Sagnfræði og sagnfræðingar (Vincent Harding (1970)) Kynþáttur

Vincent Harding segir að hin mikla barátta blökkumanna hafi sett mark sitt á þá og söguskilning þeirra, að mikil sárindi hafi ríkt meðal þeirra. Hann talar um að nú hafi komið fram hreyfing sem hafi breytt sögu negra (e. Negro History) eða ,,sagnfræði negra” í sögu svartra (e. Black History) eða ,,sagnfræði svartra” og sé nú að spretta upp í leit að rannsóknum á blökkumönnum (e. Black Studies). Hann talar um að sumt af þessum sárindum sé nauðsynlegt en annað ónauðsynlegt.

Vincent Harding segir að barátta blökkumanna hafi einkennst af baráttu fyrir mannréttindum sínum og geta tekið fullan þátt í bandarísku samfélagi. En lykillinn að þessari baráttu var sú staðreynd að þeir sóttust eftir að vera viðurkenndir á þeim forsendum sem þjóðin skilgreinir sig út frá og meirihluti svarta viðurkenndi mítuna um bandaríska lýðræðið sem væri hinn mikli sannleikur – fyrir utan blökkumenn og flestir höfðu sætt sig við að aðeins lítill minnihluti svarta myndi komast inn í meginstraum samfélagsins.

Sem betur fer, segir Vincent Harding, hafa alltaf verið blökkumenn sem hafa sett spurningamerki við þetta. Hann vísar í W.E.B. Du Bois segir setur þetta í líkingamál. Hann talar um amerísku lestina og að svartir hafi barist hart fyrir að fá far með henni. En hann segir fáir eða engir blökkumenn hafi haft fyrir því að spyrja sig hvert lestin væri að fara, hver er áfangastaður hennar? Oftast nær veit enginn það og hafa sumir svartir spurt sig hvort þeir vilji í raun fara með henni, sérstaklega þegar ákvörðunarstaðurinn er ákveðinn af þeim sem hafa reynt að halda þeim frá lestinni í aldir.

Barátta nýlendna fyrir sjálfstæði sínu eftir seinni heimstyrjöld hafi sín áhrif á baráttu blökkumanna í Bandaríkjunum. Þegar þeir voru teknir inn í bandarískt samfélag eftir 1963, urðu þeir varir við að kynþáttafordómar voru enn ríkjandi meðal einstaklinga og stofnanna. Þannig að hreyfingin sem sóttist eftir inngöngu í bandarískt samfélag eins og það skilgreini sig þá, snérist frá þessari stefnu og varð að hreyfingu sem barist stjórnmálalega baráttu fyrir valdi á sjálfskilgreiningu og sjálfákvörðunarrétt sínum og getuna til að gera Ameríku tilbúna fyrir komu blökkumanna inn í samfélagið.

Við, segir Vincent Harding, sem skrifum sögu svartra, eigum erfitt með að trúa á Ameríku þegar við horfum í gegnum tárin á hörmungarsögu forfeðra okkar og við getum ekki skrifað ósnortnir af þjáningu þeirra. Við erum ekki sátt við að saga okkar sé viðurkennd sem hluti af sögu Ameríku. Við ætlum okkur ekki að falla í gryfju ameríska draumsins sem í barnaskap sínum forðast allt sem getur kallast drama eða dauði. --- Sagnfræði sem skrifuð er út frá sjónarhóli svarta, leitast ekki við að draga upp stórkostlega mynd af framlagi svartra til sögu Ameríku heldur er áhersla þeirra að endurtúlka alla sögu Ameríku eins og hún leggur sig en þeir eru fullir efasemda um að þessi saga sé rétt í meginatriðum. Þetta sé það sem aðgreinir sögu svarta frá sögu negra, en síðarnefnda saga hafi viðurkennt og tekið inn á sig ríkjandi hugmyndafræði og aldrei haft uppi efasemdum á góðsemi eða mikilleika amerískt samfélags á meðan hún sá möguleika þess til framfara eða umbóta. Sagnfræði svartra verður að spyrja sig hvað merkingin Ameríka hefur í raun.

Saga svarta, sem fjallar um Ameríku, er ekki hægt að aðskilja frá hinni evrópsku arfleifð sinni, hversu hrottafeng hún hefur reynst. Hún spyr að hvaða leyti Evrópa hafi risið á dauða þræla, forfeðra sinna og svo helsta barns Evrópu, Ameríku.

Og blökkumenn líta ekki sömu augum á lýðræðislega fortíð Bandaríkjanna og hvítir. Þeir sjá t.d., að þegar fulltrúalýðræðið var stofnað í Virginíu, þá var samtímis komið á þrælahald svartra í ríkinu. Þrælahald og fulltrúalýðræði var komið á samtímis og frelsið sem þarna komst á, var í raun þrældómur fyrir svarta. Í augum svarta getur sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkjanna varla verið annað en háð, því að hvaða merkingu hafði hún fyrir þrælahaldaranna eða þrælanna? Var þá einhvern tímann lýðræði í Bandaríkjunum þegar haft er í huga þrælahaldið og meðferðin á indjánum? En blökkumenn verða einnig að skoða söguna með augum indjána því að þeir hafa gengið í gegnum svipaða hluti og svartir menn.

