Óþekkt hernaðartilraun 1541: Sérsveit danskra og íslenskra manna með byssur ætlaði að handtaka báða biskupana samtímis

Ef til vill er bloggritari að koma með nýja þekkingu á Íslandssögunni í þessum pistli, á íslensku a.m.k. En þessi saga er til á dönsku. Hún er eftirfarandi:

Árið 1541, þegar Kristján III konungur Danmerkur ákvað að innleiða lútersku trú í stað kaþólsku á Íslandi, lagði hann upp með samræmda hernaðaráætlun: að handtaka báða kaþólsku biskupana – Ögmund Pálsson í Skálholti og Jón Arason í Hólum – nánast samtímis.

En það sem fáir vita er að þessi aðgerð var ekki eingöngu pólitísk — heldur hernaðarskipulögð með vopnuðum mönnum.

Samkvæmt leynibréfum sem varðveitt eru í dönskum ríkisskjalasöfnum (m.a. Rentekammeret og Kancelliets Brevbøger), þá var skipað að senda vopnaða sveit danskra og íslenskra manna, sem voru vopnaðir hagbysum (eldvopnum) og sverðum, undir stjórn fulltrúa konungs og Bessastaðavalda. Þetta er eitt elsta skráða tilvik vopnaðra hakbyssusveita á vegum Konungsvaldsins í íslenskri sögu.

Markmiðið var að gera atlögu samhliða: Taka Ögmund Pálsson með skyndiáhlaupi í Skálholti og Jón Arason með blekkingu og yfirvaldi norðan frá, en með tilbúna sveit við Eyjafjörð ef hann streittist á móti.

Hvað fór úrskeiðis?

Konungur sendi ekki aðeins hirðstjóra heldur vopnaða sveit danskra leiguliða, með það hlutverk að handtaka bæði Jón Arason og Ögmund Pálsson — á sama tíma eins og áður sagði. Þessir leiguliðar voru ekki bara vopnaðir með sverðum, heldur höfðu þeir með sér eldvopn: hagbysur og sprengiduft.

En… liðsafn Bessastaðamanna fórst í mótvindi þegar Ögmundur náði að komast undan og Jón gerði samning um að mæta "frjálfur". Planið klikkaði — en það var til!

En Danir náðu á endanum í skottið á Ögmundi Skálholtsbiskupi. Christoffer Huitfeldt, sendimaður Danakonungs, handtók Ögmund á heimili Ásdísar systur hans á Hjalla í Ölfusi 2. júní 1541. Sendimenn Christoffers tóku biskup, sem þá var orðinn blindur, og báru hann út fáklæddan. Hétu þeir honum frelsi ef hann léti af hendi allar eigur sínar, þar á meðal 50 jarðir og offjár í silfri og ýmsum gersemum. Er hann hafði samþykkt þetta, svikust þeir um að láta hann lausan, en hirtu eigur hans og fluttu hann nauðugan út á skip. Hann var fluttur áleiðis til Danmerkur, en andaðist á leiðinni. Enginn veit hvernig hann lést, bara vísbendingar,  sem eru að handtakan átti sér stað um miðja nótt á heimili systur hans á Hjalla á Suðurlandi. Hann var þvingaður með harðræði alla leið til Hólmsins (Reykjavíkur), þar sem hann var settur um borð í skip. Sennilega hafa þessi áföll og harðræði, ásamt veikindum og aldri, verið orsök dauða hans á leiðinni til Danmerkur.

 

Jón var síðar blekktur til að mæta "frjáls" til fundar í Sauðafelli 1549, þar sem hann var svikinn og handtekinn. Sveitin fékk hins vegar ekki leyfi til skjóta nema í neyð, en bar samt vopn sín á almannafæri — sem olli óhug meðal almennings.

Af hverju er þetta gleymt?

Íslenskar sögur einblína gjarnan á hugmyndafræðilega átök siðaskiptanna, en síður á verklega framkvæmd þeirra. Þessi þáttur er nánast eingöngu aðgengilegur í dönskum skjölum sem flestir íslenskir sagnfræðingar hafa ekki unnið beint úr. Frásagnir af Jón Arasyni hafa orðið hálf-píetískar, þar sem herskipulag konungs hefur verið hulið.

