Pax Americana 80 ára gamalt

Bandaríkin hafa leitt hinn vestræna heim í 80 ár, eftir seinni heimsstyrjöld. Þau hafa sagst varið vestræna menningu og heim með vopnavaldi. Talað hefur verið um Pax Americana. En er það satt og hver er árangur þeirra? Er forræði Bandaríkjamanna á enda? 

Í ákveðnum skilningi hafa Bandaríkin verið forysturíki. Bandaríkin stigu fram sem leiðandi herveldi eftir 1945, sérstaklega eftir fall Sovétríkjanna 1991 á ýmsan hátt. Þau hafa leitt NATO og tryggt hervernd yfir Evrópu gegn Sovétríkjunum (t.d. Berlínarkreppan, Kóreustríðið, og staðsetning herafla í Vestur-Evrópu). Ef þau hefðu ekki verið til staðar, hefðu Sovétríkin tekið Vestur-Evrópu og stöðvast á Frakklands strendur Atlantshafsins. Þau hafa haft yfirráð yfir hafsvæðum og tryggt alþjóðleg viðskiptakerfi sem studdist við bandarískt flotaveldi og þar voru Bandaríkjamenn arftakar breska heimsveldisins.

Þar sem hernaðarátök hafa sprottið upp hafa þau gripið til hernaðar til að fella einræðisherra eða verja bandamenn (t.d. í Kóreu, Kúveit, Júgóslavíu, Afganistan). Það hafa notað "mjúkt vald" (soft power) til að breiða út vestræn gildi – lýðræði, frelsi einstaklingsins, mannréttindi – þó oft í tengslum við eigin hagsmuni, hvort sem viðkomandi ríki hafa viljað vestræn gild og menningu, sjá til dæmis Afganistan.

Þetta hefur verið kallað Pax Americana – svipað og Pax Romana eða Pax Britannica, þar sem stórveldi heldur heimsfrið með yfirburðum sínum. Friður hefur ríkt milli stórra ríkja (sérstaklega í Evrópu) frá 1945, en þó með blóðugum stríðum á "jaðarsvæðum" (proxy wars).

En hver er árangurinn? Árangurinn er bæði jákvæður og umdeilanlegur. Það sem er jákvætt er að það er friður og uppgangur í Evrópu og Japan. Aukin hnattvæðing og milliríkjaviðskipti sem hafa dregið úr fátækt víða. Tækniframfarir, upplýsingafrelsi og miðlun vestrænnar menningar um heiminn. En það sem er neikvætt eða umdeilt er Misheppnuð stríð (t.d. Víetnam, Írak, Afganistan) sem hafa kostað ógrynni lífa og spillt trúverðugleika Bandaríkjanna. Stuðingur við einræðisherra ef það hentaði hagsmunum þeirra. Tvískinnungur gagnvart mannréttindum þegar hagsmunir eru undir.

En þá er það spurningin hvort forræði Bandaríkjamanna sé á enda? Um það vitum við ekkert. En ef horf er á söguna má sennilega sjá hnignun eða umbreytingu á forystuhlutverki þeirra. Kína eflist bæði efnahagslega og hernaðarlega og hefur eigið kerfi bandamanna og stofnana (BRI, SCO) en kannski er Kína bara pappírtígur.

Bandaríkin eru klofin innanlands pólitískt og missa trúverðugleika utanlands (t.d. brotthvarf frá Afganistan, óstöðug stefna milli forseta). Helmingur Bandaríkjamanna deila ekki sömu gildi og hinn helmingurinn.  Helmingur er Repúblikanar sem styðja hefðbundin gildi og menningu en stór hluti hins hlutans styður í raun ný-marxískar hugmyndir sem í raun leiðir til tortímingar hefðbundinnar bandarískrar menningar án þess að nokkuð ákveðið komi í staðinn. Um þessar mundir fer mikil valdabarátta fram og ef hinn íhaldssami helmingur verður undir, er hætt á borgarastyrjöld eða klofningu Bandaríkjanna. Íhaldshlutinn er ofan á um þessar mundir. Annar vandi er að Bandaríkin eru skuldug og standa frammi fyrir demógrafískum og efnahagslegum áskorunum. Bandaríkin hafa misst áhrif á mörgum sviðum, t.d. í Mið-Austurlöndum og Afríku þar sem Kína og Rússland eru að skora þá á hólm.

Hins vegar ráða þau enn mestu hernaðarlegu og tæknilegu getu heims, hafa sterk bandalög og áhrif á alþjóðakerfið – sérstaklega með dollarann og alþjóðleg viðskipti. Þannig að við erum líklega að sjá fjölskautað valdakerfi (multipolar world), ekki endilega hrun Bandaríkjanna, heldur nýjan veruleika þar sem þau verða ekki lengur óumdeilanlegt yfirvald. Ef það er eitthvað sem fellir Bandaríkin, er það innanlandsófriður.

En hvað veit bloggritari?

Milton Friedman um sósíalisma versus kapítalisma og rökræður á Íslandi

• Kapitalismi virðir einstaklingsfrelsi og eignarrétt, sem margir telja grundvallarmannréttindi. Hvetur til nýsköpunar og umbóta með samkeppni.Hefur leitt til mikillar hagsældar í mörgum ríkjum. Gagnrýnt hefur verið að hann geti ýtt undir ójöfnuð og félagslega útilokun. Efnahagslegt gildi einstaklinga fær oft meira vægi en manngildi þeirra. Margir lenda utanveltu ef þeir geta ekki keppt á markaðstorginu.
• Sósíalismi – mannúðlegur? Hann leggur áherslu á jöfnuð og samhjálp samkvæmt kenningunni en verður alltaf í framkvæmd ofbeldi stjórnvalda og alræði einræðisherra eða flokks. Oft meira skipulögð velferðarkerfi en raunin hefur verið að allir eru jafn fátækir en með aðgengi að menntun og heilbrigiskerfi (illa reknu). Í ríkisreknu formi getur það dregið úr frelsi einstaklinga og frumkvæði. Söguleg dæmi sýna að valdboð og kúgun hafa oft fylgt í kjölfar sósíalískra tilrauna. Efnahagslegur hvati getur minnkað og þar með hagsæld.  Í þetta fer Milton í myndbandinu og kemst að þeirri niðurstöðu að kapitalismi er í raun mannúðlegri í framkvæmd. Ekkert ríki í dag er gegnumheilt hreint kapitalíst, flestöll ríki í heiminum hafa lágmark velferðarkerfi, menntunarkerfi og heilbrigðiskerfi.