,,Svört sagnfræði” verður að vera pólitísk vegna þess að hún fæst við heildar endurskilgreiningu á reynsluheim og sögu svartra sem var hápólitískt fyrirbrigði í fortíð sem og í samtíð; því hún fæst við baráttuna milli herrann og þjóninn, milli nýlenduherra og nýlendur, milli hinu kúguðu og kúgara o.s.frv. Og að þessi saga viðurkennir að allar sögur fólks feli í sér þátttöku í stjórnmálum og eru mótaðar af stjórnmála- og hugmyndafræðilegu sjónarhorni.

Sósíalísk martröð - Gulag eyjaklasinn (The Gulag Archipelago)

Gúlag eyjaklasinn: Tilraun í bókmenntalegri rannsókn er þriggja binda fræðirit sem var skrifaður á árunum 1958 til 1968 af rússneska rithöfundinum og andófsmanninum Aleksandr Solzhenitsyn.

Það var fyrst gefið út árið 1973 og þýtt á ensku og frönsku árið eftir. Það fjallar um lífið í því sem oft er þekkt sem Gúlag, sovéska nauðungarbúðakerfið, með frásögn byggð úr ýmsum áttum, þar á meðal skýrslum, viðtölum, yfirlýsingum, dagbókum, lögfræðilegum skjölum og reynslu Solzhenitsyn sjálfs sem Gúlag fanga.

Eftir útgáfu hennar dreifðist bókin upphaflega í bannaðri neðanjarðarútgáfu í Sovétríkjunum þar til hún birtist í bókmenntatímaritinu Novy Mir árið 1989, þar sem þriðjungur verksins var gefinn út í þremur tölublöðum. Frá því Sovétríkin voru leyst upp hefur bókin Gúlag eyjaklasinn verið gefin út opinberlega í Rússlandi. Stytt fimmtugsafmælisútgáfa var gefin út 1. nóvember 2018 með nýju formála Jordan Peterson hins þekkta fræðimanns.

Bókin - sem er ákaflega erfitt að draga saman - fjallar um lögfræðilega og pólitíska sögu gúlagsins, þ.e. sovéska nauðungarvinnubúnaðarkerfisins, og byggir á persónulegri reynslu höfundar sjálfs, vitnisburði allt að 256 fyrrverandi fanga og alls um liggjandi rannsóknir.

Gúlag eyjaklasinn er tæmandi og sannfærandi frásögn byggð á átta árum Solzhenitsyn sjálfs í fangabúðum Sovétríkjanna, á sögum annarra fanga sem bundnar eru ljósmyndaminni hans meðan hann er í varðhaldi og á bréfum og sögulegum heimildum. Verkið táknar tilraun höfundarins til að safna saman bókmenntasögulegri sögu um yfirgripsmikla en djúp óskynsamlega notkun hryðjuverkastarfsemi ríkisins gegn eigin íbúum. Vitnisburður um ódæðisverk stalínista og Gulag-eyjaklasann hrellir lesendur utan Sovétríkjanna með lýsingum sínum á hrottaskap Sovétríkjanna. Bókin veitti gagnrýnendum sovéska kerfisins nýjan hvata og olli því að margir samúðarsinnar efuðust um afstöðu þeirra.

Fyrstu tvö bindin lýsa handtöku, sakfellingu, flutningi og fangelsi fórnarlamba Gúlagsins frá 1918 til 1956. Solzhenitsyn skiptir um óbilgjarnri sögulegri greinargerð með hræðilegum persónulegum frásögnum frá fangelsinu. Þriðja bindið greinir frá þeim reyntu að flýja og brjóta niður kerfið innan frá. --- Gúlag kerfið

Gúlagið er kerfi nauðungarvinnubúða og var fyrst vígt með tilskipun Sovétríkjanna frá 15. apríl 1919 og endurbætt með röð stjórnsýslu- og skipulagsbreytinga 1920 og endaði með stofnun Gúlagsins árið 1930 undir stjórn leynilögreglunnar. OGPU (síðar NKVD og KGB). Alls voru um 100 þúsund íbúar í Gúlaginu í lok 1920. Árið 1936 hélt Gúlagið alls 5.000.000 föngum, fjölda sem líklega var jafn eða farið fram úr á hverju ári þar til Stalín lést árið 1953.

