Samfélag og saga

Fólk heldur að útskúfun (e. cancelling) á samfélagsmiðlum sé nýtt fyrirbrigði en það er ævagömul aðferð til að losa sig við þá sem tilheyra ekki hjörðinni eða þagga niður í þeim. Förum aðeins 500 ár aftur í tímann. Tökum fyrir nornaveiðar í fortíð og nútíð.

Þegar kaþólska kirkjan klofnaði á  árnýöld (1500–1700) og "við" urðum að "við" og "þeir", var byrjað að leita að þeim sem svíkja undan merkjum og voru og eru ekki hluti af "við". Trúarofsóknir og kvennaofsóknir hófust þar með. Menn óttuðust sterkar konur (eins og sumir óttast sterka karlmenn í dag og þeir kallaðir menn með eitraða karlmennsku) og því verður að berja þær/þá niður.

Sjálfstæði kvennanna á sínum tíma ógnaði samfélagsskipan. Til varð fyrirbrigðið nornaveiðar og djöflafræði. Á 16. og 17. öld ýttu siðbót mótmælenda og kaþólsku gagnsiðbótunum undir endurnýjuð áherslu á andlegan hernað og nornaréttarhöld urðu algeng sem og trúarréttarhöld (rannsóknarrétturinn er gott dæmi). Ásakanir um galdra fólu oft í sér staðhæfingar um djöflahald, sem leiddi til þúsunda aftökum víðsvegar um Evrópu og Norður-Ameríku.

Sjá mátti þetta einnig í nornaréttarhöldunum.  Margar ákærðar konur voru sagðar vera í sambandi við djöfulinn og voru opinberlega niðurlægðar, pyntaðar eða teknar af lífi. Þessar tilraunir virkuðu sem leið til að styrkja samfélagsleg viðmið og refsa fyrir ósamræmi og halda konum niðri.

Svo var það hinn hópurinn sem fylgdi ekki normum samfélagsins. Vísindamenn og þeir sem tilheyrðu trúarminnihluta hópum (sem flúðu flestir yfir haf til Bandaríkjanna). Jafnvel menn sem efuðust um trúarkenningar (eins og Giordano Bruno) voru teknir af lífi fyrir að ögra óbreyttu ástandi.

Maðurinn er samur við sig þótt þjóðfélagið breytist. Þegar trúin hætti að skipta máli og pólitísk hugmyndafræði tókust á 20. öld, varð breytingin í átt að veraldlegum nornaveiðum (19.–20. öld).

Pólitískar hreinsanir urðu algengar. Á 20. öld voru hugmyndafræðilegar hreinsanir í kommúnista- og fasistastjórnum, þar sem pólitískir andófsmenn voru stimplaðir sem ógnir við ríkið og þeim hreinlega útrýmt eins og gert var við "nornirnar". Nú með verksmiðju framleiðslugetu. Þeir sem hugsuðu ekki rétt eða litu ekki rétt út, var eytt í sláturhúsum fyrir mannfólk.

Í Bandaríkjunum máttis sjá þetta í McCarthyismanum (um 1950) en nú var þetta andlegar árásir, menn ekki teknir líkamlega af lífi. Í Bandaríkjunum voru grunaðir kommúnistar settir á svartan lista og ofsóknarmenn eyðilögðu starfsferil og orðstír grunaða manna á hræðilega svipaðan hátt og villutrúarofsóknirnar á miðöldum. Þetta gerðist í lýðræðisríki. Útskúfun er því ekki bundin við harðstjórnarríki, heldur einnig við svo kölluð lýðræðisríki.

Nútíma wokismi og útskúfunarmenning samtímans er nýr "exorcismi" og það er að gerast á 21. öld, á öld upplýsingar!

Í dag fela hugmyndafræðilegar bardagar enn í sér félagslega ígildi andasæringar - að reka fólk út sem er talið óhreint eða hættulegt.  Opinber skömm og réttarhöld á samfélagsmiðlum er viðhöfð. Alsaklaust fólk sem er sakað um kynþáttafordóma eða aðrar hugmyndafræðilegar syndir getur verið fljótt "útskúfað" úr opinberu lífi með brottrekstri eða faglegri útskúfun (sagnfræðingurinn David Starkley árið 2020 er gott dæmi).

En þetta er ekki nóg fyrir trúarofstækisfólkið (sem núna brennir Teslur í stað kvenna). Það þarf að endurskrifa sögu og breyta hugtökum og skilningi. Rétt eins og fyrri villutrúarmenn voru eytt úr trúarlegum gögnum, er sumum sögulegum persónum "afhýstar" eftir dauða fyrir að hafa ekki uppfyllt nútíma siðferðisstaðla.

