Þrjátíu ára stríðið – fyrsta alsherjarstríðið í Evrópu?

Árið 1618 brutust út þau fyrstu í röð átaka í Norður og Mið-Evrópu sem olli þriggja áratuga ofbeldi, hungursneyð og sjúkdómum sem gengu yfir álfuna og fækkaði íbúum hennar um tugi prósenta. Það sem við þekkjum núna sem Þrjátíu ára stríðið stóð til 1648.

Vitsmunalegt umrót sem fylgdi í kjölfarið var upphaf nýtt heimsskipulags og lagði grunninn að lagagerð fyrir stríð (alþjóðleg stríðslög). En þátturinn hefur ómað í gegnum aldirnar á annan, minna þekktan hátt. Góðgerðarstarf St Vincent de Paul markaði fæðingu mannúðarstarfs eins og við þekkjum það í dag. Og það eru margar hliðstæður á milli þessara langvinnu átaka og núverandi jafngilda þeirra – til dæmis í Jemen, Suður-Súdan, Nígeríu og Sómalíu – þar sem erfitt hefur verið að ná varanlegum pólitískum lausnum.

Þrjátíu ára stríðið gjörbreytti pólitísku landslagi og samfélagsgerð Evrópu. Og það var þetta umrót – ekki hernaðarátök í sjálfu sér – sem tók þyngsta mannlegan tollinn. Næstum fjórum öldum síðar kennir Þrjátíu ára stríðið okkur hvernig langvarandi átök geta valdið hungursneyð og valdið hörmungum fyrir óbreytta borgara og hvernig stórveldispólitíkin hefur í eðli sínu lítið breyst á þessu tímabili. Segja má að grunnurinn að stórveldapólitík nútímans megi rekja til stríðsins.

En svörum nokkrum spurningum og reynum að finna hliðstæður í samtímanum.

Hvað olli Þrjátíu ára stríðinu?

Þrjátíu ára stríðið, er röð stríða sem Evrópuþjóðir háðu af ýmsum ástæðum, þau kviknuðu árið 1618 vegna tilraunar konungs Bæheims (verðandi Heilaga rómverska keisarans Ferdinand II) til að knýja fram kaþólska trú  yfir allt ríki sitt. Mótmælendatrúarmenn gerðu uppreisn og um 1630 var mestur hluti meginlands Evrópu í stríði.  Stríðið var þar með fyrsta Evrópustríðið en hliðstæður má finna í Napóleon stríðunum, fyrri heimsstyrjöldinni og þeirri seinni.

Hver voru helstu megin viðfangsefni Þrjátíu ára stríðsins?

Þrjátíu ára stríðið, röð stríðsátaka sem Evrópuþjóðir háðu af ýmsum ástæðum, kviknuðu árið 1618 vegna tilraunar konungs Bæheims (verðandi Heilaga Rómverska keisarans Ferdinand II) til að knýja fram kaþólska trú á öllu sínu ríki. Mótmælendatrúarmenn gerðu uppreisn og um 1630 var mestur hluti meginlands Evrópu í stríði.

Frá 1618 til 1625 voru átökin að mestu leyti þýsk borgarastyrjöld, þar sem þýsk ríki mótmælenda börðust við austurríska Hapsborgara, þýska kaþólska bandamenn þeirra og hinn kaþólska Spán. Þó að mál um pólitískta drottnun hafi verið þáttur í átökunum snerust þau að grunni til um trúarbrögð. Síðari hluti átakanna snérist um stórveldaslag eins og komið verður inn á hér á eftir en venjulega er stríðinu skipt í fjóra hluta. Kem inn á það á eftir.

Þrjátíu ára stríðinu lauk með Vestfalíusáttmálanum árið 1648, sem breytti Evrópukortinu óafturkallanlega. Samið var um frið frá 1644 í vestfalsku bæjunum Münster og Osnabrück. Spænsk-hollenski sáttmálinn var undirritaður 30. janúar 1648.

Hver var helsta afleiðing Þrjátíu ára stríðs?

Í kjölfar 30 ára stríðsins (1618-1648) urðu Sviss og Holland sjálfstæð ríki; Þýskaland sundraðist og íbúum þess fækkaði mjög; og Frakkland varð fljótlega ráðandi ríki í vesturhluta meginlands Evrópu. Í stríðinu tók Spánn einnig að hnigna sem nýlenduveldi.

