Samfélag og saga

Gervigreindin var spurð um fjölda hælisleitenda á Íslandi. Þetta er svarið: "Skv. UNHCR-mælingum voru 2.195 hælisleitendur í skrá í Ísland árið 2025 vf.is+4althingi.is+4utvarpsaga.is+4. 

Heimildir frá Alþingi um fjölda þeirra sem sóttu um alþjóðlega vernd sýna hækkandi þróun 2020–2023, þar sem fjöldi þeirra sem fengu vernd var 1.830 á árinu 2021, 5.240 (2022) og 8.715 (2023). Þessi tölur eru þó þau sem fengu samþykki, ekki endilega fullt magn umsókna.  

Í Reykjavík fá nú 300 hælisleitendur félagslega þjónustu í ákveðnu samkomulagi, og 1.800 flóttafólk (með þriðja árs þjónustusamningi) vb.is.

Meðalkostnaður á hvern hælisleitanda

Sérstakur „fyrirtalskostnaður“ 2017: Aðeins á "beinum" færslum var gefið upp að hver hælisleitandi kosti ríkið um 3,8¯milljónir kr. á ári vb.is+4vf.is+4althingi.is+4.

Heildarkostnaður ríkisins 2017: ca 3,43 m.kr. (vinnsla, málaleiðsla, uppihald o.s.frv.) vb.is.

2025 mati þingmanns:

Bein útgjöld ríkisins: 30 - 35 milljarðar kr. á ári.

Óbein kostnaður (heilbrigðis- og félagsþjónusta, löggæsla o.fl.): bætt ofan á, allt að  70 milljörðum.

Samanlagt er talað um 100 milljarða króna árlega útgjöld utvarpsaga.is.  Þetta samsvarar 10 jarðgöng á ári.

Þetta eru miklir peningar. Svo var innviðaráðherra að monta sig af auka fjárveitingu til vegagerðar, 3 milljarða kr! þegar vantar 200+ milljarða til vegagerðar. Heilbrigðiskerfið er hrunið. Engin þjónusta. Flokkur fólksins var að monta sig af því að opna dvalarheimili um daginn en á meðan eru hundruð manna á biðlista. Löggæslan er í lágmarki, Landhelgisgæsla er í lágmarki, félagsþjónustan er í skötulíki og lengi má telja upp hvað vantar.  En það eru til nægir peningar til hælisleitenda. 

Hvar er Flokkur fólksins sem ætlaði að verja velferðakerfið? Við vissum alveg hvað búast mátti við af Viðreisn og Samfylkinguna (hvassyrtir formenn rétt fyrir kosningar en áfram haldið með óheftan innflutning hælisleitenda og opin landamæri eftir kosningar). Skuldasöfn ríkisins heldur áfram.

Í júní 2025 kom fram að íslensk stjórnvöld leigir 37 eignir og 93 herbergi (hótel) fyrir hælisleitendur, og margt þess er ónotað – benda til mögulegra sóunar í fé almennings.  Svo vilja stjórnarflokkarnir hækka skatta til að borga undir þetta hít. Þetta eru mínir skattpeningar sem er illa varið. Mikið vildi ritari geta sagt sig frá þessu þjóðfélagi og setjast að hjá ríki sem kann að reka sig. Á meðan elta íslensk stjórnvöld upp mistök Evrópuríkja sem þau hafa gert síðastliðina áratugi. 

Já, það eru sett mörk á tjáningafrelsi einstaklinga á Íslandi og þau eru umtalsverð. Þetta sést greinilega þegar íslenska tjáningafrelsið er borið saman við hið bandaríska. Munurinn á tjáningafrelsi í Bandaríkjunum og Íslandi felst aðallega í lögfræðilegri nálgun, undantekningum og sögulegum og menningarlegum bakgrunni. Í Bandaríkjunum er víðtækt tjáningafrelsi – jafnvel hatursorðræða er vernduð, nema hún falli undir ákveðnar þröngar undantekningar. Rétturinn til að móðga, gagnrýna eða segja hluti sem teljast ámælisverðir er almennt verndaður. Takmarkanir eru fáar, en meðal þeirra eru: Hótanir um ofbeldi (e. true threats) og rógur/særandi ærumeiðingar (defamation) – en erfitt er að vinna slíkar málsóknir, sérstaklega gegn opinberum aðilum.