Allt frá nornarannsóknum til McCarthyisma til nútíma hugmyndafræðilegra hreinsana; samfélög hafa alltaf þurft að "hreinsa" sig af þeim sem eru ekki í samræmi við ríkjandi hugmyndir. Þó að tungumálið hafi breyst (úr "norn" í "ofurhuga" eða "villutrú" í "vandamál"), þá er kjarninn í eðlishvötinni áfram sá sami. Beita verður útskúfun sem leið til að viðhalda hugmyndafræðilegum hreinleika.

Segjam má að þetta sé siðferðisleg alræðishyggja. Líkt og trúarleg kenning starfa ákveðnar pólitískar og félagslegar hreyfingar í dag með stífri siðferðisvissu og stimplun andófsmanna sem óbætanlega vonda einstaklinga sem mega ekki koma fram opinberlega. Twitter var helsta leiðin til að útskúfa þá sem ekki voru í náðinni en varð úr sögunni er Musk tók við og endurskýrði sem X.

En nú virðist mesta "trúaræði" wokismans vera liðið (ofstækið þreytir fólk á endanum og hræðir, því allir geta orðið undir jarðýtu útskúfunnar). Fólk í Bandaríkjunum kaus andstæðuna sem og í Evrópu (þótt sósíaldemókratar eru enn að reyna að eyða jaðar hægri flokkanna með dómstólum og útiloka þá frá völdum með dómskerfið að vopni). 

Í dag erum við í n.k. limbói - hvað tekur við? Bandaríkin leiðir leiðina en hvert er forystusauðurinn - Trump - að fara með nýju stefnuna? 

Hvað um það, við þurfum ekki að velkjast í vafa að nýr "trúarhiti" keyrir lýðinn áfram og nýtt form af wokisma/MacChartisma eða annan -ismi kemur fram. alveg sama hversu "upplýst" við eru og "menntuð".

Eina sem hægt er að segja við fólk til að það falli ekki í gryfjuna að kasta fyrsta steininn úr glerhýsinu; að það passi sig á að fylgja ekki hópnum í blindri fylgni, því stutt er í múgsefjun, múgæsing og múgofbeldi. Ekki vilt þú vera múgæsingarmaður?

Fyrir þessu eru margar ástæður. Þær eru eftirfarandi:

Sósíalismi leggur áherslu á endurdreifingu auðs og auðlinda til að draga úr ójöfnuði. Hugsuðuir kunna að dragast að þeirri hugmynd að réttlátara samfélag geti leitt til aukinna lífsgæða fyrir alla, sérstaklega jaðarsetta hópa.

Margir menntamenn gagnrýna kapítalismann fyrir tilhneigingu hans til að skapa misskiptingu auðs, nýta vinnuafl og forgangsraða hagnaði fram yfir félagslega velferð. Þeir halda því fram að kapítalismi geti leitt til félagslegs og efnahagslegrar óstöðugleika, umhverfisrýrnunar og áherslu á skammtímaávinning frekar en sjálfbærni til langs tíma.

Menntamenn rannsaka oft söguleg dæmi um sósíalisma og velgengni hans og mistök. Sumir kunna að líta á fyrirmyndir um lýðræðislegan sósíalisma eða sósíaldemókratíu sem raunhæfa valkosti sem geta jafnvægi einstaklingsfrelsis og sameiginlegrar ábyrgðar.

Sósíalismi er oft tengdur gildum eins og samvinnu, samstöðu og samfélagi. Menntamenn sem setja þessi gildi í forgang gætu fundið sósíalisma aðlaðandi þar sem hann stuðlar að félagslegri samheldni og sameiginlegri vellíðan.

Sumir menntamenn eru undir áhrifum hagfræðikenninga sem styðja opinbert eignarhald eða yfirráð yfir auðlindum sem leið til að koma í veg fyrir einokun og tryggja að efnahagslegum ávinningi dreifist víðar.

Í hnattvæddum heimi eru sumir menntamenn talsmenn sósíalisma sem svar við alþjóðlegum ójöfnuði og óréttlæti og færa rök fyrir alþjóðlegri samstöðu og samvinnu gegn misnotkun fjölþjóðlegra fyrirtækja.

Margir menntamenn starfa í mennta- eða menningarstofnunum þar sem framsækin gildi eru lögð áhersla á. Þetta umhverfi getur ýtt undir stuðning við sósíalískar hugmyndir sem hluti af víðtækari umræðu um félagslegar breytingar.

