vegna breytinga á aðstæðum eða nýrra lagasetninga. Ef ný lög verða samþykkt eða breytingar verða á gildandi lögum, þá gilda ný lög eða breytingar í stað þeirra gömlu.

Tímalaus lög. Sum lög geta gilt án takmarkaðs tíma, það er, þau gilda þar til þau verða formlega brotin eða endurskoðuð. Þessi lög eru kölluð "tímalaus lög" og geta verið til vandræða.

Til að lög verði afnumin eða endurskoðuð á Alþingi, þarf að leggja fram lagafrumvarp og fá þau samþykkt með meirihluta atkvæða. Það er því ekki sjálfsagt hvernig lög úreldast, heldur fer það eftir því hvernig lagasetjandi stjórnvöld ákveða að haga því. 

Lög geta því dagað uppi og verið til í gegnum aldir eins og ég kom hér inn á. Til dæmis eru til gildandi lög frá miðöldum á Íslandi.  Sjá má þetta með lestur gamalla lögbóka sem gildu í árhundraði á Íslandi og tóku ekki breytingu fyrir en Alþingi fékk löggjafavaldið raunverulega í hendur sér 1874. Lagatextar úr Grágás, Jónsbók og fleiri lögfræðiskrár, eru enn meðalhelstu heimildir stjórnsýslunnar. 

En það þarf líka líta á nýrri lög, frá 1874 og til dagsins í dag og athuga hvort þessi lög eiga við í dag.  Það þarf að vera til „tæki“ innan Alþingis sem endurskoðar gömul lög. Til dæmis mætti Alþingi setja upp þingnefnd sem einmitt vinnur að þessum málaflokki.

Mér datt þetta í hug með því að fylgjast málaferlum gegn Donald Trump en reynt er að ákæra hann eða koma í veg fyrir að hann gegni embætti forseta aftur með tilvísun í lög sem sett voru til höfuðs forvígismanna Suðurríkjanna eftir borgarastyrjöldina 1865. Þeir voru sannarlega uppreisnarmenn en lögin áttu að koma í veg fyrir að þeir kæmust aftur til valda. Þau voru ekki hugsuð til að koma í veg fyrir framboð pólitískra andstæðinga í nútímanum. Gömul lög geta því verið misnotuð eða verið til trafala.

Að lokum. Lög eru mannanna verk. Þau fylgja því ekki réttlætinu eins og sumir skilgreina það. Það er því innbyggt í sumum stjórnarskrám rétturinn til uppreisnar og vopnaburður. Vantar það hér á Íslandi, þegar valdhafarnir beita borgurum valdníðslu? Eða afsala völdin til yfirþjóðlegra stofanna og ríkjasambanda án leyfis borgaranna í landinu?

 

Athugasemdir

[Guðmundur Ásgeirsson, 8.9.2023 kl. 18:38]

Hér er skemmtilegt ákvæði úr lögum um hvalveiðar:

"Brot gegn lögum þessum og reglugerðum eða ákvæðum leyfisbréfa settum samkvæmt þeim skulu varða sektum 2.000–40.000 gullkrónum, sbr. lög nr. 4 11. apríl 1924."

Hér er eina grein laganna um viðmið í gullkrónum fyrir landhelgisbrot sem er vísað til:

"Sektir fyrir brot gegn lögum um bann gegn botnvörpuveiðum nr. 5 18. maí 1920, og lögum um rétt til fiskiveiða í landhelgi nr. 33 19. júní 1922, skal miða við gullkrónur og ákveða í dómnum eða sættinni jafngildi þeirra í íslenskum krónum, eftir gengi dag þann, er sektin er ákveðin."

Það væri kannski áhugaverður samkvæmisleikur að reyna að finna út hverju þessar upphæðir í gullkrónum myndu jafngilda í nútímagjaldmiðli...

En það eru ekki öll svona gömul lög það úrelt að þau sé orðin ónothæf með öllu. Hér er dæmi:

29/1798: Tilskipun um áritun afborgana á skuldabréf

Þessa gömlu konungstilskipun er enn að finna í lagasafninu og dómstólar hafa oft vísað til hennar í dómum sínum. Nýjasta dæmið sem fannst í fljótu bragði við leit í dómasafni Hæstaréttar Íslands er frá árinu 2020.

Ef þú borgar upp skuldabréf áttu rétt á að fá frumrit þess afhent með áritaðri kvittun, samkvæmt tilskipuninni.

[Birgir Loftsson, 8.9.2023 kl. 19:19]

Takk fyrir innlitið Guðmundur.