Hvaða áhrif hafði Þrjátíu ára stríðið á Þýskaland?

Þýskaland var megin vettvangur átakanna. Efnahagur Þýskalands varð fyrir mikilli röskun vegna eyðileggingar þrjátíu ára stríðsins. Stríðið jók á efnahagshrunið sem hófst á seinni hluta sextándu aldar þegar evrópskt hagkerfi færðist vestur til Atlantshafsríkjanna - Spánar, Frakklands, Englands og láglanda.

Hvaða áhrif hafði þrjátíu ára stríðið á Evrópu?

Þrjátíu ára stríðið gjörbreytti pólitísku landslagi og samfélagsgerð Evrópu....Það varð kveikjan að Bæheimsuppreisnina, sem sló yfir víðfeðmt svæði í Evrópu, kom spænskum hersveitum yfir Alpana til að heyja herferð í Hollandi og leiddi, frekar ólíklega, til hernáms Svía í Alsace og bjó til stórveldi nútímans.

Hvernig breytti 30 ára stríðið samfélaginu?

Stríðið hafði einnig mikil áhrif á samfélagið þar sem það eyddi stóran hluta íbúa Þýskalands, eyðilagði uppskerur, hjálpaði til við útbreiðslu sjúkdóma og útrýmdi þýska hagkerfinu frá hinu smáu til stóra.

Almenningur sem bjó í Evrópu á þessum tíma varð kannski fyrir mestum áhrifum af stríðinu. Eitt af einkennum nútímastríðs er að það er allsherjar stríð, þar sem allt er undir og almenningur verður fyrir barðinu á átökunum, því alls staðar var barist. Til samanburðar má segja að átök miðalda hafi einmitt verið hið gagnstæða, átök á stríðsvöllum og umsátur um kastala, á milli herja.

Hverjir voru fjóru áfangar Þrjátíu ára stríðsins?

Áfangi 1

Í fyrsta áfanga gerðu mótmælendur Bæheimar uppreisn gegn kaþólska Hapsborgarkonungnum Ferdinand eftir að hann hafði fallið frá stefnu um trúarlega umburðarlyndi. Bæheimar buðu kalvíníska yfirmanni mótmælendabandalagsins að stjórna þeim. Ferdinand II gekk í bandalag við Maximilian og sendi keisarasveit sína af stað.

Hann aflaði einnig stuðnings spænskra hermanna frá frænda sínum, Hapsborgarkonungi Spánar. Í millitíðinni tryggðu Mótmælendur Bæheims stuðning Friðriks af Palatínu og yfirmanni mótmælendasambandsins.

Í orrustunni við White Hill sem fylgdi í kjölfarið var her Frederick gjörsamlega tekinn í bakaríið af sameinuðum sveitum keisarans og bandalagsins undir stjórn Tilly. Eftir ósigur hans var Friðrik rekinn í útlegð og ríki hans sem og kosningastjóri voru afhentir Maximilian frá Bæjaralandi.

Þannig var mótmælendatrú næstum niðurbrotin í Bæheimi og kaþólikkar stóðu sigri hrósandi. Landmissi Friðriks vakti mjög mikla athygli meðal lúterskra manna sem hingað til höfðu verið áhugalausir.

Jafnvel mótmælendakonungarnir í Evrópu höfðu áhyggjur af neyð Friðriks og Jakob I af Englandi tóku meira að segja ákveðin skref til að endur innstilla Friðrik (tengdason sinn) í ríki sínu. Hann hafði þó ekki árangur sem erfiði. Þess vegna fóru hin evrópsku stórveldin núna að fylgjast með keppninni af miklum áhuga.

Áfangi 2

Á öðrum áfanga áttu sér stað átök milli lúterska Danakonungs og Ferdinands II. Mótmælendaríkjunum í Norður-Þýskalandi, sem var brugðið yfir velgengni Ferdinands gegn Bæheimi, gerðu bandalag við Danakonung og lýstu yfir stríði. Danakonungur tók höndum saman við mótmælendur vegna þess að hann vildi öðlast aukið yfirráð yfir þýskt landsvæði og koma í veg fyrir metnað eða aukin völd Hapsborgara.