 

Hér snýr Milton listilega á sósíalistann Ólaf Ragnar Grímsson í rökræðum og reyndar fleiri.

 

Er Kanada að liðast í sundur?

Þegar Trump kom með þá að því virðist fjarstæðukenndu hugmynd að innlima Kanada inn í Bandaríkin sem 51 ríkið, hlóu margir eða hristu höfuðið í vantrú. En hugmyndin er ekki eins fjarstæðukennd og ætla mætti.

Byrjum á staðreyndum til að fá mynd af landinu. Kanada er sambandsríki, sem tíu fylki og þrjú sjálfstjórnarsvæði mynda. Ottawa er höfuðborg Kanada, en stærstu þéttbýli landsins eru í kringum Toronto, Montreal og Vancouver. Íbúar eru um 40 milljónir. Með öðrum orðum er Kanada svipað uppbyggt og Bandaríkin. Eins og allir vita eru ríkin 50 í Bandaríkjunum og hvert með eigin ríkisstjóra, þing og löggjöf og dómstóla upp í hæstaréttarstig. Yfir öllum ríkjunum er alríkisstjórn með æðstu lög og hæstarétt og alríkisstjórn.

Það er því næsta auðvelt að innlima enn eitt ríkið/fylkið úr Kanada eins og Trump lagði til. En íbúarnir verða að vilja innlimum, því ekki verður Kanada eða einstaka fylki þess tekið með hervaldi.  Það vill svo til að Kanadamenn eru ekki á einu máli að vilja vera í ríkinu Kanada.

Flestir þekkja sjálfstæðisbaráttu Quebec en íbúar þar eru flestir frönskumælandi en færri þekkja til sjálfstæðisbaráttu Alberta fylkis. Byrjum á Alberta, byggt á Wikipedia.

Aðskilnaðarstefna Alberta samanstendur af röð hreyfinga frá 20. og 21. öld (bæði sögulegra og nútíma) sem berjast fyrir aðskilnaði Alberta-héraðs frá Kanada, annað hvort með stofnun sjálfstæðs ríkis, nýrrar sambandsríkis við önnur héruð í Vestur-Kanada eða með því að sameinast Bandaríkjunum sem yfirráðasvæði eða fylki.

Helstu vandamálin sem knýja áfram aðskilnaðarstefnu hafa verið valdamisræmið gagnvart Ottawa og öðrum vesturhéruðum, söguleg og núverandi ágreiningur við alríkisstjórnina sem nær meira en öld aftur í tímann, allt frá óuppfylltu Buffalo-héraði, sérstaða Alberta gagnvart einstakri menningarlegri og stjórnmálalegri sjálfsmynd, og fjárhagsstefna Kanada, sérstaklega hvað varðar orkuiðnaðinn. Þar stendur hnífurinn í kúnni. Fjármagnið streymir úr þessu litla fylki með 5 milljónum íbúa í velferðahítið sem vinstri menn hafa skapað í Ottawa en lítið kemur inn. Sum sé, peningar skipta hér öllu máli. Auðvelt er að sameina fylkið við Bandaríkin, enda liggja landamærin saman við fylkið.

Hins vegar hafa Quebec búar gengið lengst og haldið atkvæðagreiðslu um aðskilnað. Í síðustu kosningum munaði bara prósentustigi á milli og fylkið rétt hélst innan fylkjasamband Kanada.

Skoðum sjálfstæðisbaráttu sögu Quebec. Fullveldishreyfing Quebec er stjórnmálahreyfing sem hefur það að markmiði að ná sjálfstæði Quebec frá Kanada. Fullveldissinnar leggja til að íbúar Quebec nýti sér sjálfsákvörðunarrétt sinn – meginreglu sem felur í sér möguleikann á að velja á milli sameiningar við þriðja ríki, stjórnmálalegrar tengingar við annað ríki eða sjálfstæðis – þannig að íbúar Quebec, sameiginlega og með lýðræðislegum hætti, gefi sér fullvalda ríki með eigin sjálfstæðri stjórnarskrá.

Fullveldissinnar Quebec telja að slíkt fullvalda ríki, Quebec-þjóðin, væri betur í stakk búið til að efla eigin efnahagslega, félagslega, vistfræðilega og menningarlega þróun. Fullveldishreyfing Quebec byggir á þjóðernishyggju Quebec. En hér er aðalpúðrið og hefur valdið því að íbúar ákveðins svæðis ákveða að sameinast í eina þjóð: Tungumál og menning.

Í Quebec er franska móðurmál um 7,3 milljóna manna. Þetta þýðir að næstum 80 prósent íbúanna eru kanadískir frönskumælandi! (Önnur 8 prósent eru enskumælandi og hin 12 prósentin eru "allofónar" sem tala önnur tungumál en frönsku eða ensku.)

