Vetrarsiglingar á miðöldum

Ritari lenti í ágætum rökræðum um siglingar til Íslands á miðöldum. Viðkomandi maður sem rætt var við, hélt fram að víkingar (þar með Íslendingar) hafi siglt á vetrum til Íslands og hitað mat á leiðinni! Ritari benti á að það hafi verið ástæða fyrir að Íslendingar voru kallaðir Mörlandinn af Norðmönnum í háðuskyni, því að kosturinn var kaldur og stórhættulegt að kveikja bál á timbur skipum. 

Þá vaknaði sú spurning hvor Íslendingar hafi hætt sig á opið úthaf á vetra tíma?  Ritari hefur haft ánægju af því að fylgjast með siglingum Norðmannsins Erik Aanderaa um Norður-Atlandshafið. Hann er með alla nútímatækni í farteskinu og siglir í kjölfar Víkinganna og meira segja til Grænlands. Í ljós kemur að þessar ferðir, með nútíma veðurfréttir og tækjabúnað eru geysierfiðar.  Hann reyndi í mörg ár að komast til Grænlands án árangur en í meðfylgjandi myndbandi má sjá Íslandssiglingu hans.

 

 

En aftur til miðalda og til siglinga forfeðranna. Á landnámstímanum og á miðöldum þjóðveldistímans fóru Íslendingar í erlendar ferðir, heimildir eru einhuga um það.

Þeir sigldu ekki aðeins til Noregs, heldur einnig til Bretlandseyja, Grænlands og jafnvel lengra (Vínlandsleiðangrar um árið 1000 eru frægt dæmi og forfaðir minn tók þátt í). Þessar ferðir voru árstíðabundnar (aðeins á sumrin) og tiltölulega takmarkaðar miðað við norska siglingar. Íslendingar héldu ekki stórum kaupskipaflota — ferðir þeirra voru oft tengdar persónulegum tengslum, viðskiptum með nauðsynjar eða trúarlegum pílagrímsferðum.

Svo féll Ísland í hendur Noregskonung og breytingar urðu. Gamli sáttmálinn batt Ísland pólitískt við Noreg. Með tímanum urðu Íslendingar sífellt háðari norskum kaupmönnum fyrir innflutning (korn, timbur, járn, klæði) og fyrir útflutning á fiski og öðrum vörum en mikill uppgangur var í sölu fisks. Þó að sumir Íslendingar færu enn í utanlandsferðir færðist frumkvæðið í skipaflutningum afgerandi til Noregs. Íslendingar lögðu að mestu leyti til framleiðslunnar, en Norðmenn (og síðar Hansamenn) stjórnuðu flutningunum.

En jafnvel fyrir Norðmenn og Hansakaupmenn voru hindranir, sjálf nátttúran. Landfræði og efnahagur Íslands gerði það erfitt að halda uppi stórum skipasmíðum eða kaupskipastarfsemi. Skortur á góðu timbri til skipasmíða var mikil hindrun. Á 12.–13. öld var mjög lítill skógur eftir á Íslandi. Þetta þýddi að Íslendingar gátu í auknum mæli ekki smíðað sjóskip sjálfir og þurftu að reiða sig á erlenda kaupmenn til flutninga.

Ástandið átti bara eftir að versna og á síðmiðöldum (14.–15. öld) og eftir að svarti dauði lagði konungsríkið Noreg í auðn 1349, féllu siglingar niður að mestu. Í tómarúmið reyndu Englendingar (1412) að fylla skarðið og Hansakaupmenn (sem keyptu skreið í Björgvin) að fara beint á upprunastað hennar, til Íslands. Vandinn var skipatæknin og getan til að sigla á veturna. 

En aftur að Íslendingum. Síðustu verulegar erlendu ferðir Íslendinga tengdust Grænlandsferðunum, sem dvínuðu á 15. öld. Ef þetta er sett upp í tímalínu þá má segja að snemma á öldum (9.–12. öld) sigldu Íslendingar sjálfir utan, sérstaklega til Noregs, Bretlandseyja og Grænlands. Frá 13. öld og áfram minnkaði hlutverk þeirra þegar þeir urðu háðir norskum kaupmönnum. Á 14. öld höfðu Íslendingar nánast ekkert hlutverk í langferðaskipaflutningum — timburskortur og pólitískir veruleikar gerðu þá háða öðrum. Þegar skipaflutningar Noregs hrundu eftir 1412 gátu Íslendingar ekki fyllt skarðið, sem opnaði leiðina fyrir Englendinga og Þjóðverja.

