Höfuðból á Íslandi

Hér koma niðurstöður úr stórmerkilegri doktorsritgerð sem hefur vakið litla athygli á Íslandi, tel ég, kannski vegna þess að hún er skrifuð á dönsku. En dr. Árni Daníel Júlíusson á heiður skilið að rannsaka höfuðból eða stórbúskap á Íslandi á síðmiðaldum og fram á árnýöld. Kíkjum á niðurstöður hans í lauslegri þýðingu minni. Rannsóknir hans koma saman við mínar rannsóknir á höfuðstöðum, sbr. virkisgerð á hámiðöldum á Íslandi sem ég rannsakaði og gerði ritgerðir um bæði í sagnfræðinni og forleifafræði.Þið verðið að fyrirgefa þýðingu mína úr dönsku, hún er mér ekki jafntöm og enskan eða þýskan. En gefum Árna orðið:

"Uppruni íslensks stórbúskapar

Eins og áður sagði hafa fornleifafræðingar ekki mikið að segja um íslenska höfuðbólið á miðöldum, eða réttara sagt ekkert. Uppruni þeirra er líka nokkuð dularfullur.

Perry Anderson telur stórbúskap víkingatímans í Skandinavíu byggjast á þrælavinnu og verslun með þræla og notkun þeirra í stórbúskap hafi komið í veg fyrir að norrænir bændur lentu í seríustöðu gagnvart landeignarelítunni. Margir þeirra sem þekkja vel íslenskar miðaldaheimildir hafa þó tilhneigingu til að efast um að þrælahald hafi alltaf verið sérstaklega útbreidd. Margir fræðimenn virðast hafa tilhneigingu til að túlka staðreyndir um íslenskt miðaldasamfélag með hliðsjón af því sem þeir vita um vest-evrópska þríhliða verkalýðskerfið og þeir líta á þrældóm sem eina kostinn við þrælahald.

Túlkun á staðreyndum á grundvelli þekkingar á íslensku landbúnaðarkerfi felur hins vegar í sér þriðja valkostinn, þróun sem ætti ekki að teljast sérlega fornaldarleg heldur önnur þróun en sú vestur-evrópska. Íslenska landbúnaðarkerfið var búfjárræktarkerfi sem sameinaði nautgriparækt og sauðfjárrækt bæði á stórbýlum og fjölskyldubúum.

Auðlindir landsins voru viðunandi að því marki þar sem íslenskt samfélag þróaði með sér tilhneigingar í átt til norska land- og útlandakerfinu um 900, sem voru beinlínis andstæðar einmenningunni sem varð ríkjandi í vestur-evrópskum þriggja raða landbúnaði (upphaflega svipað og t.d. í þýska landbúnaðinum).  Íslenska landbúnaðarkerfið var  hluti af ákveðnum tilhneigingum í germanska landbúnaðarkerfinu frekar en enska kerfið má líta á sem tilhneigingu á mikilli og vaxandi áherslu á kornrækt og sífellt minni áherslu á búfjárrækt.

Afleiðingin var kerfi á Íslandi þar sem hvorki þrældómur né ánauð ríkti heldur frelsi bænda sem tengist mjög þróaðri aldurstengdri verkaskiptingu. Búin voru rekin með aðstoð bændasona og -dætra, sem síðar á ævinni urðu sjálfstæðir bændur. Slíkt kerfi gæti vel hafa haft þrælahald til að byrja með, en engin söguleg dæmi eru um stórfellda þrælahald á Íslandi, hvorki í samtímasögum, annálum né skjölum. Það var enginn sérstakur skipulagslegur staður fyrir þrælahald í kerfinu.

Að öðru leyti er tilfinningin fyrir íslenskri stórmennskubragð og þá sérstaklega félagslegu umhverfi á helstu bæjum mjög frábrugðin heimilum evrópska aðalsins. Á Íslandi var greinilega lítil þörf á vörnum gegn uppreisnargjarnum bændum og riddarakastalinn var ekki byggður (ekki alveg sammála þessu en ég hef rannsakað virkisgerð á hámiðöldum og síðöldum á Íslandi og birti lista yfir þekkt virkismannvirki á tímabilinu - Birgir).

Íslensku höfuðbólurnar voru fjölmennar og stóðu í nánu sambandi við nærliggjandi höfuðból (sjá kafla 6.2.), en evrópsku riddarakastalarnir voru í nokkrum skilningi reistir yfir umhverfið og voru einungis byggð af aðalsætt og nánustu þjónum hennar. Skortur á virki eða öðrum steinbyggingum á Íslandi frá miðöldum, sem oft er talinn merki um vanþróaða byggingartækni, má því líka skoða frá aðeins jákvæðari hlið: Það er merki um tiltölulega friðsamleg samskipti bændastéttarinnar. og aðalsins. (Árni hafði þá hvorki lesið B.A. eða M.A. ritgerðir mínar um efnið enda ekki komnar út! Helsta niðurstaða mín að ringwork eða bæjarvirki voru algeng á Íslandi en aðrar gerðir virkja voru einnig til en ég ætla ekki að fara nánar út í það hér).

Heimild: dr. Árni Daníel Júlíusson, Bønder i pestens tid: Landbrug, godsdrift og social konflikt i senmiddelalderens islandske bondesamfund (1997), Kaupmannahafnarháskóli.