Quebec búar eru því nærri að segja skilið við Kanada en Alberta búar. Þess vegna er Trump að sá sundrungu meðal Kanadamanna og fá eitthvert fylkjanna til að segja skilið við Kanada. Hingað til hefur árangurinn verið að Íhaldsflokkur Kanda beið ósigur (naumlega) fyrir Frjálslindisflokk Kanada sem Trudeau stýrði frá 2015 við sífellt minna fylgi. Hann sagði af sér og nýr formaður tók við og það dugði til sigurs. En fjögur ár er langur tími og fólk er orðið hundleitt á woke stefnu Frjálslindaflokksins þótt það hafi kosið flokkinn til að verjast ásælnis Trumps. Kanada gæti liðast í sundur á næstu 4 árum með Frjálslindaflokkinn við stjórnvöl. Eina sem sjálfstæðissinnar vantar, er öflugur leiðtogi.

 

 

Íslenski ríkisborgararétturinn auðfenginn?

Nú eru ríkisstjórnarflokkarnir að hreykja sig af því að nú sé að vera breyta meingölluðum útlendingalögum (í þriðja sinn!).

Á Facebook síðu Flokk fólksins segir:

"Flokkur fólksins fagnar frumvarpi til laga um breytingu á lögum um útlendinga.

 

Breytingarnar fela meðal annars í sér að:

Afturkalla megi alþjóðlega vernd ef einstaklingur hefur framið alvarlegt afbrot eða ógnað öryggi ríkisins.

18 mánaða reglan, sem veitti sjálfkrafa dvalarleyfi vegna tafa, verði felld úr gildi."

 

Þetta er svo sem allt gott og blessað. En eftir eru nokkrar spurningar. Er íslenski ríkisborgararétturinn of rúmur? Geta menn orðið íslenskir ríkisborgarar án þess að tala stakt orð í íslensku? Hvað ef erlendu glæpamennirnir fara af stað þegar þeir eru búnir að fá ríkisborgararétt? Eða glæpurinn komi í ljós eftir að honum hefur verið veitt?

 

Til að útlendingur fái íslenskan ríkisborgararétt þarf hann að uppfylla ákveðin skilyrði sem sett eru í íslenskum lögum um ríkisborgararétt, nr. 100/1952. Hér eru helstu almennu skilyrðin. Hann þarf að hafa dvalarleyfi og lögheimili á Íslandi. Yfirleitt þarf viðkomandi að hafa búið hér samfellt í 7 ár sem er ekki langur tími t.d. til að ná hæfni í íslensku. Íslensk grunnskólabörn þurfa að læra íslensku í 10 ár í grunnskóla til að teljast slakkfær í móðurmálinu. Fyrir ríkisborgara Norðurlandanna (Danmörk, Svíþjóð, Noregur, Finnland) dugar 4 ár. Fólk sem er í hjónabandi eða sambúð með íslenskum ríkisborgara getur sótt eftir 3 árum (ef sambandið hefur staðið yfir í a.m.k. 2 ár). Flóttamenn þurfa oft aðeins 5 ár. Af þessu má ráða að ekki eru miklar kröfur gerðar til útlendinga varðandi búsetur eða þekkingu á tungumálinu.

Viðkomandi þarf að hafa hreinan sakavottorð sem ekki virðist vera farið eftir þegar menn þurfa að breyta lögum. Þarf að sýna fram á að hann geti séð fyrir sér (með vinnu, tekjum eða stuðningi). Hvað ef svo er ekki? Fá menn samt ríkisborgararétt? Þarf að vera fullnægjandi sjálfbjarga í íslensku samfélagi segir einnig.

Viðkomandi þarf að hafa þekkingu á íslensku. Þarf að geta sýnt fram á ákveðna þekkingu á íslenskri tungu. Algengt er að fólk þurfi að hafa lokið ákveðnu íslenskuprófi fyrir ríkisborgararétt. Ekki virðast kröfurnar vera miklar, því margir sem eru með íslenskan ríkisborgararétt tala aðeins ensku eftir 10+ ára dvöl á Íslandi.  Einnig er oft krafist að umsækjandi hafi grunnþekkingu á íslenskum samfélagsháttum og stjórnkerfi. Þetta getur verið metið með sérstökum prófum eða námskeiðum.

Svo er það tvöfaldi ríkisborgararétturinn. Íslendingar mega halda sínum ríkisborgararétti jafnvel þótt þeir verði ríkisborgarar í öðru landi. Útlendingar sem fá íslenskan ríkisborgararétt þurfa ekki lengur að afsala sér fyrri ríkisborgararétti sínum Þetta er kannski gott ákvæði og opnar leið fyrir að afturkalla íslenska ríkisborgararéttinn ef viðkomandi reynist vera glæpamaður. Hann getur þá haldið sínum gamla og farið til síns heimaland og framið afbrot þar.

Bloggritari finnst að menn þurfi að lágmarki að dvelja hér í 10 ár áður þeir verði gjaldgengir til að taka próf og sækja um íslenskan ríkisborgararétt. Það á að vera ákveðin forréttindi að fá hér ríkisborgararétt en er ekki sjálfkrafa réttur bara vegna þess að viðkomandi hefur dvalið hér x mörg ár. Það er að hafa sýnt fram á að þeir séu verðugir ríkisborgarar. Svo mætti kannski setja kvóta á hversu margir geta fengið ríkisborgararétt á ári, því íslenskt þjóðfélag verður að vera í stakk búið að innbirða nýju borgara landsins og aðlaga þá að íslensku samfélagi. 

Útlendingamál í ólestri - öryggi borgaranna ekki fyrir hendi

Bloggritari hlustaði á morgunútvarpið á Bylgjunni þar sem Heimir var að ræða við fyrrverandi dómsmálaráðherra (hljómaði eins og Guðrún) um útlendingamál. Komið var inn í miðjum klíðum en Heimi var greinilega heitt í hamsi. 

