Jórsalaferðir Íslendinga - herferðir eða pílagrímaferðir?

Sagnfræðideild Háskóla Íslands óskaði eftir því um árið að fá sagnfræðing til að skrifa sögu Væringja. Eins og margir vita voru Væringjar oftast norrænir menn, þótt aðra þjóð menn hafi slægst inn í lífvarðasveitir Býsantkeisara en Væringjar voru lífverðir hans. Þessir norrænu menn komu einmitt til Konstanínópel eða Miklagarðs, bæði til verslunar, leita sér frama eða fara í krossferðir.   

Það eru heimildir sem benda til þess að Íslendingar hafi tekið þátt í krossferðum, þó að við vitum ekki með fullri vissu hversu margir það voru eða hvaða leið þeir fóru.  Íslendingasögur og konungasögur geyma margar frásagnir af Íslendingum sem fóru í Væringjaliðið í Miklagarði.  Þar tóku þeir þjónustu í austurhluta kristna heimsins, á mörkum þess sem við köllum krossferðaheiminn. Sumir þeirra fóru með herförum Væringja og jafnvel austur til Jórsala. Þótt heimildir séu ekki alltaf nákvæmar, má líta á þetta sem bein tengsl Íslendinga við krossferðir.

Heimildir tengdar Sigurði Jórsalafara (1108–1110)

Heimildir frá 12. og 13. öld (t.d. Morkinskinna og Heimskringla) nefna að Norðmenn hafi fylgt Sigurði Jórsalafara til Austurlanda á þessum árum. Þar segir beinlínis að "margir menn úr öðrum löndum" hafi gengið í lið með honum.

Íslenskir annálar og sagnarit nefna ekki einstaka menn með nafni, en það hefur verið talið líklegt að einhverjir Íslendingar hafi farið með, þar sem þeir tóku oft þátt í siglingum og herförum með Noregs­konungi.

Aðrar heimildir um krossferðir Íslendinga

Íslenskir menn fóru a.m.k. í pílagrímsferðir til Rómar og helgra staða í Evrópu (margar heimildir eru til um slíkt á 12.–14. öld). Það er því ekki ólíklegt að einhverjir þeirra hafi gengið lengra austur.

Í Sturlungu og öðrum sögum eru nefnd dæmi um menn sem fóru til „Jórsala“ (Jerúsalem), þó ekki beinlínis sem krossfarar heldur sem pílagrímar.

Íslenskir sagnaritunarmenn höfðu greinilega mikinn áhuga á krossferðum og Jórsalaförum, sem sést bæði í konungasögum og helgikvæðum.

Í Grettis sögu segir frá Þorsteini drómund (bróður Grettis Ásmundarsonar) sem fer út og endar að lokum í Miklagarði (Býsans). Í sumum útgáfum er nefnt að hann hafi síðan farið til Jórsala sem pílagrímur.

Í Guðmundar sögu góða er sagt frá Guðmundi Arasyni biskup (d. 1237) sem fer ekki sjálfur til Jórsala, en í sögunni er víða vísað til helgra staða, og þar sést að Jórsalaför var vel þekkt hugtak meðal Íslendinga á 13. öld. Í mörgum sögum er minnst á menn sem "fóru í Jórsalaferð" án þess að farið sé í smáatrið, t.d. í Jóns sögu helga (um Jón Ögmundarson biskup á Hólum).

Í Sturlungu er talað um Halldór Snorrason (frændi Snorra Sturlusonar) og er hann sagður hafa farið utan og jafnvel til Jórsala, þó að heimildir séu óljósar.Í Þórðar sögu kakala og öðrum köflum Sturlungu kemur fram að menn fóru utan í pílagrímsferðir, og orðalagið "fara í Jórsalaferð" er notað sem vel þekktur valkostur, þó ekki sé alltaf ljóst hvort menn fóru alla leið. Sagan leggur áherslu á að Jórsalaferðir hafi haft mikið trúarlegt vægi, og því var slíkt ferðalag talið hápunktur lífsins.

Íslenskir annálar greina frá Jórsalaförum, svo sem Oddverjaannáll (12.-13. öld) og nefnir hann að menn hafi farið „í Jórsalaferð“ nokkrum sinnum, þó án nafngreiningar. Í Lögmannsannálli og Gottskálksannáli (14.-15. öld) eru skýrar tilvísanir í Jórsalaferðir Íslendinga. Í sumum tilvikum er sérstaklega nefnt að þeir hafi dáið „í Jórsölum“.

Í Skálholtsannálli eru minningar um að Íslendingar hafi farið með Norðmönnum austurveg. Ekki er nefnt sérstaklega með Sigurði Jórsalafara, en það er sterklega í takt við þá hefð.

Í Íslendingabók Ara fróða og eldri heimildum eru engar beinar minningar um krossferðir, en hugtakið „Jórsalaferð“ virðist komið inn í íslenskt mál á 1 öld. Í helgikvæðum 14.–15. aldar (sálmum og Maríukvæðum) er minnst á Jerúsalem og pílagríma, sem bendir til að sú hefð hafi lifað áfram.

Við vitum með vissu að Íslendingar fóru í Jórsalaferðir sem pílagrímar, og nokkrir þeirra eru nefndir í annálum.

Það er líklegt, en ekki sannanlegt, að einhverjir þeirra hafi verið í liði með Sigurði Jórsalafara (1108–1110). Heimildir segja að margir menn úr öðrum löndum hafi fylgt honum, og Íslendingar voru oft í för með Noregskonungi.

Nafngreindir Íslendingar í sögunum (t.d. Þorsteinn drómund) eru líklegast skálduð eða uppfærð frásögn, en annálarnir gefa þó til kynna að þetta hafi raunverulega átt sér stað.

Við getum ekki nefnt nöfn á Íslendingum sem örugglega fóru með Sigurði Jórsalafara, en miðað við að Norðmenn höfðu marga Íslendinga í liði sínu, að Íslendingar sigldu reglulega til Noregs og enn lengra, og að heimildir tala um pílagrímsferðir til Jerúsalem frá Íslandi, … er mjög líklegt að einhverjir Íslendingar hafi farið í krossferð með honum eða með öðrum leiðtogum á 12.–13. öld.