Hvað er Friedman kenningin?

Ísland hefur aldrei verið hreint kapitalískt samfélag, til þess hafa völd ríkisvaldsins og elítunnar verið of mikil. Verið svo gegnumgangandi í gegnum Íslandssöguna. Fyrsta hlutafélagið á Íslandi (íslenskt hlutafélag) var stofnað á Alþingi 1752 (sjá fyrri blogg grein mína um það merka hluthafafyrirtæki) Því kunna kenningar á borð við Milton Friedman hljóma ókunnuglega. En kenningar hans eru óneitanlega hluti af hvernig beri að skoða kapitalískt samfélag og hver er raunverulegt hlutverk fyrirtækja. Ég skrifaði um Friedman og kenningu hans um verðbólgu í grein hér að undan. Nú ætla ég að skoða sjónarhorn fyrirtækisins gagnvart samfélaginu.

Friedman kenningin er einnig kölluð hluthafakenningin. Bandaríski hagfræðingurinn Milton Friedman þróaði kenninguna sem kenningu um viðskiptasiðferði sem segir að „mesta ábyrgð einingar liggi í ánægju hluthafa." Þess vegna ætti fyrirtækið alltaf að leitast við að hámarka tekjur sínar til að auka ávöxtun fyrir hluthafa.

Friedman telur að hluthafarnir séu hryggjarstykkið í einingunni (lesist starfsmaður fyrirtækisins eða t.d. deild) og það ætti að koma fram við þá af fyllstu virðingu. Hámörkun hagnaðar krefst þess að einingin finni leiðir til að afla viðbótartekna með virðisaukningu og búa til fleiri vörur og þjónustu en lágmarka kostnað. Friedman sagði einnig að hluthafar ættu að vera í forsvari fyrir lykilákvarðanir eins og félagsleg frumkvæði frekar en að fá utanaðkomandi aðila til að taka ákvörðunina fyrir þeirra hönd.

Bakgrunnur kenningu Friedmans

Kenning Friedman birtist fyrst í New York Times árið 1970 sem ritgerð eftir Milton Friedman. Í ritgerðinni útskýrði hagfræðingurinn að eining beri enga samfélagslega ábyrgð gagnvart samfélaginu í kringum sig. Þess í stað sagði hann að eina ábyrgðin sem eining ætti að standa við væru hluthafar þess.

Friedman rökstuddi kröfu sína með því að útskýra að allir stjórnendur í viðskiptum séu starfsmenn eigenda og þeim ber því að veita vinnuveitanda gæðaþjónustu á undan öðrum aðila. Einstaklingar sem starfa í fyrirtækjaeiningum þurfa að sinna hlutverki sínu í viðskiptum í samræmi við væntingar vinnuveitanda.

Hvað er samfélagsleg ábyrgð?

Friedman-kenningin heldur því fram að ákvarðanir um samfélagslega ábyrgð hvíli á herðum hluthafa, ekki stjórnenda fyrirtækisins. Hann heldur því fram að eining sé ekki skuldbundin til neinnar samfélagslegrar ábyrgðar nema hluthafar ákveði slíkt.

Allar samfélagslegar skyldur við samfélagið krefjast fjármagns og ætti því að koma þeim fyrir áður en þær eru framkvæmdar. Notkun auðlinda fyrirtækis er háð samþykki hluthafa, sem eru endanlegir ákvarðanatökur um mikilvægar ákvarðanir eins og notkun fjármuna.

Starfsemi með samfélagsábyrgð, svo sem þróun félagslegra þæginda fyrir samfélagið, er fjármagnsfrek og mun hafa áhrif á fjármuni einingarinnar. Friedman krafðist þess að slíkar skyldur ættu ekki að vera þröngvað upp á fyrirtækið og endanleg ákvörðun um hvort framkvæmt yrði eða ekki væri háð hluthöfum.

Áhrif kenningar Friedmans

Til marks um áhrif Friedman-kenningarinnar á viðskiptavettvangi telja margir eigendur fyrirtækja að fyrirtæki ættu að einbeita sér að því að hámarka virði hluthafa frekar en að einblína á aðra starfsemi eins og samfélagslega ábyrgð fyrirtækja.

Meginmarkmið hvers aðila ætti að vera að auka arðsemi fyrirtækisins þar sem það er það sem hluthafar hafa áhuga á. Önnur starfsemi sem er ekki lykilatriði til að hámarka verðmæti hluthafa ætti ekki að hafa forgang við úthlutun fjármagns.

Áhrif Friedman kenningarinnar hafa verið staðfest af ýmsum kennismiðum og fræðimönnum. Joseph Bower og Lynn Paine sem dæmi, báðir gamaldags prófessorar við Harvard háskóla, staðfestu að kenningin hafi haft áhrif á fjármálasamfélagið og séð hefur verið fyrir að eigendur fyrirtækja iðka Friedman kenninguna og meginreglur hennar. Kenningin fjallar einnig um ýmis efni, þar á meðal réttindi hluthafa, mat og mælingar á frammistöðu, ábyrgð fyrirtækja og hlutverk stjórnarmanna í viðskiptalífinu.