Hins vegar reyndust sveitir Ferdinand II of sterkar fyrir þá. Danski herinn var hrakinn  og sigraður og allt Norður-Þýskaland var undirokað. Wallenstein, hershöfðingi kaþólska bandalagsins, réðst síðan yfir Danmörku þar til hann var skákaður út í Stralsund árið 1629.

Þetta áfall Wallensteins hvatti Kristján IV til að endurnýja tilraunir sínar, en hann beið ósigur og neyddist til að undirrita friðarsamninga í Lubeck árið 1629. Sem afleiðing af þessum sáttmála fékk hann til baka misst svæði sín gegn loforðum um að forðast frekari afskipti af þýsku málum.

Örvaður af sigri sínum á Danmörku hélt Ferdinand áfram að gefa út endurreisnartilskipunina árið 1629 þar sem mótmælendum var skipað að endurheimta til handa kaþólsku kirkjuna öll þau kirkjulegu lönd sem þeir höfðu tekið til eignar síðan friðarsamkomulagsins í Augsburg.

Hann knúði fram upptöku landa með lausbundnum hermönnum Wallensteins. Þar sem þessi athöfn Ferdinands hafði áhrif á flesta mótmælendur, fannst jafnvel Lúthersmenn þeir einnig vera mjög áhyggjufullir. Þeir sökktu ágreiningi sínum við kalvínista og gerðu sameiginlegan málstað að sínum með þeim gegn kaþólikkum. Þannig voru allar vonir um varanlegan frið brostnar.

Áfangi 3

Eftir seinni ósigur púrítana, hljóp hinn lúterski konungur Svíþjóðar, Gústafs Adolfs,  inn í slaginn, ekki svo mikið af trúarlegum forsendum heldur vegna vonar um að færa ríki sitt til suðurs í Eystrasalti. Hann var sannfærður um að hernám Eystrasaltshafna af keisarans hálfu myndi skaða sænska hagsmuni mjög.

Frekari grunnur að hernaðarárangur gegn kaþólikkum gæti hjálpað honum að láta drauminn um stærra sænskt heimsveldi verða að veruleika. Í samræmi við það lenti Gústaf Adolf í Þýskalandi með  13.000 mjög agaða hermenn. Hann fékk hins vegar ekki fullan stuðning frá mótmælendum.

Þrátt fyrir þetta tókst honum að leggja undir sig höfuðborg Bæjaralands, München. Því hefur verið haldið fram af fræðimönnum að Ferdinand II hafi beðið ósigur vegna þess að hann hafði rekið Wallenstein hershöfðingja sinn úr starfi. Eftir ósigur fyrir hönd Gústafs, kallaði Ferdinand II  til sín hershöfðingja sinn sem var rekinn og bað hann um að taka aftur við stjórn keisarahersins.

Önnur orrusta var háð við Lutzen í Saxlandi árið 1632 milli hersveita undir forystu Wallensteins og Gústafs Adólfs. Þrátt fyrir að Gústaf Adólf hafi dáið í bardaganum unnu fylgjendur hans röð frábærra sigra. Stríðið dróst á langinn til 1635 þegar málamiðlunarfriður var samþykktur.

Áfangi 4

Í fjórða áfanganum (1635-48) háðu Svíar og Frakkar stríð gegn Þýskalandi. Áður en hægt var að framfylgja friði milli Svíþjóðar og Ferdinands II, datt Richelieu kardínáli, aðalráðgjafi franska konungsins, í hug að veiða í hafsvæði óróa og afla ávinnings á kostnað Habsborgaraættarinnar. Þess má geta að hann var alls ekki knúinn af trúarlegum sjónarmiðum og vildi aðeins láta franska konungsveldið ríkja yfir öllum keppinautum.

Þannig tók stríðið á sig í fjórða áfanganum keim af ættarbaráttu milli Hapsborgara og Borbóna. Í baráttunni héldu sænski herinn og þýskir mótmælendur austurríska hernum uppteknum á meðan Frakkar einbeittu sér að Spáni. Árið 1643 unnu Frakkar sigur á Spánverjum og sneru sér síðan til Þýskalands. Næstu fimm árin héldu þeir áfram að berjast og reyndu að veikja vald Hapsborgara enn frekar.