Auk bænda sem handteknir, voru þeir sem sendir voru til Gúlagsins meðal annars meðlimir kommúnistaflokksins og herforingjar fallnir í ónáð, Þýskir stríðsfangar og aðrir hermenn Öxulveldanna (í síðari heimsstyrjöldinni), meðlimir þjóðarbrota sem grunaðir eru um óheilindi, sovéskir hermenn og aðrir þegnar sem höfðu verið teknir til fanga eða notaðir sem þrælaverkamenn af Þjóðverjum í stríðinu, grunaðir skemmdarvargar og svikarar, ýmsir menntamenn, venjulegir glæpamenn og margir sem voru gjörsamlega saklausir en voru miskunnarlaus fórnarlömb hreinsana Stalíns.

Hvað fóru margir í gegnum Gúlag kerfið?

Frá árunum 1928-53 fóru um 14 milljónir manna í gegnum Gúlag kerfið og aðrar 4-5 milljónir fóru í gegnum vinnuþyrpingarnar sem voru ekki beinlínis Gulags. Ekki miklu betra kerfi í hernumdu Þýskalands eftir seinni heimsstyrjöldina tók Stalín við nokkrum fangabúðum nasista um tíma og bætti þeim við Gúlag kerfið.

Fangar fylltu Gúlagið í þremur megin bylgjum: 1929–32, árin sem þegar sovéskur landbúnaði var komið á; á árunum 1936–38, þegar mest var um hreinsanir Stalíns; og á árunum strax eftir síðari heimsstyrjöldina. Solzhenitsyn fullyrti að á árunum 1928 til 1953 „afplánuðu um fjörutíu til fimmtíu milljónir manna langa dóma í eyjaklasanum.“ Tölur sem talið er að stjórn Gúlagsins hafi sjálf tekið saman (og gefin út af sovéskum sagnfræðingum 1989) sýna að alls voru 10 milljónir manna sendar til búðanna á tímabilinu 1934 til 1947. Sannar tölur eru enn óþekktar. 

Helstu lexíur frá „Gúlag eyjaklasanum“

1. Sovétmenn áttu sínar eigin fangabúðir.

2. Hugmyndafræðin veitir hinu illu ákveðna staðfestingu.

3. Hið illa er grafið djúpt inni í hjarta mannsins.

4. Sósíalisminn hefur alltaf leitt til fámennisstjórnar.

5. Til að vilji og þarfir fjöldann nái fram, þarf að berja niður einstaklinginn.

Flestir héldu að sósíalisminn hefði dáið með falli Sovétríkjanna 1991 en svo varð ekki. Hann lifði áfram nýju lífi en nú meðal menntamanna Vesturlanda, innmúraða og verndaðir í háskólum sínum. Þeir sáu að ekkert uppgjör eða lítið var við harðstjórnarfyrirkomulag sósíalista/kommúnista og því ákváðu þeir að koma með ,,nýja útgáfu“ af sósíalisma, svo kallaðan ný-marxisma.

Ný-marxismi er marxískur hugsunarskóli sem nær yfir 20. aldar nálgun sem breytir eða lengir marxisma og marxíska kenningu, venjulega með því að fella inn þætti úr öðrum vitsmunalegum hefðum eins og gagnrýnni kenningu, sálgreiningu eða tilvistarstefnu (þegar um er að ræða Jean-Paul Sartre).

Eins og með marga notkun forskeytisins neo-, hafa sumir fræðimenn og hópar sem eru tilnefndir sem ný-marxistar reynt að bæta við skynjaða annmarka rétttrúaðra marxisma eða díalektískrar efnishyggju. Margir áberandi ný-marxistar, svo sem Herbert Marcuse og aðrir meðlimir Frankfurt skólans, hafa sögulega verið félagsfræðingar og sálfræðingar.

Sama hugmyndaleg villa á sér stað í ný-marxismanum og hinum hefðbundna. Í stað stétta og stéttabaráttu, eru settir inn svo kallaðir undirokaðir hópar, konur, minnihlutahópa og áhersla er á réttindi hópa í stað einstaklingsins.

Um þessar munir snýst ,,barátta“ ný-marxista um rétt einstaklinga til orðræðunnar, hvað einstaklingar megi segja gegn ákveðnum hópum. Með öðrum orðum gera þeir atlögu að málfrelsi einstaklingsins.

Réttindi hópsins eigi að ráða för og ný-marxistar vilja eins og allir sósíalista mikil ríkisafskipti. Þetta kallast á ensku ,,collectivism“ eða sameignarstefna á íslensku.

Einkenni stefnunnar er sú venja eða meginregla að setja hóp í forgang yfir hverjum einstaklingi í honum.

Aðrar skilgreiningar:

Meginreglur eða kerfi eignarhalds og stjórnunar á framleiðslutækjum og dreifingu almennings sameiginlega, venjulega undir eftirliti ríkisstjórnar.

Sósíalísk kenning eða meginregla um miðstýringu allra tilskipana félagslegs og iðnaðarlegs valds, sérstaklega um stjórnun framleiðslutækja, í almenningi sameiginlega, eða ríkinu: andstæða einstaklingshyggju.