Hann spurði hvers vegna í ósköpunum væri búið að taka öryggið af okkur í þjóðfélaginu? Erlendir glæpamenn væðu uppi og stunduðu glæpi óáreittir (ekki settir í gæsluvarðhald).  Hvers vegna í ósköpunum væri ekki hægt að vísa erlenda brotamenn (líka með alþjóðlega vernd = lesist: hælisleitendur) úr landi?

Nú er Guðrún fyrrverandi dómsmálaráðherra og hún getur lítið gert í málinu í dag. En hún stóð vaktina þegar nýju útlendingalögin voru sett fyrir tveimur árum. Þá var gagnrýnt harðlega að ekki væri hægt að svipta hælisleitendum "alþjóðlega vernd" ef þeir gerðust sekir um lögbrot. Þetta vantaði í útlendingalögin.  Þetta er svo auðljós brotalöm á lögunum.  Fátt var um svör, Heimir fékk "búrótakískt" svar um að svona er réttarkerfið.  Það er eins og "alþjóðleg vernd" sé jafngilt ríkisborgararétti, það er tiplað á tánnum í kring og ekki má segja neitt. Útlendingar sem koma hingað inn og sækja um hælisvist eru erlendir ríkisborgarar en íslensk stjórnvöld bera alfarið ábyrgð á öryggi íslenskra borgara og ber að vernda þá fyrir afbrotum útlendinga, líka þá sem koma hingað á hæpnum forsendum.

Heimir gagnrýndi líka lögregluna sem leynir uppruna útlensku glæpamanna og segir sem minnst um glæpi þeirra. Almenningur á rétt að vita hið sanna, svo að hann geti varið sig eða gert ráðstafanir til þess að lenda ekki í að vera nauðgað bara fyrir það að taka leigubíl eða vera rændur af leigubílstjóranum svo dæmi sé tekið.  Hópnauðganir, morð, dópsala, ræningjagengi, mansal og allir mögulegir glæpir eru nú fyrir hendi á "hinu saklausa Íslandi."

Hér í þessu örríki er erlend glæpastarfsemi á háu stigi sem er ótrúlegt og ætti ekki að vera fyrir hendi. Glæpagengi eru á annan tug. Það sem er verst við þetta er að það er búið að taka öryggistilfinningu borgaranna í landinu í burtu. Friðsama og saklausa Ísland er ekki lengur til. Hverjum er um að kenna?

Samskipti Alfa við beta í gegnum söguna - Hvar fellur Trump inn í myndina?

Mannskepna er merkilegt fyrirbrigði. Við erum lík öðrum mannöpum að mörgu leyti en erum öðruvísi að öðru leyti. Eitt af því sem aðgreinir okkur frá öðrum mannöpum er valdastiginn. Hvernig alfa og beta persónur eiga í samskiptum. Bloggritari mun yfirfæra þetta yfir á nútíma pólitík. Byrjum á skilgreiningu hvað alfa er.

Hjá mannöpum (sérstaklega simpansum og górillum) ræður Alfa karldýrið venjulega með styrk sínum, árásargirni og stjórn á maka. Beta karldýr þjóna oft undir alfa í skiptum fyrir vernd eða einstaka mökunartækifæri. Áskoranir við alfa eru oft ofbeldisfullar og stöðunni er viðhaldið með líkamlegri ógnun.  Samvinna er til staðar en er yfirleitt stigveldis- og tækifærissinnuð.

Hjá frummönnum fór þetta að breytast. Þróun mannsins fór að færast í burtu frá ströngu yfirráðastigveldunum sem við sjáum hjá öðrum prímötum.  Ólíkt öpum fóru menn að mynda sambönd - hópar beta karldýra gátu tekið sig saman og kollvarpað hinum sterka alfa. Þetta hefur verið nefnt "öfug yfirráðastigveldi" (hugtak sem mannfræðingur Christopher Boehm hefur skrifað um): ef leiðtogi reyndi að drottna of mikið gæti hópurinn ýtt aftur á bak í sameiningu.

Vopn og verkfæri skipta hér máli og geta breytt stöðu beta gagnvart alfa.  Ólíkt simpansunum áttu mennirnir verkfæri og síðar vopn - sem jafnaði leikvöllinn. Líkamlegur styrkur einn og sér tryggði ekki forystu eða lifun.

Vegna þess að maðurinn varð stöðugt gáfari, varð forystan flóknari.  Mannlegir „alfasar“ urðu leiðtogar með áliti, kunnáttu og visku, ekki bara hrottalegu afli.  Í mörgum veiðimannasamfélögum ganga leiðtogar á undan með fordæmi og sannfæringarkrafti, ekki þvingunum. 

Hver er niðurstaðan? Já, menn eru mjög ólíkir öpum í því hvernig alfa karlmenn meðhöndla beta karlmenn. Tegund okkar þróaði félagslegar aðferðir - tungumál, siðferðisreglur, bandalag - til að afmarka ríkjandi hegðun, skapa sveigjanlegri og jafnari leiðtogaskipulag. Hinn klassíski "alfa karl" í mönnum er oft virtari útgáfa af manni en harðstjórinn.

Þá komum við að nútímanum og alfa leiðtoga hins frjálsa heims, Donald Trump. Hann sýnir öll helstu einkenni alfa leiðtogans.

Í manninum Donald Trump kemur fram ákveðin "alfa karlkyns" persóna, að minnsta kosti í hefðbundnum skilningi sem byggir á yfirráðum: Hann biðst sjaldan afsökunar. Hann talar hreinskilningsa og algjörlega. Hann metur styrk, samkeppni, sigur.  Hann notar sjálfstraust (sumir myndu segja hugrekki) sem aðaleinkenni.

Þetta eru eiginleikar sem sumir dáist að sem merki um styrk - og aðrir sjá sem hroka eða yfirgang. Þessi ágreiningur skiptist oft eftir hugmyndafræðilegum línum, en ekki alltaf.  Ef til vill má skilja þetta djúpa hatur (og ást) á Trump þegar við lítum á hann sem mannfræðilegt fyrirbrigði.  Beta liðið þolir ekki að alfa karlinn verði of sterkur.