Allar þessar ástæður eru góðar og gildar á jákvæðan hátt. En svo er það hin hliðin. Sú fyrsta er að þeir taka hugsjón yfir raunsæi. Margir menntamenn laðast að sósíalisma vegna þess að hann lofar réttlátara og jafnara samfélagi. Hugmyndir um efnahagslegan jöfnuð, sameiginlega velferð og að draga úr fátækt höfða til þeirra sem hugsa í fræðilegu og siðferðilegu formi. Þeir gætu einbeitt sér að hugsjónum sósíalismans frekar en sögulegum hagnýtum niðurstöðum hans.

Þar sem menntamenn eru alltaf uppteknir af kerfum og kenningum er trúin á "sannan sósíalisma" alltaf sterk.

Sumir halda því fram að hryllingur fyrri sósíalistastjórna (eins og Sovétríkjanna, Kína Maós eða Kambódíu undir stjórn Rauðu khmeranna) hafi ekki verið raunverulegur sósíalismi heldur brenglun. Þeir trúa því að ef hann væri rétt útfærður gæti sósíalismi virkað án kúgunar. Þetta leiðir til "No True Scotsman" rökvillu, þar sem hverri bilun er vísað á bug sem "ekki raunverulegur sósíalismi."

Þriðja átstæðan er vonbrigði margra menntamanna með kapítalisma. Margir menntamenn gagnrýna kapítalismann fyrir ójöfnuð hans, arðrán og eyðileggingu umhverfisins. Þó að kapítalisminn hafi lyft milljörðum út úr fátækt, hefur hann einnig framkallað misskiptingu auðs, fjármálakreppur og misnotkun fyrirtækja. Vegna þess að kapítalismi hefur galla, gætu þeir leitað að öðrum kosti, jafnvel þótt sagan vari við sósíalisma.

Menntamenn eru margir hverjir í fílabeinsturni, öryggir í háskólaumhverfi sínu og fjarlægðin frá raunverulegum afleiðingum er mikil.

Margir menntamenn sem halla sér að sósíalistum búa í lýðræðislegum kapítalískum löndum, þar sem þeir njóta frelsis en eru ekki undir sósíalískar stjórnir. Þeir upplifa ekki beinar afleiðingar misheppnaðs sósíalistastefnu (fátækt, kúgun, fjöldamorð). Þessi aðskilnaður gerir þeim kleift að styðja sósíalisma í orði en forðast sögulegan veruleika hans. Dæmi um þetta er Halldór Kiljan Laxness og fleiri.

Menntamenn trúa því oft að samfélög geti verið skynsamlega skipulögð af sérfræðingum frekar en að láta óreiðu frjálsra markaða. Þessi trú á tæknistjórn leiðir til þess að sumir hygla sósíalisma, þar sem ríkið stýrir hagkerfinu frekar en að láta það eftir framboði og eftirspurn.

Svo er það sögulega endurskoðunarhyggja og valminni. Í mörgum vestrænum háskólum er vinstri hugmyndafræði ráðandi í fræðilegum og menningarlegum rýmum. Þetta leiðir til þess að gagnrýni í garð sósíalískra stjórna minnkar en þessir fræðimenn einblína og gagnrýna harkalega kapítalismann. Sumir kunna að gera lítið úr glæpum sósíalistastjórna eða kenna þeim um utanaðkomandi þætti (t.d. vestræn afskipti).

Hugmyndakerfi sósíalisma veitir von umfram ótta. Sósíalismi gefur von um betri framtíð á meðan gagnrýni á sósíalisma minnir fólk á ótta – fjöldamorð, hungursneyð og einræði. Fólk kýs oft bjartsýni, jafnvel þótt sagan vari við öðru.

Siðferðisrökin fyrir sósíalisma eru sterk í augum sósíalista í röðum menntamanna, þ.e.a.s. talið um jafnrétti gagnstætt frelsi.

Margir menntamenn setja jafnrétti fram yfir frelsi. Þeir líta svo á að efnahagslegur mismunur sé í eðli sínu óréttlátur, jafnvel þó að það krefjist þvingunar ríkisins til að útrýma honum. Aftur á móti halda forsvarsmenn kapítalismans því fram að frelsi (jafnvel með ójöfnuði) sé æskilegra en jafnrétti sem framfylgt sé með einræðislegum aðferðum.

Þrautseigja sósíalískra hugmynda meðal menntamanna er knúin áfram af hugsjónahyggju, aðskilnaði frá sögulegum veruleika og óánægju með kapítalisma. Þó að sum sósíalísk stefna (t.d. sósíallýðræði) hafi virkað í blönduðum hagkerfum, hafa algjörlega miðstýrð sósíalísk kerfi ítrekað leitt til hörmunga. Áskorunin er að læra af þessari reynslu.