Gagnrýni á kenningu Friedmans

Þrátt fyrir velgengni hennar stendur kenningin frammi fyrir gagnrýni frá samfélaginu í kring. Litið er á kenninguna að miklu leyti sem einstaklingsmiðaða, sérstaklega út frá samfélagslegu sjónarhorni. Gagnrýnendur telja kenninguna gallaða frá mörgum vígstöðvum, þar á meðal lagalega, siðferðilega, efnahagslega, félagslega og fjárhagslega.

Flestir gagnrýnendur telja að kenningin veiti hluthöfum yfirhöndina (Ég: auðvitað, þetta er þeirra áhættufé) en vanrækir samfélagið í kringum eininguna. Þar sem hluthafarnir eru fjárhagsleg vél fyrirtækisins þarf einingin líka samfélagið til að það nái árangri. Fyrirtækið selur vörur sínar og þjónustu til samfélagsins. Árangur þess veltur á velvilja samfélagsins til að kaupa vörurnar og þjónustuna. Þess vegna hafa báðir aðilar gagnkvæmt samband og fyrirtækið ber ábyrgð gagnvart samfélaginu.

Í bók sinni „The Shock Doctrine“ segir kanadíska félagsmálafrömuðurinn Naomi Klein að Friedman - kenningin geri samfélagið fátækt á sama tíma og hún auðgar hina fáu fyrirtækjaelítu. Paine og Bower, sem að hluta styðja Friedman-kenninguna, viðurkenna að kenningunni fylgi neikvæð áhrif, sem geta falið í sér skipulagsárásir frá aðgerðasinnum hluthafa og kulnun stjórnenda vegna þrýstings til að hámarka ávöxtun hluthafa.

Mín ályktun

Þetta er athyglisverð ályktun Friedman um að hluthafar og „einingin“ eða starfsmaðurinn/deildin eigi að einbeita sér fyrst og fremst að hagsmunum fyrirtækisins. Af hverju? Var fyrirtækið stofnað til að vera samfélagslegt fyrirbrigði? Það gæti þá allt eins verið stofnað af góðgerðarsamtökum eða ríkisvaldinu, eða var þetta einstaklingur eða hópur (einstaklingar) sem ákvað að hætta eigið fé til að efnast? Fyrirtæki eru peningamaskína þjóðfélagsins og eiga að skapa arð til hluthafa, laun til starfsmanna og skatta til samfélagsins. Það nægir samfélaginu að fá skattana og það getur þá sinnt þessari samfélagslegri skyldu að styðja aðra. Samfélagið verður þar með sjálfkrafa ánægt með fyrirtækið. Samanber álverið á Austurlandi.

En því miður, jafnvel í móðurlandi kapitalismans Bandaríkin (fyrir utan Bretland og Þýskaland), þá hafa stjórnendur fyrirtækja gleymt þessu og fest sig við stjórnmálahreyfingar eða samfélagshreyfingar (wokisma) sem fara jafnvel gegn hagsmunum fyrirtækisins. Dæmi um þetta er bankahrunið í Bandaríkjunum nýverið en bankinn sem féll sagðist vera grænn banki og styðja woke kenninguna og fjárfesti í grænum lausnum en í raun geðveikum verkefnum án hagnaðarvon.  Disney fyrirtækið er annað dæmi um wokisma og fékk ríkisstjórn Flóría á móti sér með wokisma sinn (almenning með t.d. afneitun á boðskap teiknimynda sem gerðar voru á sínum tíma) og það varð fyrirtækinu að falli.

Að mínu mati ættu fyrirtæki að einbeita sér að því sem þau voru stofnuð til og láta pólitík alfarið vera, þótt málefnin virðast góð og gild. Við vitum hvort sem er að ástæðan fyrir að Íslandsbanki eða eitthvert annað fyrirtæki styður gott málefni, er að þau eru að reyna að búa til ímynd góðs fyrirtækis og arð, ekki endilega að þessi fyrirtæki styðji málefnið. En þegar fyrirtæki eru orðin stórfyrirtæki og menn höndla "other people money", þ.e.a.s. stjórnendur fyrirtækjanna (eða stjórnmálamenn), er hægt við að fyrirtækin villist af leiðinni og eyði peningnum í alls kyns vitleysu.

Samantekt

• Friedman kenningin, einnig þekkt sem hluthafakenningin, veitir innsýn í hvernig á að auka verðmæti hluthafa.
• Samkvæmt kenningunni er ánægja hluthafa stærsta ábyrgð einingarinnar.
• Hins vegar verður kenningin einnig fyrir víðtækri gagnrýni þar sem hún lokar augunum fyrir starfsemi samfélagslegrar ábyrgðar.