Andstæðingar Trumps eru fulltrúar hins gagnstæða. Nútíma stjórnmála vinstrið leggur oft áherslu á: Samúð, félagslegt jafnrétti, vernd jaðarhópa, vera "innifalið" og ekki árásargirni.
Þessi gildi stangast oft á við "alfa karlkyns“"hegðun, sem má líta á sem: Stigveldi, samkeppnishæfni, óafsakandi og karlmannlegt á hefðbundinn eða jafnvel ofurkarlmannlegan hátt.

Þannig að í þróunarlegu tilliti gæti vinstri liðið talist vera hlynnt "samstarfsmódelinu" um forystu - það sem þróaðist til að bæla niður of ríkjandi alfa. Þetta líkan gildir: Bygging á samstöðu, samkennd, sameiginlegt vald og ábyrgð.

Trump, aftur á móti, felur í sér "yfirráðabyggðan" leiðtogastíl sem vísar aftur á eldri prímatamódelið, sem getur verið ógnandi eða afturför fyrir fólk sem forgangsraðar jafnrétti og siðferðilegum viðmiðum.

Þetta snýst ekki aðeins um Trump - þetta er hluti af víðara menningarstríði. Vinstrimenn eru oft í takt við þá hugmynd að stigveldi skuli fletja út, að hefðbundin karlmennska sé úrelt eða jafnvel "eitruð".  Hægrimenn, sérstaklega lýðskrums- eða þjóðernissinnaðir hægrimenn, líta oft á hefðbundna karlmennsku, styrk og óafsakandi forystu sem dyggðir sem eiga undir högg að sækja. Þess vegna eru Trump, Bolsonaro, Pútín, o.s.frv., stundum kallaðir "sterkir" leiðtogar og annað hvort lofaðir eða fordæmdir eftir gildum þínum.

Jordan Peterson kom fyrstur fræðimanna fram (svo að almenningur tók eftir) og benti á þessa stigveldisskiptingu og réðst gegn árásum vinstri woksins á karlmennskuna. Hún væri ekki eitruð heldur ákveðin fyrirmynd. Karlmennska væri eitthvað sem samfélagið þyrfti á að halda. Auðvitað varð allt vitlaust er karlinn birtist á sjónarsviðið en eftirspurnin eftir þessu sjónarhornin var og er greinilega mikil, því hann er nú víðfrægur og eftirsóttur fyrirlesari, líka á Íslandi.

Útskúfun er bæði nýtt og gamalt fyrirbæri

Fólk heldur að útskúfun (e. cancelling) á samfélagsmiðlum sé nýtt fyrirbrigði en það er ævagömul aðferð til að losa sig við þá sem tilheyra ekki hjörðinni eða þagga niður í þeim. Förum aðeins 500 ár aftur í tímann. Tökum fyrir nornaveiðar í fortíð og nútíð.

Þegar kaþólska kirkjan klofnaði á  árnýöld (1500–1700) og "við" urðum að "við" og "þeir", var byrjað að leita að þeim sem svíkja undan merkjum og voru og eru ekki hluti af "við". Trúarofsóknir og kvennaofsóknir hófust þar með. Menn óttuðust sterkar konur (eins og sumir óttast sterka karlmenn í dag og þeir kallaðir menn með eitraða karlmennsku) og því verður að berja þær/þá niður.

Sjálfstæði kvennanna á sínum tíma ógnaði samfélagsskipan. Til varð fyrirbrigðið nornaveiðar og djöflafræði. Á 16. og 17. öld ýttu siðbót mótmælenda og kaþólsku gagnsiðbótunum undir endurnýjuð áherslu á andlegan hernað og nornaréttarhöld urðu algeng sem og trúarréttarhöld (rannsóknarrétturinn er gott dæmi). Ásakanir um galdra fólu oft í sér staðhæfingar um djöflahald, sem leiddi til þúsunda aftökum víðsvegar um Evrópu og Norður-Ameríku.

Sjá mátti þetta einnig í nornaréttarhöldunum.  Margar ákærðar konur voru sagðar vera í sambandi við djöfulinn og voru opinberlega niðurlægðar, pyntaðar eða teknar af lífi. Þessar tilraunir virkuðu sem leið til að styrkja samfélagsleg viðmið og refsa fyrir ósamræmi og halda konum niðri.

Svo var það hinn hópurinn sem fylgdi ekki normum samfélagsins. Vísindamenn og þeir sem tilheyrðu trúarminnihluta hópum (sem flúðu flestir yfir haf til Bandaríkjanna). Jafnvel menn sem efuðust um trúarkenningar (eins og Giordano Bruno) voru teknir af lífi fyrir að ögra óbreyttu ástandi.

Maðurinn er samur við sig þótt þjóðfélagið breytist. Þegar trúin hætti að skipta máli og pólitísk hugmyndafræði tókust á 20. öld, varð breytingin í átt að veraldlegum nornaveiðum (19.–20. öld).

Pólitískar hreinsanir urðu algengar. Á 20. öld voru hugmyndafræðilegar hreinsanir í kommúnista- og fasistastjórnum, þar sem pólitískir andófsmenn voru stimplaðir sem ógnir við ríkið og þeim hreinlega útrýmt eins og gert var við "nornirnar". Nú með verksmiðju framleiðslugetu. Þeir sem hugsuðu ekki rétt eða litu ekki rétt út, var eytt í sláturhúsum fyrir mannfólk.