Enn og aftur að vetrasiglingum. Norskir kaupmenn sigldu aðallega til Íslands á sumrin, aldrei á vetrarmánuðum.

Siglingar fóru yfirleitt frá Noregi í maí eða júní og komu aftur í ágúst eða september. Ef skip tafðist eða fórst þurfti áhöfnin stundum að dvelja á Íslandi yfir veturinn — en það var talið óheppilegt, ekki skipulagt. Heimildir og annálar úr sögum segja ljóst að enginn þorði að sigla í vetur; áhættan var allt of mikil.

Koma Englendinga og Þjóðverja (15. öld) breytti myndinni að nokkru. Enskir ​​kaupmenn hófu reglulegar ferðir um 1412 og fylltu tómið sem myndaðist eftir að norskar siglingar hrundu. Hanseakaupmenn (Hamborg, Bremen) komu inn á Íslandshaf um 1475.

Báðir hóparnir lengdu vertíðina aðeins fram á vor og haust, en þeir forðuðust samt raunverulegar vetrarferðir þegar það var mögulegt.

Seint á 15. öld voru hins vegar kuggar þeirra, skrokkar og síðari karakkar, sem smíðuðust úr kúlum, sterkari en eldri knerrir og byrðingar, og því voru stundum reynt að fara í vetrarferðir.

Eftir siðaskiptin (1550) - á árnýöld tók danska krúnan fastari stjórn. Jafnvel þá forðuðust dönsk skip yfirleitt vetrarsiglingar, nema stormur eða óvenjuleg neyð neyði til þess. Held að póstskipin á 18. öld hafi verið þau fyrstu sem sigldu á veturna, er samt ekki viss.

Svona var það nú. En talandi um skip og báta, þá vilja Íslendingar gleyma að á Íslandi hefur alltaf verið bátasmíði. Frá landnámsöld til dagsins í dag en stærð og gerð skipa var mjög háð tiltæku timbri. Rekaviður hefur verið lykilatriði í þessari sögu en hvenær byrjaði rekaviður að berast til Íslands?

Rekaviður var þegar kominn til Íslands við landnám (um 874). Reyndar nefnir Landnámabók rekavið sérstaklega sem eina af náttúruauðlindunum sem landnemar treystu á. Fornleifafundir frá fyrri byggðarstöðum staðfesta notkun rekaviðar í byggingariðnaði.  Framboðið var svo stöðugt að réttindi til rekaviðar urðu mikilvægur hluti af miðalda lögum Íslendinga, í eigu höfðingja, klaustra eða konungs og stranglega stjórnað.

Hvaðan kom rekaviðurinn?  Nútíma haffræðilegar og tímaröðunarfræðilegar rannsóknir sýna að rekaviður á ströndum Íslands kemur aðallega frá Norður-Rússlandi og Síberíu (árnar Ob, Jenisei og Lena bera trjáboli út í Norður-Íshafið).

Norður-Skandinavíu (norskar og sænskar ár). Viðurinn flýtur út í Norður-Íshafið, berst með Transpolar Drift straumnum, síðan um Fram sundið og að lokum út í Grænlands- og Íslandsstraumana.

Þar af leiðandi eru síberísk lerki, fura og greni algeng meðal rekaviðar sem finnst á Íslandi, jafnvel þótt þessar tegundir vaxi ekki þar.

Sögulegt hlutverk rekaviðar á Íslandi er umtalsvert og í raun má segja að nánast ólíft hefði verið á landinu ef ekki fyrir rekaviðs. Íslendingar hafa alltaf sótt á hafið, ekki til úthafssiglinga, heldur fiskjaróðurs á opnum árabátum.

Frá landnámi og áfram (874–nútíð) var rekaviður var nauðsynlegur til að smíða báta, hús, kirkjur og verkfæri. Á 13.–15. öld var staðan önnur, en þótt Íslendingar gætu ekki smíðað stór sjóskip eins og byrðinga eða kugga, smíðuðu þeir reglulega og viðhaldu minni strand- og fiskibátum úr rekaviði.  Lög (Grágás, Jónsbók): eignarhald á rekaviði var verndað með lögum, sem sýnir efnahagslegt gildi hans.

Því miður nýta örfáir nútíma Íslendingar rekavið til smíðis en í staðinn sækja þeir í nýju skóganna sem er verið að rækta um allt land.