Frönsku hershöfðingjarnir Turenne og Conde unnu röð sigra á keisarahernum. Maximilian frá Bæjaralandi var einnig sigraður. Frakkar ýttu nýja keisaranum Ferdinand II jafnt og þétt til baka og neyddu hann til að undirrita sáttmálann í Vestfalíu árið 1648. Þessi sáttmáli markar tímamót í sögu Evrópu. Það markaði lok trúarbragðastríðna í Evrópu og hóf tímabil pólitíkunnar og ættabaráttu. Hætt var að mestu berjast vegna trúaratriða.

Helstu afleiðingar Þrjátíu ára stríðsins  og skilgreiningar

 

Hvers vegna er þrjátíu ára stríðið stundum kallað fyrsta nútímastríðið?

Vegna þess að það hafði djúpstæð og varanleg áhrif á Evrópu á þeim tíma - dró að sér heila hluta samtíma samfélags inn í átökin, bæði á og utan vígvallarins - mætti með réttu lýsa því sem dæmi um alsherjarstríð sem er einmitt einkenni nútímastríða.

Regluvæðing stríðslistarinnar

Í Þrjátíu ára stríðinu voru nokkrir ofbeldisfyllstu og blóðugustu þættir sögunnar. En þetta var meira en bara æði svívirðilegra grimmdarverka. Upp úr ringulreiðinni á vígvellinum komu nýjar reglur - sumar knúnar áfram af mjög raunsærri þörf til að spara orku og þörfina að hafa reglu á óreglunni, aðrar af trúarlegum ástæðum.

Hinn mannskæði tollur átakanna

Talið er að 30 ára stríðið hafi kostað á milli 4 og 12 milljónir mannslífa. Um 450.000 manns fórust í bardaga. Sjúkdómar og hungursneyð tók til meirihluta mannfallsins. Áætlanir rannsóknir benda til þess að 20% íbúa í Evrópu hafi farist og á sumum svæðum hafi íbúum þeirra fækkað um allt að 60%.

Þessar tölur eru ótrúlega háar, jafnvel á 17. aldar mælikvarða. Til samanburðar má nefna að fyrri heimsstyrjöldin - þar á meðal þegar spænska veikin braust út eftir vopnahlé - kostaði um 5% íbúa Evrópu lífið. Eina sambærilega dæmið var tap Sovétmanna í seinni heimsstyrjöldinni, sem nam 12% íbúa Sovétríkjanna. Þrjátíu ára stríðið tók gífurlegan mann toll, með verulegum og langvarandi áhrifum á hjónabandið og fæðingartíðni.

Sögulegar heimildir herma til dæmis að sænski herinn einn hafi eyðilagt 2.200 kastala, 18.000 þorp og 1.500 bæi í Þýskalandi og þurrkað þriðjung borga landsins af kortinu. Gripdeildir og hertaka Magdeburg 1631 var t.a.m. óvenju grimmur þáttur. Átökin kostaði 24.000 mannslíf - meirihluti brann lifandi á því sem eftir var af heimilum sínum. Umfang grimmdarverka er enn umdeilt og við getum ekki sagt með vissu að kerfisbundin fjöldamorð hafi átt sér stað. En sönnunargögnin sýna hvernig bardagasveitir notuðu hryðjuverk til að bæla niður vilja almennra borgara og benda til rán og gripdeildir sem viðtekna venju.

Samfélög samþykktu að greiða mögulegum innrásaraðilum Brandschatzung (brunaskatt) eða aðra álagningu sem verndarfé gegn eyðileggingu og ráni. Á meðan leituðu bændur skjóls í bæjum og borgum vegna þess að það var orðið of áhættusamt að halda áfram ræktun á landi sínu.

Árið 1634, til dæmis, voru 8.000 af þeim 15.000 sem bjuggu í Ulm flóttamenn – svipað hlutfallslega og ástandið í Líbanon í dag. Verð á hveiti sexfaldaðist sums staðar. Um 1648 hafði þriðjungur ræktunarlands í Evrópu verið yfirgefinn eða skilinn eftir.

Hvað getum við lært af Þrjátíu ára stríðinu?