Kenningin um að land og fjármagn eigi að vera í eigu samfélagsins sameiginlega eða í heild; kommúnismi.

Nú virðist sósíalisminn hafa náð að hreiðra um í sjálfu forysturíki kapítalismans, Bandaríkjunum. Fróðleg en kannski skelfilegt verður að fylgjast með þeirri þróunum.

Sagnfræði og sagnfræðingar (Gisela Bock (1989))

 

Kynferði sem félagsleg, menningarleg og söguleg flokkun

 

Gisela Bok segir að ekki sé hægt að aðskila kvennasöguna frá hina almennu sögu, frekar en hægt sé að aðskilja sögu karlmanna frá henni.

Konur hafa verið skilgreindar sem félagsmenningarlegur hópur en um leið hafa karlar verið uppgötvaðir sem ,,kynferðisverur”.

Mikilvægt sé að tengja saman karla- og kvennasögu við hina almennu. Spurningar sem konur hafa sett fram, kvennasaga og kvennarannsóknir eru hlutir sem ekki er hægt að einangra við kynferði í formi kynþokka, heldur verða þeir að taka með alla félagslega þætti sem innifelast í gerð viðkomandi samfélags.

Þegar talað er um kynferði sem flokkun í þessu samhengi, segir Gisela Bok, vísar hugtakið til vitsmunalegra byggingar (e. intellectual construct), leið til þess að rannsaka og skynja fólk. Rökgreiningartæki sem hjálpar okkur að skilja vanrækt svið innan sagnfræðinnar.

Kynferði sem félagleg, menningarleg og söguleg samskipti

Kynferði vísar ekki til hlutdrægt viðfangsefni (er ekki hlutur), heldur vísar til flókin sett af samböndum og þróunum. Að hugsa í ,,samskiptum” er lykilatriði í þessu sambandi til þess að skilja kynferði sem greiningarflokk sem og menningarlegan raunveruleika, í fortíð sem í nútíð. Slík sýn á kynferði hefur þýðingu fyrir allar gerðir af sagnfræði eins og þær eru nú stundaðar.

Kvennasaga sem kynjasaga

Gisela Bok segir að við verður ekki aðeins að skoða samskipti kynjanna, karla og kvenna,heldur einnig samskipti innan kynjanna, kvenna við konur og karla við karla. Dæmi: samskipti við mæðra við dætur, húsmóður við þjónustustúlku o.s.frv.

Karlasaga sem kynjasaga

Spurningar sem varða kynferði hafa aðallega beinst að kvenkyninu, á ,,kvennaspurningar”. Gisela Bok segir að hernaðarsaga sé dæmigerð saga karlmanna enda sé hún dæmi um hópa karla sem mæta hverjum öðrum. En hins vegar hefur sérstök karlasaga, sem er eins og kvennasaga að gerð, aldrei verið gerð. En hún segir að jafnvel í hernaðarsögunni, getur kvennasagan látið á sér kræla, dæmi um það er t.d. rannsóknir á konum sem fylgdu herjunum, kyntákn í hernaði, áróður í stríðum þar sem beint er athyglinni að hinu kvenlega, friðarhreyfingar kvenna fyrir og á meðan fyrri heimstyrjöld stóð, nýja gerð af vændi og síðan ekki síst hvað stríð höfðu áhrif á samskipti kynjanna og innan þeirra (þ.e. milli kvenna annars vegar og karla hins vegar).

Hafnar eru sérstakar karlarannsóknir, sem aðallega eru gerðar af karlmönnum sem eiga við samskipti karla við kvenfólk og meðal þeirra sjálfra. Þessar rannsóknir hafa sýnt og styðja kvennarannsóknirnar; t.d. það kynjanorm og kynjaveruleiki séu háð sögulegum breytingum.

Hugmyndasaga (e. intellectual history) sýnir að karlasagan um karla verði aðeins sýnileg þegar hún er sýnd í sambandi við kvennasögu og hugmyndir kvenna er þannig hluti af kynjasögunni.

Framtíðarsýn George Orwell og Aldous Huxley

Dystópískar bækur og kvikmyndir eru vinsælar. Frægustu dystópísku skáldsögurnar eru Brave New World (Hin nýja bjarta veröld) og Nineteen Eighty-Four (1984). Hvor bókin um sig túlkaði martröðunum á þriðja og fjórða áratug síðustu aldar. En hvor sýnin er líklegri túlkun fyrir okkur núna á 21. öldinni? Erum við í óheillavænlegu eftirlitsríki George Orwell? Eða í hinni rólegu neytendamenningu Aldous Huxley?