En kannski er Thomas Sowell með rétta svarið, hroki, valdafíkn, kerfis hugsun einkennir þessa menntamenn og þeir eru vissir um að þeir hafa rétta svarið og þeir hunsa lærdóm sögunnar sem er að sósíalismi leiðir alltaf til valdaþjöppunar, valdníðslu....

Kristrún Frostadóttir forsætisráðherra tók þátt í fjölmennum leiðtogafundi Evrópuríkja í Elysée-höll í París í vikunni. Meginefni fundarins var áframhaldandi hernaðarstuðningur við Úkraínu og farið var yfir hvernig tryggja megi sem styrkasta stöðu Úkraínu til framtíðar á þessum viðkvæma tímapunkti í stríðinu við Rússa segir á Útvarpi sögu.

Við þurfum ekki að velkjast í vafa hvar Ísland stendur en Kristrún hefur miklar áhyggjur af vörnum Úkraínu en litlar af vörnum Íslands. Þá áréttaði forsætisráðherra að Ísland hefði nýlega tvöfaldað framlög sín til stuðnings Úkraínu og myndi halda áfram að styrkja varnir landsins, til dæmis í gegnum danska frumkvæðið sem miðar að því að efla úkraínska vopnaframleiðslu og jarðsprengjuleit. Ísland myndi jafnframt leggja sitt af mörkum við áætlanir sem miðuðu að friðargæslu!

Er forsætisráðherra vor orðin alveg gal...? Hvar eru forgangsmálin í varnarmálum? Afskipti af fjarlægu stríði en algjör vanrækla gagnvart því sem nálgast kann að vera íslenskar hervarnir, en það er rekstrur Landhelgisgæslunnar.  Eina eftirlitsflugvél hennar kom í mánuðinum úr enn einni landamæra ferðinni (snýkjuferð til Evrópu) frá Miðjarðarhafinu en LHG getur ekki rekið þessa vél nema að láta FRONTEX borga fyrir rekstur hennar. Þessi vél eyðir 11 mánuðum til að verja landamæri Evrópu en á meðan eru Íslandsmiðin eftirlitslaus.

Það er alltaf verið að segja okkur að Íslendingar geti ekki rekið LHG sómasamlega, ekki sé til nægt fjármagn að reka fleiri skip en tvö, það þarf að leigja þyrlurnar, eftirlitsvélin þarf að vera í Miðjarðarhafinu o.s.frv. En á sama tíma rennar milljarðarnir í stríðshítið í Úkraínu. Bein framlag í ár í stríðsrekstur er 2 milljarðar en fleiri fara í efnahagsaðstoð.  Sannleikurinn er því að það eru til peningar, þeir fara bara ekki á rétta staði. Sem dæmi kostar um hálfan milljarðar að reka heimavarnir....

Það er frumskylda íslenskra stjórnvalda að tryggja varnir Íslands, ekki Úkraínu. Ef þau vilja styrja varnir Evrópu með þátttöku í þessu stríði, geta þau gert það með að vera ekki veikasti hlekkurinn í vörnum Evrópu.

Ekki er lengur hægt að ganga að tvíhliða varnarsamningnum við Bandaríkjunum vísum, ráðamenn þar eru með stórvelda drauma um PAN AMERICA stórveldi, þar sem Grænland og Kanada falla undir Bandaríkin. Kanada sem 51 ríki Bandaríkjanna skv. Trump en takið eftir að aldrei tala þeir um Grænland sem 52 ríki Bandaríkjanna! Af hverju skyldi það vera?  Bandaríkin eru nefnilega ekki bara 50 ríki, heldur hafa þau landsvæði sem þau ráða yfir. 

Eins og er, ráða Bandaríkin yfir sextán landsvæði (eða 17), þar af fimm sem tilheyra landafræðilega ekki Bandaríkin - Púertó Ríkó, Gvam, Norður-Maríanaeyjar, Ameríku-Samóa og Bandarísku Jómfrúaeyjar - hafa fasta íbúa sem eru bandarískir ríkisborgarar en lítil sem engin pólitísk réttindi sem hópar.

Ísland er bara steinsnar frá Grænlandi. Hvað ef draumar Kanans um upptöku Grænlands í Bandaríkin ganga ekki eftir? Snúa þeir sér að Íslandi?