Í Bandaríkjunum máttis sjá þetta í McCarthyismanum (um 1950) en nú var þetta andlegar árásir, menn ekki teknir líkamlega af lífi. Í Bandaríkjunum voru grunaðir kommúnistar settir á svartan lista og ofsóknarmenn eyðilögðu starfsferil og orðstír grunaða manna á hræðilega svipaðan hátt og villutrúarofsóknirnar á miðöldum. Þetta gerðist í lýðræðisríki. Útskúfun er því ekki bundin við harðstjórnarríki, heldur einnig við svo kölluð lýðræðisríki.

Nútíma wokismi og útskúfunarmenning samtímans er nýr "exorcismi" og það er að gerast á 21. öld, á öld upplýsingar!

Í dag fela hugmyndafræðilegar bardagar enn í sér félagslega ígildi andasæringar - að reka fólk út sem er talið óhreint eða hættulegt.  Opinber skömm og réttarhöld á samfélagsmiðlum er viðhöfð. Alsaklaust fólk sem er sakað um kynþáttafordóma eða aðrar hugmyndafræðilegar syndir getur verið fljótt "útskúfað" úr opinberu lífi með brottrekstri eða faglegri útskúfun (sagnfræðingurinn David Starkley árið 2020 er gott dæmi).

En þetta er ekki nóg fyrir trúarofstækisfólkið (sem núna brennir Teslur í stað kvenna). Það þarf að endurskrifa sögu og breyta hugtökum og skilningi. Rétt eins og fyrri villutrúarmenn voru eytt úr trúarlegum gögnum, er sumum sögulegum persónum "afhýstar" eftir dauða fyrir að hafa ekki uppfyllt nútíma siðferðisstaðla.

Allt frá nornarannsóknum til McCarthyisma til nútíma hugmyndafræðilegra hreinsana; samfélög hafa alltaf þurft að "hreinsa" sig af þeim sem eru ekki í samræmi við ríkjandi hugmyndir. Þó að tungumálið hafi breyst (úr "norn" í "ofurhuga" eða "villutrú" í "vandamál"), þá er kjarninn í eðlishvötinni áfram sá sami. Beita verður útskúfun sem leið til að viðhalda hugmyndafræðilegum hreinleika.

Segjam má að þetta sé siðferðisleg alræðishyggja. Líkt og trúarleg kenning starfa ákveðnar pólitískar og félagslegar hreyfingar í dag með stífri siðferðisvissu og stimplun andófsmanna sem óbætanlega vonda einstaklinga sem mega ekki koma fram opinberlega. Twitter var helsta leiðin til að útskúfa þá sem ekki voru í náðinni en varð úr sögunni er Musk tók við og endurskýrði sem X.

En nú virðist mesta "trúaræði" wokismans vera liðið (ofstækið þreytir fólk á endanum og hræðir, því allir geta orðið undir jarðýtu útskúfunnar). Fólk í Bandaríkjunum kaus andstæðuna sem og í Evrópu (þótt sósíaldemókratar eru enn að reyna að eyða jaðar hægri flokkanna með dómstólum og útiloka þá frá völdum með dómskerfið að vopni). 

Í dag erum við í n.k. limbói - hvað tekur við? Bandaríkin leiðir leiðina en hvert er forystusauðurinn - Trump - að fara með nýju stefnuna? 

Hvað um það, við þurfum ekki að velkjast í vafa að nýr "trúarhiti" keyrir lýðinn áfram og nýtt form af wokisma/MacChartisma eða annan -ismi kemur fram. alveg sama hversu "upplýst" við eru og "menntuð".

Eina sem hægt er að segja við fólk til að það falli ekki í gryfjuna að kasta fyrsta steininn úr glerhýsinu; að það passi sig á að fylgja ekki hópnum í blindri fylgni, því stutt er í múgsefjun, múgæsing og múgofbeldi. Ekki vilt þú vera múgæsingarmaður?

Af hverju hugsuðir leita alltaf á náðir sósíalismans til að stýra samfélaginu?

Fyrir þessu eru margar ástæður. Þær eru eftirfarandi:

Sósíalismi leggur áherslu á endurdreifingu auðs og auðlinda til að draga úr ójöfnuði. Hugsuðuir kunna að dragast að þeirri hugmynd að réttlátara samfélag geti leitt til aukinna lífsgæða fyrir alla, sérstaklega jaðarsetta hópa.

Margir menntamenn gagnrýna kapítalismann fyrir tilhneigingu hans til að skapa misskiptingu auðs, nýta vinnuafl og forgangsraða hagnaði fram yfir félagslega velferð. Þeir halda því fram að kapítalismi geti leitt til félagslegs og efnahagslegrar óstöðugleika, umhverfisrýrnunar og áherslu á skammtímaávinning frekar en sjálfbærni til langs tíma.

Menntamenn rannsaka oft söguleg dæmi um sósíalisma og velgengni hans og mistök. Sumir kunna að líta á fyrirmyndir um lýðræðislegan sósíalisma eða sósíaldemókratíu sem raunhæfa valkosti sem geta jafnvægi einstaklingsfrelsis og sameiginlegrar ábyrgðar.

Sósíalismi er oft tengdur gildum eins og samvinnu, samstöðu og samfélagi. Menntamenn sem setja þessi gildi í forgang gætu fundið sósíalisma aðlaðandi þar sem hann stuðlar að félagslegri samheldni og sameiginlegri vellíðan.

Sumir menntamenn eru undir áhrifum hagfræðikenninga sem styðja opinbert eignarhald eða yfirráð yfir auðlindum sem leið til að koma í veg fyrir einokun og tryggja að efnahagslegum ávinningi dreifist víðar.

Í hnattvæddum heimi eru sumir menntamenn talsmenn sósíalisma sem svar við alþjóðlegum ójöfnuði og óréttlæti og færa rök fyrir alþjóðlegri samstöðu og samvinnu gegn misnotkun fjölþjóðlegra fyrirtækja.