 

Framtíðarbækurnar tvær eiga margt sameiginlegt. Báðir rithöfundar sáu framtíðina mótaða af gereyðingarvopnum – líffræðileg- og efnavopn í tilfelli Huxley, kjarnorkustríð í sögu Orwell. Þeir voru sammála um hættuna á varanlegri félagslegri lagskiptingu, þar sem mannkyninu var skipt í flokka sem ákvarðaðir voru af líffræðilegri breytingu og sálfræðilegri skilyrðingu (Huxley) eða hefðbundinni stétt ásamt alræðisbundnu hollustukerfi (Orwell). Báðir mennirnir ímynduðu sér framtíðarsamfélög með algjöra þráhyggju fyrir kynlífi, þó á öfugan hátt: ríkisrekna kúgun og hjónaleysi í tilfelli Orwells; vísvitandi, fíknisbundu lauslæti í tilfelli Huxley.

Báðir mennirnir héldu að framtíðin yrði undir yfirráðum Bandaríkjanna. Báðir mennirnir héldu að framtíðarstjórnir myndu eyða miklu púðri til frambúðar til að hvetja til efnahagslegrar neyslu - hvorugum manninum datt neitt í hug jafn ofboðslega ævintýralega og magnbundin slökun (á afskipum af lífi borgaranna). En þann kann að breytast með nýrri tækni og tækifærum stjórnvalda til að fylgjast með einkalífi borgaranna og sjá má vísir að í Kína.

Þeim datt heldur ekki í hug að til yrðu tæknirisar sem yrðu voldugri en heilu ríkin og söfnuðu upplýsingum um einstaklinga og seldu til annarra aðila. Að þessu einkarekna upplýsingarisar gætu njósnað um hvert skref notenda í bókstaflegri merkinu. Að þeir myndu reyna að stjórna orðræðunni (og þar með hugsunum borgaranna), þetta sá enginn fyrir.

Báðar byrjuðu bækur sínar með stuttri setningu sem ætlað er að gefa merki um heim sem var kunnuglegur en einnig óþægilega framúrstefnulegur: „Hnégrá bygging með aðeins þrjátíu og fjórum hæðum,“ byrjar Brave New World. 1984 hefst þannig: „Þetta var bjartur kuldadagur í apríl og klukkurnar slógu þrettán.“ Þrettán! Hryllingurinn! Báðir mennirnir voru að skrifa viðvaranir: „skilaboðin í bókinni“, sagði Huxley, voru: „Þetta er mögulegt: í guðanna bænum farið varlega.“ Í sýn hans stóð mannkynið frammi fyrir framtíðarheimi sem er róaður niður með ánægjutilfinningu og fíkniefnum og af frjálsu hugarangri „siðmenntaðrar smitgáttun“.

Hjá Orwell stóð mannkynið frammi fyrir varanlegu stríðsástandi og alræðislegri hugarstjórnun, sýn sem draga má saman í ímyndinni af „stígvéli sem treður á andlit manns að eilífu“. Þrátt fyrir alla skörunina eru þeir þó yfirleitt álitnir mótsagnakenndir, þ.e.a.s. þeir lýsa andstæðum útgáfum af framtíðinni.

Í dystópíu Orwell stjórnar fyrirtækjaríkið fréttum og krefst þess að „hvað sem flokkurinn heldur fram að sé sannleikur er sannleikur“. Orwell sá fyrir sér tvígátta sjónvarpsskjá sem njósnar um heimili allra borgara. Alsjáandi auga stóra bróður fylgdist með öllu. Allir voru uppljóstrarar, börnin hvað hættulegust.

Í dag höfum við Amazons tækið Alexa sem er ,,alltaf að hlusta", en Google, Facebook og öryggisstofnanir gína yfir persónulegum gögnum okkar til notkunar í eigin þágu. Orwell lýsti einnig innri flokknum - tveimur prósentum íbúanna - sem naut allra forréttinda og stjórnunarréttinda. Er það ekki skelfilega nálægt ,,eina prósentinu“, með auð sinn og andkapítalistisma?

En gagnrýnendur Orwells segja að 1984 sé tímasett dystópía, sýn sem hafi dáið með kommúnismanum. Skáldsagan sem hljómar betur í nútímanum okkar segja þeir vera Hin nýja bjarta veröld. Hér ímyndaði Aldous Huxley sér plastkenndu tæknisamfélag þar sem kynlíf er frjálsleg, skemmtanaljós skína og neysluhyggjan er grasderandi.

 

Það eru pillur til að gleðja fólk, sýndarveruleikasýningar til að afvegaleiða fjöldann frá raunverulegum veruleika og tengingar til að taka sæti ástarinnar og skuldbindingarinnar. Er þetta ekki allt svolítið nálægt heimilinu? Huxley ímyndaði sér jafnvel kastakerfi sem búið var til með erfðatækni, allt frá alfa og beta tegundum og niður í þræla undirflokki. Við höfum kannski ekki farið þann veg, en genabreyting gæti fljótlega gert þeim ofurríkum í Silicon Valley kleift að lengja líftíma þeirra og bæta útlit og greind afkvæmanna. Verðum við brátt vitni að fæðingu nýrrar erfðafræðilegrar ofurstéttar? Og hvað með samruna manns og tækninnar – gervigreindina og fjórða tæknibyltinguna?