Sagnfræðingar eru í stórum dráttum sammála um hvað þrjátíu ára stríðið kennir okkur í dag. Sumir halda því fram að þetta hafi verið fyrsta dæmið um algert gereyðingastríð og nefna víðtæk, djúp og langvarandi áhrif þess á samtíma samfélagið þessa tíma. Í öllu falli var þetta nútímastríð - blanda af lágstyrksátökum og hefðbundnum orrustum sem líktust lítið riddaraskapi miðalda eða „blúndustríðunum“ á 18. öld.

Sumir athugendur – fræðingar í dag - draga pólitískar hliðstæður á milli trúarstríðanna á 17. öld og annarra átaka í dag um allan heim.

Sú skoðun, að minnsta kosti sums staðar, að fullveldi vestrænna ríkja sé að sundrast, ýtir undir hugmyndir um hliðstæður og meira segja utan Vesturálfu.

Fyrir nokkrum árum, til dæmis, kallaði Zbigniew Brzezinski átökin í Miðausturlöndum „þrjátíu ára stríð“. Og þegar ungur götusali í Túnis kveikti í sjálfum sér árið 2011, dró Richard Haas hliðstæður við vörnina í Prag.

Sumir hagfræðingar eins og Michael T. Klare halda því fram að við gætum vel séð afturhvarf til óstöðugleika – og pólitískra og hernaðarlegra átaka – um miðja 17. öld þegar auðlindir verða af skornum skammti, loftslagsbreytingar taka sinn toll og landamæri eru dregin upp á nýtt. Og stefnufræðingar halda í vonina um að samkomulag að hætti Westfalen geti komið á varanlegum friði sums staðar í heiminum.

Þó að þetta sé aðlaðandi pólitísk samlíking lifum við í öðrum heimi í dag. Alheimsskipan, og hvernig heiminum er stjórnað, hefur breyst. Það er alltaf hættulegt að bera saman tvo þætti svo langt á milli í tíma. Líkindi eru engin trygging fyrir samanburði. Þeir sem horfa til fortíðar til að útskýra atburði nútímans eru reglulega sakaðir um að vera með dulda pólitíska dagskrá - að láta hlutina passa við boðskap þeirra. Segja má að sagan endurtaki sig, en bara ekki í smáatriðum og ekki með sama hætti og undir öðrum kringumstæðum.

Hrikalegur tollur blendingshernaðar

Ef til vill er mikilvægasti lærdómurinn sem við getum dregið af þrjátíu ára stríðinu dreginn annars staðar - í enduróm þess við átök nútímans þar sem varanlegar pólitískar lausnir finnast varla. Heimildir  sem ná meira en 300 ár aftur í tímann sýna hversu víðtækt og langvarandi ofbeldi hafði djúpstæð áhrif á félagslegt og pólitískt kerfi samtímans. Og við getum ekki annað en dregið hliðstæður við nútíma átök - í Afganistan, Lýðveldinu Kongó, Súdan og Sómalíu.

Í ritgerð sinni um stríð rökstuddi Carl von Clausewitz lausnir fyrir staðbundnum, skjótum, afgerandi bardögum til að leiðrétta valdajafnvægi. Samt er 30 ára stríðið kannski eitt af elstu skráðum dæmum um langvarandi átök - þar sem hefðbundið bardaga- og vopnahléslíkan á ekki við. Og í þeim skilningi er margt líkt með umsáturshernaði á stöðum eins og Írak og Sýrlandi, þar sem báðir aðilar reyna að eyða hinum en hvorugur hefur fjármagn til að vinna afgerandi sigur - með langvarandi afleiðingum fyrir óbreytta borgara og umhverfi þeirra.

Hagfræðingurinn Quintin Outram hefur skoðað tengsl ofbeldis, hungurs, dauða og sjúkdóma í þrjátíu ára stríðinu og rökstuddi þá skoðun sína að ekki sé hægt að rekja hið gífurlegu mannfalls til vopnaðra átaka eða efnahagslegra erfiðleika eingöngu.

