Lærdómur dreginn af heimstyrjöldum 20. aldar

Ef til vill er mikilvægasti lærdómurinn úr sögu hernaðarins er að friður er viðkvæmur. Lok Napóleonsstyrjaldanna árið 1815 leiddi til 99 ára friðsældar um alla Evrópu. Á þeim tíma þróuðust lönd eins og Bretland, Frakkland og Þýskaland í að verða þróuðustu þjóðirnar í álfunni á sviði menningar, tækni og vísinda. Og samt, í júní 1914, þegar ökumaður Franz Ferdinands tók ranga beygju þegar hann ók til sjúkrahús í Sarajevo, gaf hann þjóðernissinnanum Gavrilo Princip tækifæri til að myrða erkihertogann og eiginkonu hans. Það er næstum ógnvekjandi til þess að hugsa að svona einföld akstursmistök hafi hrundið af stað fyrri heimsstyrjöldinni, sem breytti öld friðar fyrir fjögurra ára blóðsúthellingar á heimsvísu.

Kíkjum á tíu atriði eða lærdóma sem draga má af þessum heimsátökum. Eflaust má bæta fleiri við en höldum okkur við tíu atriði.

1. Diplómatsía

Ef heimsstyrjöldin hafa kennt okkur eitthvað, þá er það að valdamenn þurfa að leggja meira á sig til að kanna alla diplómatíska valkosti áður en þeir lýsa yfir stríð. Skapandi lausn vandamála ætti að vera í forgangi. Því miður lifum við í heimi þar sem rangbeygja fyrir slysni olli alþjóðlegum átökum. Hvað ef Bismarck  hefði ríkt og aðrir með yfirvegaða sýn á ástandinur árið 1914 og sameiginlegar ríkisstjórnir Evrópu hefðu ekki krafist tafarlausra hernaðaraðgerða; öll þessi manntjón sem nefnd eru hér að ofan gætu ekki hafa látist. Nicholas Burns, diplómat og prófessor við Harvard Kennedy School of Government, sagði það best: „Afl verður að vera síðasti kosturinn. Það getur ekki verið það fyrsta." En stjórnmálamenn þyrstu í blóð (enda aldrei upplifað stríð) og héldu að þetta yrði stutt stríð en tóku ekki með í mynda stórtækar breytingar á hertæki og herbúnað. Evrópumenn lærðu ekki af bandarísku borgarastyrjöldinni sem var sýnishorn hvernig 18. og 19. aldar hernaður breyttist í 20. aldar hernað.  

2. Herkosnaður

Þegar kemur að mannslífum er stríð ekki ódýrt. Árið 1914 skildu sameiginlegar ríkisstjórnir Evrópu að þær myndu verða fyrir miklu tjóni, en áætlanir voru hvergi nálægt raunverulegum tölum. Árið 1918 höfðu tíu milljónir manna látist og 21 milljón slasast. Vegna þessa var meirihluti Evrópu á varðbergi gagnvart því að vaða inn í annað stríð, en þeir voru engu að síður dregnir inn í annað. Þegar öllu er á botninn hvolft höfðu um það bil 73 milljónir manna látist í báðum heimsstyrjöldunum – sumir segja mun meira. Af þessum fjölda voru fjörutíu milljónir óbreyttir borgarar. Og þó það hafi verið sigur bandamanna, urðu þeir fyrir mestu mannfalli, 85 prósent. Þessar tölfræði þarf að vera stöðug áminning um háan kostnað við stríð. Hver vann á endanum? Árásaríkin tvö, Þýskaland og Japan risu úr öskunni á innan við áratug og hafa síðan verið öflugustu efnahagsveldin í heimi.

3. Engin takmörk á mannlegri eymd og hryllingi

Seinni heimsstyrjöldin sannaði að það eru engin takmörk fyrir þeirri grimmd sem menn geta framið. Í gegnum helförina var gyðingum og öðrum „óæskilegum mönnum“ kerfisbundið hent í vinnubúðir og neyddar til að þola ólýsanlegan hrylling. Sumar búðir, eins og Auschwitz, gerðu tilraunir með fjöldadráp, á meðan ákveðnir gyðingafræðingar gerðu svokallaðar læknisfræðilegar tilraunir á einstökum föngum. Hins vegar var grimmd ekki eingöngu eiginleiki nasista. Til dæmis réðust margir sovéskir hermenn kynferðislega gegn konum af handahófi og myrtu óbreytta borgara miskunnarlaust í orrustunni við Berlín. Gúlög Sovétríkjanna voru ekki síðri hryllingsstaðir en nasískar útrýmingabúðir og vinnubúðir. Það er á okkar ábyrgð að kalla á samkennd okkar og læra af þessum voðaverkum til að tryggja að þau endurtaki sig aldrei. En gerum við það? Fjöldamorðin í Bosníu, í Kongó, Kampúdíu o.s.frv. segja annað.

