Hvers vegna eru ekki til hús eða byggingar frá miðöldum á Íslandi?

Þegar ritari hóf sagnfræði nám sitt vaknaði þessi spurning en prófesorarnir voru ekkert að reyna að svara þessari spurningu, svo ritari muni eftir. 

Hvers vegna eru þá ekki til byggingar frá miðöldum á Íslandi? Hvers vegna notuðu Íslendingar ekki steinlím til að búa til hús byggð úr steini? Grænlendingar sem fluttust yfir um 1000 byggðu kirkjur og hús úr steinum (þurrveggir = hlaðnir veggir). Færeyingar byggðu eins og Grænlendingar en líka eins og Íslendingar.  Skýringin er ef til vill einföld, náttúrulegar aðstæður.

Byggingarefni og náttúrulegar aðstæður á Íslandi - Skortur á timbri og kalki: Á miðöldum vantaði á Íslandi tvö lykilefni til steinbygginga, kalk og byggingatimbur.

Til að búa til varanleg húsakynni er nauðsynlegt til að búa til steinlím eða kalkmúr. Kalkstein finnst nánast ekki á Íslandi og ekki var farið að framleiða kalk úr skeljum (sem þó var hugsanlega mögulegt) fyrr en löngu síðar. Gott byggingatimbur skorti og voru bara stór skrauthýsi eins og dómkirkjurnar á Hólum og Skálholti byggðar úr timbri.  Það var flutt inn í litlu magni og nýtt mjög sparlega, því því þurfti að verja gegn veðri. Þetta takmarkaði líka burðarvirki fyrir þyngri byggingar.

Veðurfar og jarðskjálftar

Ísland er mjög vindasamt og rakt – þurrir steinveggir (þ.e. hlaðnir án múrs) veita lítinn einangrun og eru illa fallnir til vetrarveðra. Ísland er líka á eldvirku og skjálftasömu svæði. Það þýðir að steinbyggingar með stífri samsetningu (t.d. múrhúðaðar) hefðu haft tilhneigingu til að springa eða hrynja í jarðskjálftum.

Menningarleg og félagsleg hefð

Torfbæir voru aðlagaðir  að náttúrunni. Íslendingar þróuðu snemma hagkvæma byggingaraðferð sem hentaði vel,  Grunnur úr steini og tré, en veggir og þök úr torfi, mold og grjóti.  Þetta gaf einangrun sem hentaði íslenskum vetri betur en berir steinveggir. Slík hús voru líka ódýr, miðað við að flytja inn byggingarefni eða finna kalk. Val á efni = val byggt á reynslu. Torfhúsin voru meira að segja endurnýjuð eða byggð upp að nýju á nokkurra áratuga fresti. Þau voru hluti af hringrás, ekki varanleg "steinsteypt" menning eins og í Róm.

Á Vestfjörðum og sums staðar við norðurströndina (t.d. í Árneshreppi) var mikið af rekaviði. Rekaviður frá Síberíu (með hafstraumum) safnaðist fyrir á ströndum og nýtist vel í bátasmíði og húsgrindur. En samt voru húsin yfirleitt torfbæir með rekavið í burðarvirkjum. Veggir og þök voru úr torfi og grjóti – viðurinn var of verðmætur til að nota í heilbyggð hús.

Samanburður við Grænland

Grænlendingar voru norrænir að uppruna, en byggðu hús úr steini í Eiríksfirði og Brattahlíð – þar var steinn í yfirflæði, torf og viður var aftur á móti af skornum skammti. Í Grænlandi voru líka minni jarðskjálftar, þurrara loftslag, og því hentuðu þurrhlaðnir steinveggir betur. Ekki er víst að byggingarnar hafi verið hlýjar eða þægilegar, en þær voru oft notaðar sem kirkjur og virðingarsæti (eign prests, höfðingja).

Færeysk byggingalist - brú á milli tveggja bakka

Færeyingar byggðu eins og Grænlendingar en líka eins og Íslendingar. Líkindi eru með Íslendingum, s.s. torfbærir og timbur  Torf og grjót voru lengi vel meginefni í sveitahúsum Færeyja, rétt eins og á Íslandi. Gamlir torfbæir og hús með grjóthleðslum og timburþökum voru algeng fram á 19. öld.

Það sem líklega gerði þetta mögulegt var góð aðgengi að grjóti og torfi, En takmarkað timbur, sem varð til þess að fólk blandaði saman efni eftir þörf, rétt eins og á Ísland. Líkindi með Grænlendingum, steinhús og þurrhlaðnir veggir. Í sumum færeyskum þorpum má finna eldri hlaðin steinhús (einkum sem geymslur, smiðjur og fiskihjallar. Þetta minnir um margt á byggingaraðferðir í Grænlandi, þar sem ekki var torf í boði en nóg af steini.

Samantekt - Af hverju engin hús frá miðöldum?

Meginástæðan: Torf og timbur hús grotna niður og þau voru endurbyggð á ~30–60 ára fresti. Enginn sá tilgang í að varðveita hús sérstaklega — þau voru nýtt og rifin eftir þörf. Við höfum mörg fornleifagögn, en fáar byggingar lifa svo lengi nema þær séu úr steini eða vel varðveittar timburhús.  Elstu varðveittu hús á Íslandi eru af dönsku áhrifasvæði, og flest frá 1750–1800. Almenningur byggði áfram torfbæi, sem grotna niður og skilja lítið eftir sig ef ekki eru grafnar fornleifar. Á Vestfjörðum var mikið byggt með rekaviði, en ekki í þeim mæli að heil hús lifðu af öldum saman. Ísland varð ekki með stein- eða timburhúsamenningu fyrr en iðnvæðing og verslun Dana tóku við handritin af torfbænum.

Svo er það önnur saga hversu Íslendingar eru lélegir að viðhalda húsum frá 19. og 20. öld þegar þekkingin er meiri? Önnur raunarsaga er saga báta og skipa síðastliðna alda, allt rifið niður í brotajárn eða hent á bálköst. Síðasta dæmið um skip sem hefði átt halda á landinu er rannsóknarskipið Bjarni Sæmundsson. Mikil saga á bakvið þetta skip og hefði verið gaman að hafa það til sýnis fyrir skólakrakka á skipasafninu í Reykjavík.