Hernaðarorrusturnar voru hvatinn að því sem gerðist í þrjátíu ára stríðinu, en þær voru ekki aðalorsök mannfalls. Ofbeldið gjörbreytti pólitísku landslagi og samfélagsgerð Evrópu og þessar breytingar voru það sem skrifuðu í bækur hörmungarnar í stórum stíl. Þetta ferli gekk ekki hratt fyrir sig. En þegar ofbeldið var orðið landlægt og viðvarandi sjálft voru breytingar óhrekjanlegar.

Að greina á milli samhliða, fylgni og orsakasamhengis er viðvarandi barátta fyrir átakakenningasmiða. Sérfræðingar eru til dæmis enn ósammála um hvort orsakatengsl séu á milli vannæringar og útbreiðslu smits og smitsjúkdóma. En við vitum fyrir víst að útbreitt hungursneyð kemur oft sem óbein – en ekki síður raunveruleg – afleiðing af hernaði.

Fæðing mannúðarstarfs?

Árið 1640 skipaði Lúðvík XIII Vincent de Paul, sem síðar var tekinn í dýrlingatölu, að senda tugi trúboða til hertogadæmanna Bar og Lorraine til að aðstoða fólk sem þjáðist af hendi innrásarhers Svía og hernámsliðs Frakka. Samtímarit minna á, í hryllilegum smáatriðum, hvernig lífið var - fólk svalt í stórum stíl og kirkjan fékk jafnvel fregnir um mannát.

Mannúðarstarf í langvinnum átökum

Þrjátíu ára stríðið þjónar sem myndlíking fyrir það starf sem mannúðarsamtök vinna í átökum af öllum stærðum og gerðum. Við verðum að mæta brýnum þörfum. Á sama tíma verðum við að vernda heilbrigðis- og menntakerfi, tryggja að fólk hafi áreiðanlegt framboð af mat og halda vatninu rennandi og ljósum kveikt.

Friðargerðin í Vestfalíu var afrek pólitísks vilja. Hún endaði þrjátíu ára stríðið. Og það kom á nýju þjóðríkiskerfi í megindráttum lifir til þessa dags. En það var líka afrakstur úrslitinnar, rýrðrar Evrópu. Kannski væri meira viðeigandi nafn átakaþreyta.

Arfleifð Þrjátíu ára stríðsins

Á endanum telja sagnfræðingar að Vestfalíufriðurinn hafi lagt grunninn að myndun nútíma þjóðríkis, komið á föstum mörkum fyrir löndin sem tóku þátt í bardaganum og í raun kveðið á um að íbúar ríkis væru háðir lögum þess ríkis og ekki annarra stofnana, veraldlegra eða trúarlegra.

Þetta gjörbreytti valdahlutföllum í Evrópu og leiddi til minni áhrifa á pólitísk málefni fyrir kaþólsku kirkjuna, sem og aðra trúarhópa.

Eins hrottalegir og bardagarnir voru í þrjátíu ára stríðinu, létust hundruð þúsunda af völdum hungursneyðar vegna átakanna auk taugaveikifaraldurs, sjúkdóms sem breiddist hratt út á svæðum sem voru sérstaklega sundruð af ofbeldinu.

Sagnfræðingar telja einnig að fyrstu evrópsku nornaveiðarnar hafi hafist í stríðinu, þar sem tortrygginn almenningur rakti þjáningar um alla Evrópu á þeim tíma til „andlegra“ orsaka.

Stríðið ýtti einnig undir ótta við „hina“ í samfélögum víðsvegar um meginland Evrópu og olli auknu vantrausti meðal þeirra sem eru af ólíkum þjóðerni og trúarbrögðum – viðhorf sem eru viðvarandi að einhverju leyti enn þann dag í dag.

"Seinna þrjátíu ára stríðið" er mjög gagnrýnd tímabilssetning sem sagnfræðingar nota stundum til að ná yfir stríðin í Evrópu frá 1914–1945 og leggja áherslu á líkindi tímabilanna.

Rétt eins og 30 ára stríðið (1618–1648) var ekki um eitt stríð að ræða, heldur röð átaka á mismunandi tímum og stöðum, síðar skipulögð og nefnd af sagnfræðingum í eitt tímabil, og hefur verið litið á,,seinna 30 ára stríðið" sem "Evrópsk borgarastyrjöld" þar sem barðist var um vandamál Þýskalands en með nýrri hugmyndafræði eins og kommúnisma, fasisma og nasisma.