Það er eitthvað að gerast á Vesturlöndum en hvað?

Þar sem við borgararnir erum eins og maurar í mauraþúfu, er erfitt að sjá heildarmyndina hver meginþróunin er og hvert stefnir, í óefni eða hamingjuríka framtíð. Sem sagnfræðingur sér ritari viðvörunarljós blikka, en er þetta bara bilunarmerki, ekki raunveruleg hætta?

Hvað er eiginlega að gerast á Vesturlöndum? Eru þau að hrynja innan frá vegna menningastríðs borgaranna og er óheftur innflutningur fólks frá öðrum menningaheimum að búa til jarðveg fyrir borgarastyrjaldir framtíðarinar? Ef svo er, hvað er langt í næstu borgarastyrjöld og í hvaða landi hefst hún, ef hún hefst á annað borð?

Byrjum á menningarstríðinu eða pólitíska sundrungu en hún hefur aukist mikið síðustu tvo áratugi, sérstaklega í Bandaríkjunum og Evrópu. Þetta birtist sem menningastríð (culture wars) þar sem deilt er um kynhlutverk, kynþátt, trú, innflytjendamál og þjóðernishyggju. Sjá má þetta í umræðu síðastliðna viku hér á Íslandi. 

Svo er það ótvírætt að traust til stofnana hefur minnkað, hvort sem um er að ræða stjórnvöld, fjölmiðla eða menntakerfi. Hvers vegna? Er það vegna þess að þessar stofnanir hafa í raun brugðist og viðbrögð fólks í samræmi við það? Eða er fólk bara upplýstara en áður og lætur "stofnanir" ekki lengur leiða sig á "asaneyrunum", þökk sé samfélagsmiðlanna sem færir fólk upplýsingar beint í æð? Að netið búi til blöðrur sem fólk lifir í án tengsla við annað fólk með aðrar skoðanir?

Það er líka ljóst að hraðar samfélagsbreytingar eiga sér stað, bæði vegna tæknivæðingar og hnattvæðingar, valda óöryggi hjá mörgum hópum sem upplifa að þeir missi tökin á eigin framtíð. Er gervigreindin að fara að taka yfir starf mitt?

Er óheftur innflutningur fólks að skapa jarðveg fyrir átök, sérstaklega frá andstæðum menningaheimum? Saga Vesturlanda sýnir að stórar innflytjendabylgjur hafa oft kallað fram spennu (t.d. Ítalir og Írar í Bandaríkjunum á 19. öld). En það er ekki hægt að bera þessa innflytjendur saman við innflytjendamál í Evrópu samtímans. Í Evrópu eru núna mikil átök um samþættingu múslímskra innflytjenda og hælisleitenda. Þar má sjá að í sumum borgum hefur myndast félagslegt aðskilnaðarferli sem getur orðið uppspretta átaka. Það er þó ekki óumdeilanlegt að innflytjendur sjálfir valdi styrjöldum; vandinn liggur einnig hjá mótstöðu og ótta meirihlutans gegn breytingunum og í misheppnuðu samþættingarferli. Í grunninn er hér verið að berjast um veraldarhyggju, jafnrétti kynja, málfrelsi og einstaklingshyggju. En er þetta nægur efniviður í borgarastyrjaldir framtíðarinnar?

Borgarastyrjaldir springa yfirleitt út þegar þrjú skilyrði eru uppfyllt:

1. Pólitískt réttlæti er talið brostið (ólögmæt stjórn, spillt vald eða skert lýðræði).
2. Félagslegur klofningur er djúpur og tengist sterkum sjálfsmyndum (kynþáttur, trú, þjóðerni, stétt).

3.Hópar telja að þeir hafi raunhæfa möguleika á að berjast (fjármagn, vopn eða utanaðkomandi stuðning).

Bandaríkin. Sumir fræðimenn hafa varað við að pólitísk sundrung, ásamt vaxandi pólitískri ofbeldisnotkun (t.d. árásin á þinghúsið 6. janúar 2021), gæti verið undanfari takmarkaðrar borgarastyrjaldar eða langvinnra óeirða.

Evrópa. Líklegra er að átök taki form borgaralegra óeirða (t.d. Frakkland, þar sem reglulega verða stórar mótmælahreyfingar sem stangast á við lögreglu).

Stór borgarastyrjöld í Vestur-Evrópu eða Bandaríkjunum er þó enn ólíkleg á næstu áratugum – ríkin eru rík, með öfluga stofnanir og öryggisstofnanir sem vinna gegn því. En aldrei að segja aldrei.

Saga Rómaveldis segir okkur góða dæmisögu. Stofnanirnar voru mjög öflugar í margar aldir: herinn, skattkerfið, lögin, vegirnir.

Þrátt fyrir það féll það vegna innri hnignunar (efnahagslegur þrýstingur, spilling, sundrung) og ytri áfalla (flutningar Germana, Persar, síðar Húnar).

Lærdómurinn: jafnvel þegar stofnanir virðast traustar, getur kerfið hrunið þegar þrýstingarnir verða of margir á sama tíma.

En ef það verður borgarastyrjöld, þá verður það í Bretlandi.

Bretland er á margan hátt „litmus-próf“ fyrir stöðugleika Vestur-Evrópu, því þar blandast stór múslímsk samfélög (t.d. í birmingham, Bradford, Leicester, austurhluta London). Sterk þjóðernishyggja (Brexit hefur skilið eftir sig djúp pólitísk sár).Efnahagsleg kreppa  (verðbólga, húsnæðiskreppa, veikburða opinber þjónusta) og pólitískt vantraust (stjórnmálin klofin og í endalausri ringulreið).

Hver gæti verið kveikjan? Stór hryðjuverkaárás (líkt og í London 2005) sem kallaði fram öfgaviðbrögð en ástandið í dag er þegar mjög eldfimt.

Hryllilegur glæpur (t.d. morð sem tengist trúarlegum eða kynbundnum ágreiningi.  Alþjóðlegar krísur, (t.d. Gaza, Kashmir eða ný hælisleitendabylgja).

Hvers konar „borgarastyrjöld“ er líkleg?  Ekki klassísk styrjöld með víglínum eins og 1640–1660 í Bretlandi. Heldur staðbundin götustríð í borgarhverfum, hugsanlega með sjálfskipuðum „gæsluhópum“ (militías) sem verja „sitt hverfi“. Þetta gæti orðið að lágstyrks átökum sem vara árum saman, svipað og í Norður-Írlandi (The Troubles), nema nú útbreiddara í mörgum borgum.