Talað hefur verið um Orwellisma. Hann táknar viðhorf og grimmilega stefnu drakónískrar stjórnunar með áróðri, eftirliti, misupplýsingum, afneitun sannleikans (tvíhugsunar) og misnotkunar fortíðarinnar, þar með talið „ópersónugera fólk“ - það er að segja að tilvist og fortíð manneskja hefur verið útrýmt úr almennum opinberum gögnum og minni, framfylgt af al-umliggjandi og kúgandi stjórnvöldum.

Hver eru helstu skilaboð Hinu nýju björtu veraldar? Ein mest áberandi skilaboð Hinu nýju björtu veraldar er viðvörunin sem Huxley vekur upp gegn hættunni sem fylgir tækninni. Með því að nota vísindalegar og tæknilegar framfarir til að stjórna samfélaginu getur aukið vald alræðisríkja til að breyta hugsunarhætti og athöfnum manna.

Báðar þessar skáldsögur sáu fyrir sér ótrúlega framtíð, en hver fangar betur nútíð okkar og býður upp á viðvarandi viðvörun um hvert við getum stefnt? Það er erfitt að segja.

Ef til vill hefur framtíðarsýn þeirra ræðst í alræðisríkinu Kína samtímans. Það ríki  breytist úr kommúnistaríki (er það bara að nafni til í dag) í fámennisríkisstjórn (eða fámennisstjórn) sem beitir nýjustu tækni og einstaklingsframtakið í sína þágu (deilir hagnaðinum með einstaklingum en þeir síðarnefndu eru samt sem áður undir ægivald stjórnvalda). Líkt og í 1984 er áróður, eftirlit, misupplýsing, afneitun sannleikans gegnumgangandi þema en ríkið leyfir einstaklingnum að lifa í vellystingum og í neyslusamfélagi líkt og í framtíðarríki Huxleys.

Ekkert ríki í dag er annað hvort og ekkert er heldur hrein samblanda þessara framtíðarsýna, þó sjá megi sambærilega samfélagsdrætti í Kína nútímans.

Sagnfræði og sagnfræðingar (A. Adu Boahen (1975))

A.Adu Boahen talar hér um hvernig eigi að búa til þjóð í Afríku og vísar í kenningu Clio nokkurn sér til hjálpar. Hann segir að þjóðir, t.d. í Evrópu hafi orðið til í stríðum og þá sérstaklega á seinni tímum, einkum á 19. öld. Slíkt sé ekki hægt í dag, því andi okkar tíma er á móti slíku úrræði til að búa til þjóð. Hann spyr einnig hverjir eigi að vera þá Normannar nútímans (sem bjuggu til ensku þjóðina)? Útiloka eigi stríð til að búa til þjóð í Afríku.

Þjóðarmyndun er því aðeins hægt að mynda í núverandi landamærum ríkja, sem eru með margar þjóðir, siði og tungumál innan mæra ríkja sinna. Það eigi að leyfa þessa þætti að halda sína stefnu á sama tíma og reynst sé að berja áfram skilningi á sjálfsmynd og hollustu gagnvart eigið ríki. Þróa á sameiginleg bönd og sameinast um hagsmuni í gegnum stórbrotna áætlun um félagslega endursköpun, í gegnum efnahagslegri þróun sem beint er til að samtvinna aðskilda efnahagssvæði ríkisins í eitt og sameinaða gerð, í gegnum nútímavæðingu og almenna menntun.

A.Adu Boahen segist ekki hér eiga við að upp eigi að koma eitt tungumál og ein menning í sérhverju afrísku ríki, þess gerist ekki þörf, þótt slíkt væri ákjósanlegt.

Dæmi um slíkt sé Sviss sem hefur eina þjóð en mörg tungumál og Þýskaland og Austurríki sem hafa sama tungumálið en búa í sitthvoru ríkinu.

A.Adu Boahen trúir að góð þekking á fortíðinni á mismunandi hópum sem eru innan ríkisins, menningu þeirra og stofnunum, og rætur þeirra muni mynda gagnkvæma virðingu og skilning sem munu brjóta niður veggi óttans, tortryggni og vantraust sem halda hinu mismunandi hópum aðskildum. Góð þekking á fortíðinni, gerir það kleift að aðskilja það sem skiptir máli frá því sem gerir það ekki.

Sérhver kynþáttur á sér sál segir hann, sem endurspeglast í stofnunum hans og ef þetta sé aðskilið, sé sálin drepin. Hægt sé að líta aftur á glæsilega sögu sér til fyrirmyndar en um leið að læra af mistökum forfeðranna.