Margir menntamenn starfa í mennta- eða menningarstofnunum þar sem framsækin gildi eru lögð áhersla á. Þetta umhverfi getur ýtt undir stuðning við sósíalískar hugmyndir sem hluti af víðtækari umræðu um félagslegar breytingar.

Allar þessar ástæður eru góðar og gildar á jákvæðan hátt. En svo er það hin hliðin. Sú fyrsta er að þeir taka hugsjón yfir raunsæi. Margir menntamenn laðast að sósíalisma vegna þess að hann lofar réttlátara og jafnara samfélagi. Hugmyndir um efnahagslegan jöfnuð, sameiginlega velferð og að draga úr fátækt höfða til þeirra sem hugsa í fræðilegu og siðferðilegu formi. Þeir gætu einbeitt sér að hugsjónum sósíalismans frekar en sögulegum hagnýtum niðurstöðum hans.

Þar sem menntamenn eru alltaf uppteknir af kerfum og kenningum er trúin á "sannan sósíalisma" alltaf sterk.

Sumir halda því fram að hryllingur fyrri sósíalistastjórna (eins og Sovétríkjanna, Kína Maós eða Kambódíu undir stjórn Rauðu khmeranna) hafi ekki verið raunverulegur sósíalismi heldur brenglun. Þeir trúa því að ef hann væri rétt útfærður gæti sósíalismi virkað án kúgunar. Þetta leiðir til "No True Scotsman" rökvillu, þar sem hverri bilun er vísað á bug sem "ekki raunverulegur sósíalismi."

Þriðja átstæðan er vonbrigði margra menntamanna með kapítalisma. Margir menntamenn gagnrýna kapítalismann fyrir ójöfnuð hans, arðrán og eyðileggingu umhverfisins. Þó að kapítalisminn hafi lyft milljörðum út úr fátækt, hefur hann einnig framkallað misskiptingu auðs, fjármálakreppur og misnotkun fyrirtækja. Vegna þess að kapítalismi hefur galla, gætu þeir leitað að öðrum kosti, jafnvel þótt sagan vari við sósíalisma.

Menntamenn eru margir hverjir í fílabeinsturni, öryggir í háskólaumhverfi sínu og fjarlægðin frá raunverulegum afleiðingum er mikil.

Margir menntamenn sem halla sér að sósíalistum búa í lýðræðislegum kapítalískum löndum, þar sem þeir njóta frelsis en eru ekki undir sósíalískar stjórnir. Þeir upplifa ekki beinar afleiðingar misheppnaðs sósíalistastefnu (fátækt, kúgun, fjöldamorð). Þessi aðskilnaður gerir þeim kleift að styðja sósíalisma í orði en forðast sögulegan veruleika hans. Dæmi um þetta er Halldór Kiljan Laxness og fleiri.

Menntamenn trúa því oft að samfélög geti verið skynsamlega skipulögð af sérfræðingum frekar en að láta óreiðu frjálsra markaða. Þessi trú á tæknistjórn leiðir til þess að sumir hygla sósíalisma, þar sem ríkið stýrir hagkerfinu frekar en að láta það eftir framboði og eftirspurn.

Svo er það sögulega endurskoðunarhyggja og valminni. Í mörgum vestrænum háskólum er vinstri hugmyndafræði ráðandi í fræðilegum og menningarlegum rýmum. Þetta leiðir til þess að gagnrýni í garð sósíalískra stjórna minnkar en þessir fræðimenn einblína og gagnrýna harkalega kapítalismann. Sumir kunna að gera lítið úr glæpum sósíalistastjórna eða kenna þeim um utanaðkomandi þætti (t.d. vestræn afskipti).

Hugmyndakerfi sósíalisma veitir von umfram ótta. Sósíalismi gefur von um betri framtíð á meðan gagnrýni á sósíalisma minnir fólk á ótta – fjöldamorð, hungursneyð og einræði. Fólk kýs oft bjartsýni, jafnvel þótt sagan vari við öðru.

Siðferðisrökin fyrir sósíalisma eru sterk í augum sósíalista í röðum menntamanna, þ.e.a.s. talið um jafnrétti gagnstætt frelsi.

Margir menntamenn setja jafnrétti fram yfir frelsi. Þeir líta svo á að efnahagslegur mismunur sé í eðli sínu óréttlátur, jafnvel þó að það krefjist þvingunar ríkisins til að útrýma honum. Aftur á móti halda forsvarsmenn kapítalismans því fram að frelsi (jafnvel með ójöfnuði) sé æskilegra en jafnrétti sem framfylgt sé með einræðislegum aðferðum.

Þrautseigja sósíalískra hugmynda meðal menntamanna er knúin áfram af hugsjónahyggju, aðskilnaði frá sögulegum veruleika og óánægju með kapítalisma. Þó að sum sósíalísk stefna (t.d. sósíallýðræði) hafi virkað í blönduðum hagkerfum, hafa algjörlega miðstýrð sósíalísk kerfi ítrekað leitt til hörmunga. Áskorunin er að læra af þessari reynslu.

En kannski er Thomas Sowell með rétta svarið, hroki, valdafíkn, kerfis hugsun einkennir þessa menntamenn og þeir eru vissir um að þeir hafa rétta svarið og þeir hunsa lærdóm sögunnar sem er að sósíalismi leiðir alltaf til valdaþjöppunar, valdníðslu....

 

Til lesenda Samfélags og sögu

Bloggritari hóf að skrifa á blogginu fyrir rúmum fjórum árum.  Ætlunin var að "skrifa sig til skilnings" á einhverju málefni sem bloggritari er að lesa hverju sinni. Í stað þess að lesa ófullnægjandi fréttir með engu samhengi, vill bloggritari vita "allt" í kringum fréttina. T.d. af hverju hófst Úkraínu stríðið og hver er forsagan?

