Lýðræði og þátttaka

Ritari kenndi sögu Forn-Grikkja í Flensborgarskólanum með sérstaka áherslu á heimspeki og stjórnmálasögu þeirra. Forn-Grikkir kenndu mér margt um lýðræði og sérstaklega beint lýðræði (allir borgarar taka þátt í kosningum og kosið var einnig beint til allra embætta). Kosning í embætti er stundað í Bandaríkjunum um mörg embætti, ekki öll. Þau veigamestu þurfa að fara í gegnum þingyfirheyrslur Bandaríkjaþings til samþykktar. Þetta mætti yfir færa á embættismannakerfi okkar.

Í Aþenu gátu einungis frjálsir karlar tekið þátt í stjórnmálum. Þar með voru konur, börn, þrælar og aðfluttir útilokaðir. Í Aþenu var einnig blanda af beinu lýðræði þar sem borgararnir taka ákvarðanir beint og milliliðalaust og fulltrúalýðræði þar sem kjörnir fulltrúar fara með völdin. En auk þess voru líka fulltrúar lýðsins kjörnir með hlutkesti þar sem þeir voru dregnir úr hópi viljugra og skiptust síðan á að fara með völdin.

Aristóteles segir að það sem greini að lýðræði og fámennisstjórn (óligarkíu) sé umfram allt auður og fátækt. Lýðræði er stjórn hinna fátæku, hvort sem þeir eru meirihlutinn eða minnihlutinn (Ólafur Páll Jónsson, prófessor í heimspeki við HÍ, Hvað er lýðræði?).

Aristóteles myndi þess vegna ekki kannast við að flest lýðræðisríki nútímans væru eiginleg lýðræðisríki í hans skilning, bæði af því að þar eru völdin oftast í höndum ríkra en ekki fátækra og þar að auki er oftast um fulltrúalýðræði að ræða án beinnar aðkomu fjöldans í ákvarðanatöku. Þess vegna eru forsetakosningar svo mikilvægar, enda eina beina lýðræðið sem Íslendingum býðst.

Fulltrúalýðræði er 19. aldar fyrirbæri þegar samgöngur voru lélegar og fólk gat ekki tekið þátt beint (nú er lýðræðið beinlínis í farsímum fólks, ef viljinn er fyrir hendi og hægt að kjósa beint).

Tvenns konar lýðræði: Fulltrúalýðræði og beint lýðræði eða samblanda þessara gerða

Stjórnskipunarlýðræði gerir ráð fyrir dreifingu valds og aðgreiningu ólíkra valdastofnana, en þar fyrir utan getur það tekið á sig ólíkar myndir. Á Íslandi einkennist stjórnskipanin af fulltrúalýðræði sem felst í því að á Alþingi, sem fer með löggjafarvaldið ásamt forseta Íslands, sitja kjörnir fulltrúar almennings.

Í stað fulltrúa á Alþingi mætti hugsa sér beint lýðræði þar sem löggjafarvaldið væri hjá fólkinu sjálfu, það er að lög væru sett og ákvarðanir teknar í almennum kosningum. Slíkt beint lýðræði væri að vísu mjög tímafrekt, dýrt, svifaseint og erfitt í framkvæmd af ýmsum ástæðum, til dæmis þeirri að líklega myndu mjög margir verða þreyttir á eilífum kosningum og ekki nenna að taka þátt.

Það mætti þó vel hugsa sér einhverja millileið eða blöndu af fulltrúalýðræði og beinu lýðræði þar sem settar væru ákveðnar reglur um hvernig mætti vísa málum beint til þjóðarinnar (Ólafur Páll Jónsson, prófessor í heimspeki við HÍ, Hvað er lýðræði?). Í dag á forseti Íslands að vera varnagli en þegar atkvæðalítill og hræddur forseti situr að valdastól, er þetta í raun óvirkt úrræði. Hvað ætlar til dæmis forseti Íslands að gera við bókun 35?

Ríki með lýðræðislegu fyrirkomulagi inniheldur stjórnarfar þar sem almenningur getur með (leynilegum) kosningum haft úrslitavald í stjórnarfarsefnum; réttur og aðstaða einstaklinga eða hópa til að láta í ljós vilja sinn og hafa áhrif á öll samfélagsleg málefni. En í lýðveldi er þingræðislegt stjórnarfar þar sem æðstu menn eða æðsti maður (forseti) ríkisins er þjóðkjörinn eða kosinn af þjóðkjörnum fulltrúum til tiltekins tíma.

Ívar Daði Þorvaldsson fjallar um þetta í greininni: "Hver er munurinn á lýðræði og lýðveldi?"

Hann segir að báðar þessar aðferðir hafa verið notaðar við val á forseta Íslands. Sveinn Björnsson var kosinn af þjóðkjörnum fulltrúum á Alþingi, sem haldið var á Þingvöllum árið 1944, er lýðveldi var stofnað. Síðan þá hafa forsetar verið þjóðkjörnir.

Forsetakosningar á Íslandi eru þar með einu beinu kosningar sem Íslendingum bíðst kostur á og flokksræðið kemur hvergi nálægt, og allt tal um kostnað eða gagnrýni á forsetaframbjóðanda er til vansa. Við eigum sem þjóð að þakka fyrir að geta kosið beint.

En margt er ábótavant við íslenska lýðveldið og íslenskt lýðræði. Í fyrsta lagi er þrískipting valds ekki fullkomin, á meðan framkvæmdarvaldið situr á lögjafarsamkundu landsins og hefur atkvæðarétt. Eina valdið sem er frjálst, er dómsvaldið og jafnvel þar er ekki staðið rétt á málum, eða þar til landréttur var stofnaður (skipan hans klúðraðist með mistökum forseta).

Á löggjafarsamkundu okkar, Alþingi, er flokksræði og enginn almennur þingmaður í raun sjálfstæður og þar með sannir fulltrúar umbjóðenda sinna í kjördæmi. Flokkarnir raða mönnum upp á lista og sama hvernig farið er að því, prófkjör eða annað, flokkurinn ræður ferðinni.

Ef kjósendur gætu kosið þingmenn sína beint, það væri stórt skref í lýðræðisátt. Ef til vill færu þingmenn, þegar þeir eru í raun ábyrgir og á valdi kjósenda, að hætta að láta flokkanna stjórna ferðinni og vinna að hagsmunum þeirra. Ég er ekki að segja að það eigi að afnema flokka, heldur að breyta kerfinu.