A.Adu Boahen hefur þann skilningu að læra megi af sögunni.

A.Adu Boahen segir að forðast beri að gera sömu mistök og Evrópumenn og Bandaríkjamenn gerðu, að búa til mítur um fortíð sína. Afríkusera eigi sögu Afríku, það er að styðjast eigi við aðrar en skriflegar heimildir og skoða sögu hennar frá sjónarhóli Afríkumanna en ekki Evrópumanna, túlkun gagna út frá afrískum bakgrunni en ekki evrópskum og þá nú úreltu skoðun að Afríka átti sér enga sögu áður en Evrópumenn komu til álfunnar. Þessi ályktun sé byggð á þremur þáttum.

Í fyrsta lagi að bókmenning hafi verið kynnt Afríku með komu Evrópumanna til Afríku á 15. öld. Þetta er ósatt sbr. Meroitic og Axumite skrif sem séu frá 300 f.kr., og skriftarkunnátta var komið á með tilkomu Araba á 8. öld e.kr. Í öðru lagi sé því haldið fram að aðeins sé hægt að rannsaka athafnasemi Evrópumanna í Afríku á þessum tíma út frá evrópskum heimildum. Þetta sé rangt, því að þeir skráðu ekki aðeins sína eigin athafnasemi og sögu, heldur skýrðu þeir einnig frá högum innfæddra. Í þriðja lagi hefur það verið ályktað að sögu Afríku sé aðeins hægt að endurskapa með skriflegum heimildum, sem sé rangt.

Hægt er að endurskapa afríska sögu út frá forleifafræði, félagslega mannfræði, tónlistafræði, ethnobotany, serology, málvísndafræðum, munnlegum hefðum og öðrum hefðbundnum afrískum heimildum. A.Adu Boahen leggur þó mesta áherslu á munnlegar heimildir og þar sé mest að finna af upplýsingum um fortíðina. Þær eru m.a. frásagnir, eiðar (svardagar), nöfn og hirðljóð. Hann segir að vestrænir menn séu efins um gildi þessara heimilda en segir sjálfur hafa góða reynslu sem og aðrir fræðimenn af þessum heimildaflokki. Þær fylla inn í þar sem skriflegum heimildum sleppir. Annar mikilvægur heimildaflokkur er tónlistin og svo varðveittir hlutir (til dæmis trommur o.s.frv.). Hátíðir ýmis konar segja einnig mikið. Hann talar um afnýlenduvæða (e. decolonization) á afrískri sögu og á þar fyrst og fremst við not af aðrar en skriflegar heimildir. Rannsaka eigi hefðbundna afrískt stjórnkerfi, ,,milliríkjasamskipti” (e, diplomacy), guði og hlutverk þeirra, helgisiði, serimóníur og hátíðir og menningarlega hluti eins og vefgerð og dansiðkun. Slíkt mun gefa sniðmynd og samfellda mynd af afrískri sögu.

Svo má ekki gleyma áhrif Afríku á aðra heimshluta, Ameríku og Evrópu á öllum tímum. Þetta gefur hinu hefðbundnu mynd af afrískri sögu nýja vídd, en hún fjallar eiginlega eingöngu um komu Evrópumanna til álfunnar, könnun hennar, trúboð, þrælaverslun og afnám hennar, nýlendur og stjórnir þeirra – þetta eigi að setja í rétt samhengi. Þegar þetta hefur verið gert, er fyrst hægt að skrifa kennslubækur um sögu álfunnar og byggja upp þjóðir í Afríku sem er vandamál sem lönd í Evrópu, Asíu og Ameríku áttu flest við á miðöldum og nýöld.

Sagnfræði og sagnfræðingar (G.R. Elton (1969))

Sagan hefur eitthvað fyrir alla og það sem skrifað er, er til í gífurlegu magni, fyrir utan það sem skrifað er í háskólum og birtist aldrei fyrir almennings sjónum. Sumir skrifa fyrir fáa en aðrir fyrir fjöldann.

Allt er í rífandi gangi, sagnfræðilegar bækur og bókaraðir er gefnar út í massa vís. En Adam getur ekki endalaust verið í Paradís. Margir gagnrýnendur krefjast þess að sagnfræðingar yfirgefi verndaða vinnustaði sína og bóksöfn og fari að vinna að svo kölluðum hagnýtum rannsóknum. Hvort er sagnfræði fræðigrein (e. art) eða vísindi? Vegna þess að efniviður hennar er ekki algjör eða fullkominn, og afurð hugar sagnfræðingsins er einnig ekki fullkomin, veldur sagan og mun alltaf valda hugarangri og deilur. Svo hafi verið síðan á dögum Þúkidídesar (e.Thucydides) og Heródótusar (e. Herodotus).