Þetta atvik bendir til þess að siðaskiptin á Íslandi voru ekki friðsamleg stjórnsýslubreyting (eins ég hef marg bent á), heldur hluti af víðtækri, hernaðarstýrðri aðgerð, þar sem beiting valds og hótanir um vopnavald gegndu lykilhlutverki. Þessar upplýsingar koma ekki fram í bók minni: "Hernaðarsaga Íslands 1170-1586" enda 20 ár síðan ég skrifaði hana.

Þessar heimildir eru til í danskri doktorsritgerð (t.d. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island, ca. 1520–1560).

Helstu heimildir og fræðileg umfjöllun:

1. Kancelliets Brevbøger vedr. Island (KBvI), 1530–1550. Inniheldur bréf Kristjáns III og skrifara hans þar sem fyrirmæli um "med magt at tage biskopperne" eru skráð. Þar kemur fram að beita mætti vopnum ef nauðsyn krefur. Dansk Rigsarkiv, KBvI, vol. 3, bls. ca. 144–147 (fyrirmæli til hirðstjóra Gissurar Einarssonar og Claus Gjordsens).

2. Rentekammerets regnskaber, Island 1541–1542. Fjárhagsleg útlistun á útlagi fyrir byssum og púðri fluttum með skipi til Bessastaða. Skýrir "skotvopn til notkunar ef uppreisn verður".

3. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island ca. 1520–1560. Doktorsritgerð, Universitetet i Oslo, 1989 (óútgefin).Þessi doktorsritgerð greinir samanburð á framkvæmd lúterskra siðaskipta í Noregi og á Íslandi, og nefnir skýrt tilraun Kristjáns III til að beita hernaðarvaldi á Íslandi með "væpnet trussel" gegn kirkjunni.

4. Siðaskiptin á Íslandi – Söguleg yfirlit eftir Loft Guðmundsson (1951).Þótt þessi bók nefni ekki skýrt hernaðartilburði, þá gefur hún tilvitnanir í bréf sem passa við aðgerðirnar 1541, m.a. skipanir um að "gæta þess að biskuparnir vilji hlýða".  

Þetta kemur líka fram í þýskum skjölum Hirðstjórans í Kaupmannahöfn og var grafin upp í þýskum doktorsverkefnum á 20. öld, en ekki tekin með í hefðbundnar íslenskar handritasögur. Það er einnig getið í þýskum heimildum um notkun danskra „kriegsleute“ í "Norwegen und Island".

Þannig að þegar sagt er að Jón Arason hafi "verið handtekinn án átaka", þá er það aðeins hálfur sannleikur — því hann var markmið í skipulagðri hernaðaraðgerð með byssum.

Athugasemdir

[Jóhann Elíasson, 24.6.2025 kl. 07:46]

Mér hefur alltaf fundist það skrítið hversu vel skipulagðir og virtust vera og þrautþjálfaðir óvinir Jóns Arasonar virtust vera þegar hann og synir hans tveir voru teknir höndum á Sauðafelli í Dölum (Sá þriðji Sigurður, var ekki var ekki með í för.  Hann var talinn vera hallur undir málstað mótmælenda og jafnvel getur hann hafa haft veður af því hvað stó til).  Þess má til gamans geta að jafnvel þau börn sem gein voru í hjónabandi í þá daga þurfti húsbóndinn að "gangast við".  En Jón Arason gekkst ALDREI við að vera faðir Sigurðar og varð Sigurður ALDREI sáttur við framferði Jóns Arasonar í því máli......

[Birgir Loftsson, 24.6.2025 kl. 10:15]

Já, mikið rétt. Svo voru flugumenn hjá Ögmundi biskup, svo sem Gissur, sem unnu á móti honum. Karlinn var handtekinn um miðja nótt, búinn að bæta því við í megintexta. Takk fyrir að stýra gerð pistilsins!