Friður í heiminum byggist á valdajafnvægi stórvelda

Stórveldapólitíkin hefur verið til síðan siðmenningin hófst og borgir og ríki komu til sögunnar.

Það sem einkennir "siðmenntuð" ríki er stöðugur stríðsrekstur og tilfærsla landsvæða og valda.  Oftast skera einstök ríki sig úr og verða stórríki sem eru í stöðugri útþennslu. Dæmi um slík ríki eru Bandaríkin, Rússland og Kína.  Fyrsta ríkið sem varð stórríki (og er enn til) er Kína en Han Kínverjar eiga uppruna að rekja til Norður-Kína og hafa þeir verið í stöðugri útþennslu síðastliðin 2-3 þúsund ár. Þeir hafa sótt vestur á bóginn og suður. 

Vegna landfræðilega legu og loftslag, varð rússneska ríkið ekki öflugt og tilbúið í útþennslu fyrr en um 1700 og á ríkisstjórnarárum Péturs mikla. Síðan þá hafa Rússar sótt í vesturátt en gleyma vill að þeir sótt einnig austur inn í villtu Síberíu og suður í átt að Mongólíu og Mið-Asíu.

Á sama tíma sóttu Bandaríkin (þá undir stjórn Breta) einnig vestur á bóginn og hættu ekki fyrr en þeir komust að Kyrrahafi; sama með Rússa, þeir stoppuðu við Kyrrahaf og eignuðust um skeið Alaska en drógu sig til baka til náttúrulegu landamæra við Berringshafs.

Ég læt Bretland liggja hér á milli hluta enda hafa þeir skroppið saman í upprunalega stærð, sem er Bretlandseyjar.

Indverjar hafa verið tiltölulega friðsamir en ef til vill eru bara landfræðilegar ástæður fyrir því en landið er míniútgáfa af heimsálfu og Himalajafjöllin mynda náttúruleg landamæri í norðri.

Svo kemur að því að stórveldin mætast með landamæri. Það hafa Bandaríkin, Rússland og Kína gert í nútímanum.

Það skiptir því gríðarlega miklu máli að ekkert af þessum náttúrlegum stórveldum sýni af sér veikleika, líkt og Bandaríkin gera í dag. Það býður upp á að önnur stórveldi (Kína og Rússland) stíga inn og nýta sér tækifærið til að stækka. Það er eðli stórvelda að stækka, líkt og með Rómaveldi. Án stækkunar getur þróunin ekki verið önnur en að minnka eða hverfa úr sögunni.

Saterlite ríkin (fylgdarríkin) geta einnig séð sér leik á borð og farið af stað. Hætt er á stríði í Bosníu og Bosníu-Serbar segi skilið við hina. Í dag skiptist land Bosníu milli þriggja þjóðarbrota sem þar búa samkvæmt stjórnarskrá landsins. Stærsti hópurinn eru Bosníakar, þar á eftir koma Serbar og síðan Króatar. Allir íbúar landsins eru kallaðir Bosníumenn, óháð þjóðerni. Serbar hafa verið bandamenn Rússa í árhundruð. Þeir gætu litið á þetta sem merki um nú sé hægt að fara af stað og hefja hernað. Kosóvó er líka mögulegt stríðsvæði enda Serbía ekki par ánægð með missir þessa landsvæðis.

Hætta er á stríði í Taívan, vegna þess að Bandaríkin eru ekki að senda réttu skilaboðin til Kína. Munu Bandaríkin setja mörkin við Taívan og fara í stríð ef Kínverjar reyna að taka yfir eyjuna? Og í raun er hætta á heimsstyrjöld, því hver veit hver fer af stað með óuppgerðar sakir? Alls staðar í heiminum, þar sem landamæri liggja, telja menn sig eiga óuppgerðar sakir. 

Eina sem heldur aftur af litlu leikendunum eru stórleikararnir. Það er ekki Sameinuðu þjóðirnar sem halda heiminum saman og í friði, heldur stórveldin.  Þessi alþjóðasamtök eru allsendis gagnlaus og hafa aldrei komið í veg fyrir stríð.