4. Vald áróðursins

Hitler og Joseph Goebbels voru ekki fyrstu mennirnir sem nýttu sér kraft áróðurs, en þeir eru vissulega besta dæmið til að sýna neikvæðar afleiðingar hans. Þeir höfðu aðgang að nýrri tækni sem var útvarpið og kvikmyndirnar. Þeir notuðu áróðurinn sem tæki til að hagræða viðhorfum og gjörðum fólks síns, allt á sama tíma og þeir vöktu þýskan anda og öfluðu stuðnings almennings. Það var með því að beita áróðri - og ódrepandi karisma Führersins - sem þeim tókst að boða hugmyndafræði sína sem er hlynntur arísku hugmyndafræði og bjó til á sama tíma úrköst samfélagsins – utangarðsfólk sem voru gyðingarnir. Með hliðsjón af hryllingnum sem nasistar gátu framið sýndi Hitler að áhrif hans í Þýskalandi voru nánast ótakmörkuð. Í dag virkar þetta sem áminning um að efast stöðugt um upplýsingarnar sem okkur er innrætt.

5. Mótun vanhæfnis

Annar lærdómur af heimsstyrjöldunum er að ákvarðanatöku ætti ekki alltaf að vera í höndum þeirra sem ráða. Til dæmis breytti Hitler stöðugt gangi stríðsins með röð misvísandi ákvarðana. Hann hunsaði oft ráð hershöfðingja sinna og studdist við tarotspil og pendúlsveiflu þegar hann hugleiddi mikilvægar hernaðaraðgerðir. Á sama tíma yfirgaf Nikulás II keisari Rússland til að stjórna her sínum, en hann reyndist vera óhæfur leiðtogi, sem ögraði að lokum hollustu manna sinna og kynti undir byltingarkennd viðhorf heima. Þegar tekið er þátt í bardaga er ákvarðanataka best af þeim sem eru hæfir til þess. Venjulega eru það hershöfðingjar, ekki stjórnmálamenn.

6. Að friða árásamanninn

Stefna bandamanna allan 1930 var að mestu leyti hönnuð til að friða útþensluþrár Hitlers. Enginn studdi þetta frekar en Neville Chamberlain, forveri Winstons Churchill. Jafnvel eftir að Hitler gerði tilkall til Rínarlönd og innlimaði Austurríki, sannfærði breski forsætisráðherrann bandamenn um að friða Führer enn frekar á ráðstefnunni í München 1938 sem gerði nasistum kleift að hernema þýskumælandi hluta Tékkóslóvakíu. Þessar tilraunir voru tilraun til að forðast að draga Evrópu inn í önnur blóðug átök mál, en það eina sem það gerði var að sýna Hitler að bandamenn væru tilbúnir að sýna honum kviðinn á meðan hann lagði undir sig meira land. Árið 1939, með innrásinni í Pólland, áttu þeir ekki annarra kosta völ en að lýsa yfir stríði og sýna fram á að engin leið er til að seðja árásarmann algjörlega. Friður í gegnum styrk segja Repúblikanar í dag og er ég sammála þeirri stefnu.