Að lokum. Af hverju allur þessi mikli áhugi herlausrar þjóðar á stríði í Evrópu? Tengist þetta áhuga tveggja af þremur stjórnarflokkur á inngöngu í ESB?  Á að veðja á stríðsfákinn í Brussel í stað þess í Washington?  Frúrnar, formennirnir í stjórnarflokkunum hafa verið kallaðar valkyrjur, en kannski væri nær að líkja þeim við örlaga nornunum í Gísla sögu Súrsonar, sem spáðu honum skelfilegum dauðdaga á vígvelli. Það má því spyrja hvaða örlögum þær eru að boða okkur?

Arnar Þór Jónsson lögfræðingur segir að hlutleysisstefnan sé enn í gildi sem er athyglisverð túlkun.

Eins og bloggritari skilur þetta þá er saga hlutleysisstefnunnar þessi: 1918-1940 var Ísland hlutlaust land. Þegar Ísland varð fullvalda ríki árið 1918 var landið herlaust og fylgdi óopinberri hlutleysisstefnu. Íslensk stjórnvöld lýstu yfir hlutleysi við upphaf seinni heimsstyrjaldar 1939. 

Ísland gekk í Atlantshafsbandalagið (NATO) 1949, sem þýddi að landið hafði opinberlega sagt skilið við hlutleysi og skuldbundið sig til sameiginlegra varna. Tvíhliða varnarsamningurinn við Bandaríkin skuldbindur okkur til að ljá hafsvæðið við Íslandsstrendur og sland undir við átök við óvin Bandaríkjanna. Þannig að með aðild sinni að NATO og þátttöku í sameiginlegri vörn hefur það afnumið hlutleysisstefnu sína sem og varnarsamningnum við BNA.

En kannski á Arnar Þór við að það verði að afnema hlutleysis lögin formlega, til þess að þau veri ógild. 

Hvernig eru íslensk lög afnumin?

Í íslenskum rétti eru lög afnumin með þrennum hætti. Í fyrsta lagi með formlegu afnámi með nýjum lögum. Alþingi getur afnumið lög með því að samþykkja ný lög sem kveða á um afnám þeirra eldri laga. Þetta er oft gert með skýrum ákvæðum í nýjum lögum. Í öðru lagi með óbeinni niðurfellingu. Ef ný lög stangast á við eldri lög og engin skýr fyrirmæli eru um afnám þeirra eldri, gildir almenna reglan að eldri lög víkja fyrir nýjum, að því leyti sem þau eru ósamrýmanleg. Og í þriðja lagi með úreldingu eða óvirkni í framkvæmd. Lög geta orðið úrelt ef þau eru ekki lengur framkvæmd, þó þau hafi aldrei verið formlega afnumin. Í íslenskum rétti gilda þó almennt þau lög sem eru skráð, nema þau séu sérstaklega numin úr gildi eða úrskurðuð ólögleg af dómstólum.

Svo má bæta fjórðu leiðina við en hún er að lög verið metin ólögleg eða andstæð stjórnarskrá með úrskurði dómstóla, og þar með ekki lengur talist gild. Hæstiréttur hefur vald til að úrskurða lög ógild ef þau eru talin brjóta í bága við stjórnarskrá.

Spurningin er því, eru hlutleysislögin enn í gildi eða ógild eftir einum eða fleiri af fjórum ofantöldum leiðum?

Bloggritari hóf að skrifa á blogginu fyrir rúmum fjórum árum.  Ætlunin var að "skrifa sig til skilnings" á einhverju málefni sem bloggritari er að lesa hverju sinni. Í stað þess að lesa ófullnægjandi fréttir með engu samhengi, vill bloggritari vita "allt" í kringum fréttina. T.d. af hverju hófst Úkraínu stríðið og hver er forsagan?

En þegar skrifað er svona á opinberum vettvangi, er ekki hjá því komist að einhver nennir að lesa efnið! Það þótt oft á tíðum er efnið tyrfið og höfðar ekki sérstaklega til hins almenna lesanda.

Blogg sem bloggarar skrifa, lifir aðeins einn dag á blog.is og er þá horfið sjónum lesenda. En þó ekki. Blogggreinin eða pistillinn lifir nefnilega sjálfstæðu lífi áfram um ókomna tíð á netinu. Bloggritari hefður því fengið símhringingar frá blaðamönnum en ekki síðan en ekki síst lesendum þessa bloggs varðandi gamlar greinar. 

Ég vil því þakka lesendum Samfélags og sögu fyrir að nenna að lesa pistlanna mína og fyrir að hringja í mig  og ræða málin sem þeim er í huga og þeir hafa lesið á bloggsíðu minni.