Segja má að S.þ. séu torg, þar sem þjóðirnar koma saman og tala og semja sín á milli um verslun og viðskipti. Stríðsrekstur er gerður upp annars staðar og á milli stórvelda. Alltaf vilja menn gleyma lexíur fyrra stríða, sbr. fyrri og seinni heimstyrjaldirnar.  Menn skunda í stríð og gera sig ekki grein fyrir skelfingu og eyðingamátt styrjalda. Það er einmitt liðinn nógu langur tími frá seinni heimsstyrjöld til að fáir muna hörmungarnar þá.

Erfitt er að vera nágranni stórveldis. Það fengu Finnar að kynnast á sínum tíma. Senn fara í hönd óvissutímar. Valdajafnvægið er úr sögunni í bili að minnsta kosti. 

 

 

Þrælaverslunin

Þrælahald og -verlsun var undirstaða veldis Rómar í fornöld. Hernaður og þrælahald fór saman. Rómverjar voru háðir þrælum vegna þess að iðnaðurinn var vanþróaður og vélvæðing enginn. Ef til vill hafi þrælahaldið komið í veg fyrir tækniþróun í Rómarveldinu.

Ánauðugir bændur í Evrópu á miðöldum voru oft ekki betur settir en þrælar. Þrælahald hélt allar miðaldir í Evrópu en hin kristna kirkja sá til þess að það færi sífellt minnkandi. Meira segja á Íslandi í heiðnum sið voru til þrælar. 

Helsta nýjungin á hámiöldum var að fjarverslun með þræla hófst.

Portúgalar hófu þrælakaup í Afríku um 1440 en voru í upphafi að leita að kryddi og gulli. Þeir fundu í staðinn pipar, fílabein og þræla. Portúgalar seldu í staðinn textilvörur og aðrar smávörur frá Mið- og Norður-Evrópu og hveiti frá Marokkó. Þeir voru eingöngu milliliðir í byrjun eða þar þeir gátu selt tóbak frá Brasilíu.

Hollendingar komust inn í viðskiptin, síðar einnig Englendingar og Frakkar. Englendingar urðu umfangsmestu þrælasalar á 18. öld og fluttu tvo þriðju alla þræla yfir Atlantshafið. Miðstöð þrælaverslunar var fyrst London, síðar Bristol og loks Liverpool.

Mikill hagaðnur af þrælaverslun en fór þó lækkandi með tímanum. Þrælaverslunin fjármagnaði ekki iðnbyltinguna en hún var mikilvæg þáttur Atlantshafverslunar en hún tífaldaðist á 18. öld. Þessi efling verslunar var ein af forsendum iðnbyltingarinnar.

Milli 1450-1600 voru 275.000 þrælar fluttir frá Afríku til Ameríku en milli 1600-1700 voru 1.350.000 þrælar fluttir yfir hafið. Þessi aukning stafaði af því plantekrurekstur var hafinn í stórum stíl, sem krafðist mikinn mannafla, til viðbótar við tóbaksræktunina.

Milli 1700-1800 voru 6 milljónir þræla fluttir yfir Atlantshafið til að vinna á sykurplantekrum (2/3) og námum. Alls voru fluttir um 8 milljónir þræla þar til loka þrælahalds í Brasilíu 1870.

Mikil hefð fyrir þrælaverslun í Afríku og hún hafin löngu fyrir tíma Evrópumanna.

Hvers vegna svartir þrælar?

1. Þeir settir í framandi umhverfi og því litlar líkur á að þeir myndu flýja.
2. Auðvelt að þekkja þá úr mannfjölda vegna litarháttar.
3. Þeir voru álitlir betri og áreiðanlegri verkamenn.
4. Evrópumenn vildu ekki notast við Indjána vegna þess að þeir þurftu á þeim að halda í innbyrgðisstríðum, voru fámennir og þeir einnig notaðir sem þrælaveiðimenn.

Ein af orsökum þrælaverslunar á Atlantshafi: Ottómanar í Istanbúl einokuðu þrælaverslun á Miðjarðarhafi eftir 1500 að mestu leyti.