7. Versalasamningurinn

Í nóvember 1918 var fyrri heimsstyrjöldinni lokið. Friður hafði náðst, en hann varð klúður vegna harðrar meðferðar á Þýskalandi. Versalasáttmálinn merkti þá ekki aðeins sem aðal andstæðinga með því að neyða þá til að taka fulla ábyrgð, heldur krafðist hann þess að þeir greiddu óheyrilega upphæð í skaðabætur. Þessar aðgerðir niðurlægðu Þjóðverja og skildu þá eftir á miskunn Adolfs Hitlers, manns sem nýtti sér sameiginlegt sært stolt þeirra. Þess vegna er Versalasamningnum að hluta til um að kenna uppgangi þýskrar þjóðernishyggju á millistríðstímabilinu. Slík hefndarstefna er ekki friður eins og sannast af því hvernig hún lagði grunninn að næsta heimsstyrjöld. „Byggðu andstæðing þínum gullna brú til að hörfa yfir", sagði Sun Tzu og átti við að jafnvel þótt andstæðinginn hafi verið gjörsigraður, þá á að gefa honum kost á að hörfa með sæmd og byrja upp á nýtt. Þetta virðast Bandamenn hafa lært í lok seinni heimsstyrjaldar en þeir byggðu upp lýðræði og efnahag Þýskalands og Japans í styrjaldarinnar.

8. Lokastríðið

Fyrri heimsstyrjöldin markaði tímamót í sögu hernaðar þar sem hún fór fram á mælikvarða sem áður hefur ekki sést. Samt var hugtakið stríð ekki ókunnugt; það hefur verið staðreynd frá því að fyrstu mennirnir þróuðu verkfæri. Engu að síður var fyrri heimsstyrjöldin fljótlega kölluð „stríðið til að binda enda á öll stríð“ um mestalla Evrópu. Jafnvel þekkti rithöfundurinn H.G. Wells barðist fyrir þessari setningu og hélt því fram að þegar þýski hernaðarstefnan hefði verið lögð niður væri aldrei önnur ástæða til að berjast. En eins og næsta atriði sýnir er hugtakið „lokastríð“ hrein fantasía; stríð sjálft getur ekki bundið enda á stríð. Raunar myndi líða innan við aldarfjórðungur þar til næstu heimsátök hófust. Á meðan drápshvötin dvelur í brjósti manna, vera átök og morð.

9. Stríð er langdregið

Sumarið 1914 bjuggust margir hernaðar- og stjórnmálaforingjar við að fyrri heimsstyrjöldin yrði stutt, þar á meðal Vilhjálmur II sem lofaði hermönnum sínum að þeir myndu snúa heim fyrir haustið. Sumir deildu ekki bjartsýni Kaiser, en jafnvel þá töldu þessir einstaklingar að átökin yrðu leyst innan tveggja ára. Dagbækur og bréfaskriftir sýna að almenningur spáði einnig skjótum endalokum. Það er kannski þessi þrjóska trú sem rak borgarana til sjálfboðaliða og þjóðir til að standa við stolt sitt og sjálfstraust. Á endanum stóð fyrri heimsstyrjöldin í fjögur ár og þrjá og hálfan mánuð. Í dag virkar það sem viðvörun um að vanmeta ekki lengd stríðs.

10. Friðurinn er brothættur

Eins og komið var inn á í byrjun greinarinnar er fyrsta atriðið eða lærdómurinn úr sögu hernaðarins er að friður er viðkvæmur.  Það þarf stöðugt að hlúa að honum og halda uppi samræður, jafnvel við einræðisherra. En á sama tíma má ekki sýna þeim veikleika, en eins og við vitum, eru ekki öll dýrin í skóginum vinir og sum þeirra eru rándýr í eðli sínu. Því verður ekki breytt. Ennig að friðurinn er úti eftir ákveðið tímabil, nú eru liðin 77 ár síðan seinni heimsstyrjöldinni lauk og því veit núverandi kynslóð ekki hvað stríð er.

Hvaða lærdóm getum við Íslendingar dregið? Jú, sem smáþjóð og örríki þurfum við að treysta á góða granna sem koma til hjálpar á stríðstímum. En við megum ekki vera dragbítur og veiki hlekkurinn í keðju varna bandalagsþjóða. Og þegar á reynir, þegar sverfur að ,,bandamönnum“, hugsa þeir fyrst og fremst um eigin hag. Er einhver búinn að gleyma 2008? Finnar lærðu þetta í seinni heimsstyrjöldinni, að þeir stæðu einir gegn björninum og það eru Úkraníumenn að læra í dag. Ég hef því hvatt Íslendinga að vera með lágmarks varnir og ekki treysta á aðra til að læsa húsinu. Það verðum við að gera sjálf.

Íslendingar gleyma alltaf, sérstaklega á friðartímum,að friðurinn er brothættur og hann helst í hendur við styrk.

Helsta heimild: World Atlas og gamla góða minnið.