Að tala við manneskju frá 19. öld

Spurning er hvort tíminn sé afstæður og hvað sé langur tími.  Maður hefur upplifað tímana tvenna, þótt maður teljist ekki gamall.  Vegna þess að læknavísundunum fleygði fram á 20. öld, náði fólk fætt fyrr á öldinni að lifa lengur og verða aldrað. 

Maður hitti því fólk sem einmitt var fædd í upphafi 20. aldar, eða um 1900-10. Það var athyglisvert að ræða við það enda allt önnur heimsmynd sem það bjó yfir. En því miður var ég of ungur til að kunna að spyrja réttu spurningarnar. Það gerði ég síðar er ég kenndi sögu í framhaldsskóla og lét nemendur taka viðtöl við afa og ömmu um fyrsta dag hernám Breta og hvernig stríðsárin voru frá þeirra sjónarhorni.  Margar athyglisverðar frásagnir komu fram og engin þeirra enn birt.

En ég hitti líka fólk sem var fætt á síðasta áratug 19. aldar.  Þá mjög aldrað en ernt. Ég held samt að það hafi ekki verið mikil munur á því og því fólki sem fædd var í upphafi 20. aldar og ég ræddi meira við.  Þjóðfélagið breyttist ekki svo mikið á þessum tveimur áratugum. Og þó, vélöldin hófst í upphafi tuttugustu aldar og fólk eignaðist bíla og kann ég frásagnir af fyrstu bílkaupum fólks. Einn aldraður maður sagði mér t.d. hvernig það var að róa út frá Þorlákshöfn á árabáti. Ég var í sveit á unglingsárum sem vinnumaður og kynntist fólk sem var þá aldrað. Meira segja torfbærinn var enn uppistandi þegar ég var í sveitinni en fólkið var nýflutt í steypubyggt hús.  Ég kom síðar í heimsókn, kominn yfir tvítugt og þá var torfbærinn horfinn.

Fólkið sem fæddist í lok 19. aldar þekkti annað fólk sem fæddist e.t.v. á fyrri helmingi aldarinnar. Svo ræði ég við börn mín og þannig teygist tíminn fyrir vitnisburð. Þannig getur munleg geymd eða heimild spannað tvær aldir auðveldlega.

Svo mun hafa verið um Ara fróða Þorgilsson og heimildamenn hans.  Hann talaði við aldrað fólk og hafði því vitni. Heimildarmenn eru valdir af kostgæfni og nefndir, elsti heimildarmaður Ara var fæddur árið 995 (72 árum eldri en Ari var sjálfur). Íslendingabók sem er stutt yfirlitsrit um sögu Íslands frá landnámi og að ritunartíma, var rituð af Ara á árunum 1122-1133. Heimildamaður Ara hefur einmitt rætt við fólk sem var fædd fyrr á 10. öldinni.  Þarna er verið að tala um beinan vitnisburð mann af manni.  Þjóðsögur verða einmitt til úr munnlegri geymd.  Oft er sannleikskorn í þeim, sambanda af skáldskap en hann kemur til sögu þegar þekkingin þrýtur. Gott dæmi um það eru Íslendingasögurnar. Þegar engar bækur voru til að geyma þekkinguna, þá varð fólk að treysta á munnlegar heimildir. Þannig var farið með embætti lögsögumannsins, hann sagði upp lögin, en las ekki upp. Þetta er ákveðin þjálfun sem lærist.