Þá komum við að Íslandi sem er bundið af mannréttindasáttmála Evrópu og stjórnarskrá. Tjáningafrelsi er tryggt í 17. og 73. gr. stjórnarskrárinnar. Ísland er einnig bundið af Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE), sérstaklega 10. grein um tjáningafrelsi. Tjáningafrelsið er mikilvægt, en undantekningar eru víðtækari en í Bandaríkjunum. Haturstjáning, ærumeiðingar og brot á friðhelgi einkalífs eru takmörkuð með lögum. Dæmi um takmarkanir er haturstjáning gagnvart minnihlutahópum er refsiverð (sbr. almenn hegningarlög). Ærumeiðingar geta leitt til skaðabóta eða refsinga. Gagnrýni sem er „gífurleg og tilefnislaus“ getur verið dæmd sem brot, sérstaklega ef hún snertir einstaklinga. Dómstólar á Íslandi og í Evrópu meta oft "nauðsyn í lýðræðislegu samfélagi" þegar tjáningarfrelsi er takmarkað.

Hvort eru Bandaríkjamenn eða Evrópumenn að fara réttu leið í tjáningamálum?  Þeir sem þekkja ritara, vita svarið. Bandaríska leiðin er sú eina rétta.  Hvers vegna? Bæling tjáningaréttsins er einmitt öflugt vopn ofríkisstjórnvalda.  Sama hversu kjaftfor einstaklingur er, á hann ekki roð við "kerfið" ef það snýst gegnum honum. Galnar hugmyndir ný-marxista er framfylgt í öllum kerfum stjórnkerfisins á Íslandi.  Það er sífellt að koma betur í ljós rugl hugmyndafræði og innræting sem otað er að íslensku borgurum. Innrætingin byrjar í leikskóla og lýkur í háskóla. Svo taka íslensk stjórnvöld við með hjálp fjölmiðla. Það þarf að slökkva á RÚV og Sýn til að geta hugsað frjálst og í friði.

Það er gagnrýni borgarans sem skiptir öllu máli og hún byrjar nánast alltaf hjá honum, hann sýnir að keisarinn er án klæða - hér íslenskra stjórnvalda eða samtaka undir verndarvæng þeirra. Ef hann getur ekki gagnrýnt, líkt og bloggarar gera hér daglega, ekki án árása og ákæru, þá búum við í ofríkis þjóðfélagi. Evrópumenn hafa gengið of langt og mannréttindadómstól og mannréttindasáttmáli Evrópu hafa gengið of langt. Ef það er erfitt að sækja mál gegn íslenskum stjórnvöldum, hvernig haldið þið að það sé gegn dómstólum ESB? Íslenskir dómstólar hafa þó staðið vaktina en þeir eru bundir af evrópskri löggjöf.

Niðurstaðan er að Íslendingar búa í banana lýðveldi, því miður.

Hvernig mun gervigreindin hjálpa til við að búa til alræðisríki framtíðar? Í dag hefur kínverska alræðisstjórnin yfir að ráða 700 milljónir myndavéla sem margar hverjar geta andlitsgreint fólk. Þar er komið á "social score system", eða félagsstig fyrir rétta hegðun og frádrátt ef röng hegðun er sýnd. Í Los Angeles var fólk (afbrotamenn) á dögunum greint með hjálp tækninnar, þrátt fyrir að það væri með klúta í óeirðum.

Í dag nota bæði lýðræðisríki (til dæmis Bretland með milljóna eftirlitsmyndavéla) og alræðisríki eins og Kína eða Singapore rafrænt eftirlitstæknivætt kerfi til að fylgjast með borgurum.  Gervigreind gerir kleift að greina, flokka og rekja hreyfingar milljóna manna í rauntíma, nokkuð sem engin leyniþjónsta getur gert. Andlitsgreining sameinuð sjónvöktun (CCTV) og hegðunargreining (t.d. líkamsmál eða rödd) gerir yfirvöldum kleift að bera kennsl á "óæskilega" hegðun eða einstaklinga. Í Kína eru götur, almenningssamgöngur og jafnvel fjölbýlishús undir stöðugu eftirliti.