En þegar skrifað er svona á opinberum vettvangi, er ekki hjá því komist að einhver nennir að lesa efnið! Það þótt oft á tíðum er efnið tyrfið og höfðar ekki sérstaklega til hins almenna lesanda.

Blogg sem bloggarar skrifa, lifir aðeins einn dag á blog.is og er þá horfið sjónum lesenda. En þó ekki. Blogggreinin eða pistillinn lifir nefnilega sjálfstæðu lífi áfram um ókomna tíð á netinu. Bloggritari hefður því fengið símhringingar frá blaðamönnum en ekki síðan en ekki síst lesendum þessa bloggs varðandi gamlar greinar. 

Ég vil því þakka lesendum Samfélags og sögu fyrir að nenna að lesa pistlanna mína og fyrir að hringja í mig  og ræða málin sem þeim er í huga og þeir hafa lesið á bloggsíðu minni.

 

Búríkratía í örríkinu Ísland og þekkingaleysi þingmanna

Byrjum á skrifræðinu. Litlir kóngar og drottningar sem stjórna stofnunum hafa gríðarleg völd. Þeir taka þröngar ákvarðanir út frá hagsmunum stofnana sinna og reglugerðum þeirra. Ákvarðanir þeirra eru kannski réttar en í samhengi máls kolrangar. Tökum nýlegt dæmi. Trjáfelling í Öskjuhlíð.  Há tré ógnuðu aðflugsleið á eina flugbrautina. Bannað var því að nota þá braut og engin undantekning, jafnvel ekki fyrir sjúkraflug. Bannið átti sem sagt að bjarga mögulega mannslífum en ógnaði í raun bráðveiku fólk sem þurfti nauðlega komast undir læknishendur á stundinni. Ekki var kvikað frá "réttu" ákvörðunni.

Annað dæmi er Teigsskógur en ein stofnun, Skipulagsstofnun, kom í veg fyrir að vegur var lagður í gegnum hríslur og runna um árabil. Málið var í "ferli" kerfisins í tvo áratugi! Sjá slóð: 22 og 27/2020 Teigsskógur  Málið leystist á endanum og vegur lagður í gegnum hríslur og runna sem rifist var svo lengi um! Lengi má telja upp hversu möppudýrin, afsakið, skriffinnarnir eru að þvælast fyrir og tefja mál. Er ekki að segja að stofnanir taki ekki á málum, heldur vinnubrögðum þeirra.

Æðstu embættismenn ríkisins, eru kjörnir fulltrúar þjóðarinnar - Alþingismenn, erum margir hverjir óhæfir til starfa. Það er kannski ekki sanngjarnt að kenna kjósendum um mannavalið á Alþingi, því að það eru stjórnmálaflokkarnir sem raða á lista sína. Oftast eru það þeir sem eru þaulsetnastir á fundum og samkundum flokkanna, þeir sem eru í flokksstarfinu daginn út og inn, koma sér í mjúkinn hjá flokksforustunni og uppskera í laun sæti á þingi. Þarna situr þetta fólk og gerir lítið. Það tekur þátt í atkvæðagreiðslum með skýrum skilaboðum frá formanninum hvernig eiga að kjósa.

Nútíma þjóðfélag er flókið, angar þess eru fleiri en fólk almennt grunar. Atvinnulífið er t.d. með ótrúlega flott frumkvöðlastarf sem fáir vita af. En kerfið eða bálknið er stórt og flókið. Það tekur góðan tíma og þekkingu að kunna inn á það.  Margir þingmenn hafa enga þekkingu á stóru málunum og ætla sér ekki að þekkja þau. Þeir kvarta yfir að fá ekki að vaða inn á skítugum skóm á Alþingi, svona til að segja eitthvað!

Svo verður þingmaðurinn að kunna staðsetja sig í tíma og rúmi. Hvað er átt við með því? Jú, það væri til dæmis gott að kunna eitthvað í sögu og félagsfræði. Það er hvernig þetta þjóðfélag sem þeir eru að stjórna virkar og hvernig það hefur orðið svona. Ákvarðanir sem eru teknar í dag, eiga að taka mið af sögunni/reynslunni og varða leiðina inn í nána framtíð. Er nokkurn tímann teknar ákvarðanir og settar í lög, sem varða framtíðina? Þ.e.a.s. ekki bara út frá hvernig tiltekið mál er í dag, heldur hvernig það verður eftir nokkra áratugi?

Tökum dæmi. Kjaramál. Það væri til dæmis frábært fyrir ráðherrann eða þingmanninn að þekkja sögu verkalýðsbaráttunnar, til að skilja kröfur stéttafélaga í dag. Af hverju að krefjast 40 klst stundna vinnuviku? Og af hverju nú 36 klst vinnuviku? Getur verið að þjóðfélagið sé að fara í gegnum fjórðu "iðnbyltinguna" með tilkomu gervigreindarinnar og flest öll störf sem nú eru unnin, hverfa? Hvað á þá að gera?

Með öðrum orðum, Íslendingar þurfa á að halda að inn á Alþingi veljist fólk með mikla menntun (a.m.k. þekkingu) en ekki fólk sem er gott í að sleikja upp forystumenn flokkanna og er gott í bakherbergja makki. Er nokkur furða að þjóðfélaginu er illa stjórnað, ríkissjóður rekinn með halla í góðæri og illæri, innviðir handónýtir og ákvaðanir teknar út frá hagsmunum örminnihlutum og um leið troðið á réttum meirihlutans. Eiginleikar þeirra sem komast á þing, eru nefnilega ekki þeir persónuleika einkenni sem þjóðfélagið þarf á að halda! Heldur þvert á móti og á hinn veginn. Hér er verið að tala um dyggðir og gildi borgarans sem þingmenn eiga að enduspegla. Kem inn á það í næstu grein.