Spurningin sé, hvers vegna menn sé að skoða fortíðina og hvers vegna þeir ættu að hafa áhuga á henni. Af hverju ætti samfélagið að fóstra sagnfræðinga? Eða hvað eiga sagnfræðingar að gera til að réttlæta tilveru sína fyrir samfélagið? Til er einfalt svar: að rannsaka sögu er þægilegt viðfangsefni, sem gleður rannsakandann og gerir engum mein. Þetta er of einföld, sjálfselsk og þröng skýring til að vera réttmætt svar. Sagnfræðiskrif geta verið hættuleg og hafa sýnt það í gegnum tíðina og sérhver sagnfræðingur verður að spyrja sig hvort að hann hafi annað markmið en sitt eigið.

Á fyrri helmingi 20. aldar var viðtekið viðhorf hjá enskum sagnfræðingum að sagnaritun gæti takmarkaðs við eitt viðmið, en það er að skrifa söguna hennar vegna.

Elton er ósammála Carr og Plumb (sem séu ,,whigs”) um að líta aftur í söguna sér til hughreystingar og að sagnfræðingurinn verði að bjóða samfélaginu til sýnis mátt þess eða árangur þess til þess að það geti þróast og þeir útiloka hvers konar not af sögunni sem þjóni ekki þessu markmiði. Hann segir að við verðum fyrst að útskýra á hvern hátt sagan geti raunverulega eða sannarlega verið rannsökuð – það er að við verðum að viðurkenna að rannsaka verðu fortíðina hennar vegna – og þá fyrst sé hægt að spyrja sig hvort þessi rannsókn hafi eitthvað framlag eða eitthvað að gefa til samtíðarinnar.

Elton segir að hér sé það spurningin um sjálfræði sagnfræðinnar sem sé í húfi og rannsókn á sögunni er á rétt á sér og sérhver not á henni fyrir einhvern annan tilgang kemur í annað sæti. Markmið sagnfræðinnar er að skilja fortíðina, og ef á að skilja hana, verður að skilja hana á eigin forsendum. Þar til hún er að fullu skilin, á ekki að nota hana á nokkurn hátt fyrir nútíðina, því að það getur verið hættulegt eða vísvísandi.

Það verði að vísa nútíðinni úr rannsóknum á fortíðinni. Rannsókn sagnfræðingsins á aðeins að tengjast nútíðinni ef hún varpar ljósi á fortíðina en ekki á hinn veginn.

Það sé meginvilla að rannsaka fortíðina vegna þeirra vitneskju sem hún varpar á nútíðina. Þetta þýði hins vegar ekki að sagan, sem sé sjálfstæð og réttlætir sjálfa sig af innri rökum, hafi ekki eitthvað fram að leggja utan marka sinna. Af hverju á að rannsaka söguna einungis hennar vegna?

Í fyrsta lagi, fyrir utan siðferðileg rök, þá vil margt fólk einfaldlega fá vitneskju um fortíða, til uppfyllingar tilfinningalegra þarfa eða vitsmunalegar. Atvinnusagnfræðingurinn hefur félagslegt hlutverk að gegna með því að uppfyllir þessar þarfir þegar hann hjálpar þeim til að vita meira. Hann náttúrulega uppfyllir sínar eigin þarfir um leið, en hann er einnig hvort sem er hluti af samfélaginu. Þar með er ekki sagt að hann sé skemmtikraftur. Hann hefur menningarlegt hlutverk að gegna; hann leggur fram sinn skerf til óhagnýtra (e. non-practical) athafnasemi sem er svo stór hluti af menningu samfélags. Hann uppfyllir með öðrum orðum tilfinningalega fullnægingu.

Í öðru lagi er það alfarið ósatt að halda því fram að sagan geti ekki kennt hagnýtan lærdóm eða hluti. Hún kennir mannlega hegðun, um hegðun manns gagnvart öðrum mönnum og um samspil kringumstæða og annarra þátta undir vissum forsendum. Grundvölluð þekking á einhvern tiltekinn vanda eða aðstæður í sögunni, sem útilokar vandann þar með eða þessar tilteknu aðstæður, aðstoðar eða getur það, við að taka réttar ákvarðanir í nútíð og þó sagan sé ekki framtíðargerðar, getur hún komið með sannverðugar ályktanir um framhaldið. Sagan gefur grundvöll fyrir skilning á nútíðinni og getur gefið til kynna eða verið vegvísir til framtíðar.

Í þriðja lagi er sagnfræðin vitsmunaleg eða andleg iðja, viðfangsefni röklegs hugar og megintilgangur hennar liggur í kjarna hennar sjálfar; leitin að sannleikanum eins og allar vísindagreinar leitast við að finna. Verðmæti hennar sem félagsleg athöfn eða verk liggur í þjálfuninni sem hún veitir, sem er staðalinn (e. standard) sem hún leggur til í þessu eina viðfangsefni hennar sem er maðurinn og verk hans.