Svo er það hitt kerfið sem styðst ekki við sjónræna greining, heldur á félags- eða hegðunargreiningu. Félagsstigakerfi (Social Credit System) Með hjálp gervigreindar má greina og skrá hegðun borgara út frá fjölmörgum þáttum: skuldastöðu, nethegðun, vinahópum, ferðavenjum, og jafnvel hvort þeir fara yfir á rauðu ljósi. Góð hegðun getur skilað umbun (t.d. betri lánskjör, atvinnu, aðgang að skóla), en slæm hegðun getur leitt til refsinga (t.d. ferðabanns, bann við flugi/lest, útilokun úr skóla, tapað neti). Svona kerfi ekki til í lýðræðisríki eins og Ísland? Persónuvernd verndar okkur? Nei, við notum þetta kerfi líka. Fanginn sleppur fyrr úr fangelsi vegna góða hegðunnar, tryggingataki fær lægra iðgjald vegna tjónalaust tímabil, ef borgað er á réttum tíma, minnkar refsingin (sektin).

En svo er það sem er ekki enn komið á hjá vestrænum ríkjum. Mismunun og pólitísk útilokun með sjálfvirkum hætti. Gervigreind getur verið notuð til að bera kennsl á hugsanlega andófsmenn, blaðamenn, trúarhópa eða minnihlutahópa. Þetta getur átt sér stað án mannlegrar íhlutunar, þar sem kerfið ákveður að einstaklingur er "áhættusamur" og lækkar sjálfkrafa stig hans eða vekur athygli lögreglu. Vestrænar leyniþjónustur nota þessa tækni alveg örugglega í dag.

En svo er það uppáhaldsaðferð vestrænna stjórnvalda og handbenda þeirra í fjölmiðlum; falsfréttir og áróður. Gervigreind getur framleitt raunveruleikalíkar falsupplýsingar (t.d. myndbönd með rödd og andliti fólks sem segja hluti sem það aldrei sagði). Þetta gerir alræðisríkjum kleift að eyða út sannleikanum og móta sannleikann að vild. Með deepfake tækni er hægt að gera andófsmenn tortryggilega í augum almennings. Enn sem komið, er þetta bara skemmtun hjá almenningi er auðljóst tæki í höndum stjórnvalda eða valdahópa sem vilja öðrum illt. 

Svo er það framtíðin!  Viðbragðskerfi og forspárgreining (notað síðan í síðari heimsstyrjöld) notað til koma í veg fyrir glæpi sem ekki hafa verið framdir. Gervigreind getur lært að spá fyrir um hegðun einstaklinga út frá fyrri gögnum og mynstrum. Slík tækni getur verið notuð til að handtaka fólk áður en það fremur glæpi ("predictive policing"), eins og í dystópíum á borð við Minority Report. Þetta þýðir að sakleysislegt fólk getur verið undir stöðugu álagi eða beitt viðurlögum áður en það hefur brotið af sér.

Þegar ákvörðun er tekin af reikniritum (AI), getur verið ómögulegt að skilja hvers vegna viðkomandi var settur á bannlista eða færður niður í félagsstigakerfinu. Þetta dregur úr möguleikum til málsvarnar, áfrýjunar eða gagnrýni.

Þetta getur leitt til sjálfsritskoðun (sem er til nú þegar, fólk þorir ekki að tjá sig gegn almannaáliti). Þeir sem vita að þeir eru stöðugt undir eftirliti með mögulegum afleiðingum, verða líklegri til að aðlaga hugsun og hegðun að því sem ríkið telur æskilegt. Það dregur úr hugmyndalegu frelsi, gagnrýninni hugsun og frumkvæði — sem eru lífæð lýðræðis. Glæsileg framtíð?