Mikil fólksfjölgun í Afríku auðveldaði þrælasöluna en hún stóð m.a. vegna þess að nýjar nytjajurtir voru fluttar inn frá Ameríku sem jók uppskeru innfæddra og innfluttningur á húsdýrum.

Umfangsmikil byssusala til þjóða í Afríku breytti öllu valdajafnvægi í áflunni. Ríkjasameining varð vegna fjarverslun og hernað. Sum ríkin voru konungsdæmi, önnur aðalsveldi enn önnur samfélög réðu félög/samtök sem sín á milli kusu valdhafa. Stöðug þróun frá ættflokkaskipulagi til höfðingjasamfélags (kvaðakerfis).

 

Þrælaverslun  

3 leiðir til þess að verða þræll í Afríku áður en Evrópumenn komu til sögu:

1. Skuldaþrælar (seldir í þrældóm).
2. Refsiþrælar (sem refsileið).
3. Stríðsfangar (úr stríði).

 

Þetta var allt til staðar áður en Evrópumenn komu til sögunnar en þeir nýttu sér þetta kerfi.

Þrælahald á sér langa sögu í Evrópu, Kýpur, Sikiley (múslimskir þrælar). Toskana á Ítalíu og Barcelona á Spáni. Páfinn hélt þræla á galileum sínum. Þrælar í skoskum námum.

Ameríska vistarbandið til 7 ára var hálfgert þrælahald (hálfánauð) en menn voru ekki langlífir sem skuldamenn. Fæstir hlutu frelsis eða lifðu af og lifðu almennt skemur en þrælar. Þetta fyrirkomulag var ódýrara en þrælahald og er ástæðan fyrir því að þrælahald varð aldrei eins háþróað og t.d. í Brasilíu og Karabíahafinu.

Afnám þrælahalds

Snemma á 19. öld afnámu og bönnuðu Bretar þrælahald og verslun. Var þetta gert af mannúð og gæsku þeirra? Var það einskær tilviljun að iðnbyltingin var hafin í landinu og þörfin fyrir þræla ekki eins mikil?  

Ætla má að þrælahald hverfi með tækninýjungum og vélvæðingu landbúnaðar. Þrælahald var orðið óvinsælt og sífellt minni þörf var á vinnu þræla í Bandaríkjunum þegar borgarastyrjöldin hófst í landinu 1961.  Það var búið að hefta útbreiðslu þess.  Til samanburðar aflagði Brasilía þrælahald í landinu 1888 en það var líklega meira þrælaland en Bandaríkin. Hvers vegna? Iðnþróun og tæknibylting.  Síðari iðnbyltingin var þá hafin.

Spyrja má sig hvort bandaríska borgarastyrjöldin hafi ekki verið óþörf og þrælahald aflagst af sjálfu sér eins og í Brasílíu vegna tækniþróunar og þróun samfélaganna? 

Sumir hafa haldið því fram að þrælahaldi hafi verið hætt af siðferðilegum ástæðum. Breytingar á hugmyndum við afnám gæti hafa tengst upplýsingarhugsun. Upplýsingin stuðlaði að einstaklingsfrelsi. Þetta innihélt „ókeypis vinnuafl“. Þetta þýddi að fólk fékk greitt fyrir vinnu sína frekar en að vera þrælkað.

Auðvitað spilaði upplýsing og frelsishugsanir hennar inn í afnám þrælahalds og ánauð bændastéttar almennt en eins og við sjáum í dag, spilar tækniþróun mikla rullu í frelsisvæðingu lágstétta.  Og þetta heldur áfram í dag. Bændur og sjómenn voru eitt sinn fjölmennar stéttir á Íslandi, kannski um 20 þúsund manns í hvorri stétt en í dag eru báðar stéttirnar komnar niður fyrir 5 þúsund manna markið og jafnvel lægra.

Þessi þróun mun halda áfram og mun líklega ekki stoppa fyrir en róbótavæðing og AI tæknin hafa tekið alfarið yfir.