Að lokum.  Lýðræðisríki munu segjast ekki nota svona tækni eins og hefur verið lýst hér að ofan. En þeir sem þekkja sögu CIA, þá er ljóst að það er lýgi. Á bakvið tjöldin mun gervigreindin ákveða örlög fólks, í friði eða stríði. Hún mun jafnvel sjálf sjá um framkvæmd refsinga eða aftaka.   

Ritari er löngu hættur að horfa á fréttir RÚV og Sýnar/Stöð 2 (en sé þessa miðla á internetinu). Þessir fjölmiðlar eru hlutdrægir fram úr hófi.  Fyrsta frétt kvöldsins er vanalega ekki um efnahagsmál eða önnur brýnt mál er varðar hag borgara landsins, heldur voke mál eða utanríkismál sem fjölmiðllinn hefur mestan áhuga á.  Alltaf fáum við breglaða mynd af ástandinu eða óskýra. Tökum dæmi.

RÚV hefur tekið upp á arma sína umfjöllun um Gaza stríðið. Það er sjálfsagt að greina frá þessum átökum, enda ljótt stríð, barist er í borgarumhverfi þar sem borgarar verða hart fyrir barðinu á átökunum. Í frétt RÚV í dag segir: "Ísraelsher drap ríflega fimmtíu manns á Gaza í gær, þar af 24 á áningarsvæði á ströndinni við Gazaborg. Almannavarnir Gaza greina frá þessu, en alltaf er margt um manninn á svæðinu þar sem boðið er upp á drykki, borð fyrir fjölskyldur og aðgang að Internetinu." Skelfilegar fréttir ef sannar eru.

En hver er sannleikurinn? Í fyrsta lagi ber að taka með fyrirvara allt sem kemur frá leifum stjórnkerfis Hamas. Almannavarnir Gaza....Hið sanna er að mikil upplausn er í gangi á svæðinu.  Yfirstjórn Hamas er ekki lengur til. Litlir og vopnaðir hópar berjast um völdin í valdatómarúminu sem er á svæðinu og hafa skipt Gaza upp í valdasvæði. Hóparnir eru byggðir á ættahópum. Þessir hópar vita sem er, að þeir sem ráða yfir matvælunum sem berast inn á svæðið, hafa völd.  Það er því hart barist á matar úthlutunarstöðum, og þar takast á Ísraelar og þessir vopnuðu hópar. Allir (líka Ísraelar) hika ekki við að skjóta á almenna borgara til að stjórna matvæla úthlutun. Hver er því sannleikurinn? Hef ekki hugmynd, ekki frekar en RÚV!

Annað stríð, sem er margfalt stærra í umfangi, fær mun minni umfjöllun. Það er Úkraínu stríðið.  Það vill gleymast að þótt barist sé á vígvöllum, verða borgarar líka fyrir árásum. Samkvæmt tölum frá S.þ. hafa um 13,000 borgarar látið lífið síðan stríðið hófst. Um 43,000 úkranískir hermenn og um 198,000 rússneskir hermenn.  

Í tölum um mannfall í Gaza stríðinu er talað um 56,000 - 64,000 hafi fallið. En í þessum tölum er enginn greinamunur gerður á mannfalli borgara og Hamas liða. IDF segir að um 12-13 þúsund Hamas liðar hafi verið felldir.

Hvað um það, burt séð frá tölfræðinni í þessu ljótu stríðum, þá er hér verið að tala um RÚV.  Fjölmiðillinn þarf að vanda betur fréttaflutning sinn. Hann hefur yfir að ráða 10 milljörðum króna árlega úr vasa skattborgara og auglýsingatekjur.  Hann getur því auðveldlega sett saman teymi rannsóknar fréttamanna sem kemur reglulega með fréttaskýringar. RÚV er stundum með útskýringar en það er ekki nóg. RÚV mætti líka senda af örkinni fréttamenn beint á vettvang frétta. T.d. á fundi NATÓ o.s.frv. í stað þess að þýða fréttir erlendra fréttaveita. Hann ætti alveg að geta stundað eigin fréttamennsku.

P.S. Það eru mörg átök í gangi í heiminum í dag, sem litlar sögur fara af hér á Íslandi, þökk sé áhugaleysi RÚV og annarra fjölmiðla.