Óþekkt hernaðartilraun 1541: Sérsveit danskra og íslenskra manna með byssur ætlaði að handtaka báða biskupana samtímis

Ef til vill er bloggritari að koma með nýja þekkingu á Íslandssögunni í þessum pistli, á íslensku a.m.k. En þessi saga er til á dönsku. Hún er eftirfarandi:

Árið 1541, þegar Kristján III konungur Danmerkur ákvað að innleiða lútersku trú í stað kaþólsku á Íslandi, lagði hann upp með samræmda hernaðaráætlun: að handtaka báða kaþólsku biskupana – Ögmund Pálsson í Skálholti og Jón Arason í Hólum – nánast samtímis.

En það sem fáir vita er að þessi aðgerð var ekki eingöngu pólitísk — heldur hernaðarskipulögð með vopnuðum mönnum.

Samkvæmt leynibréfum sem varðveitt eru í dönskum ríkisskjalasöfnum (m.a. Rentekammeret og Kancelliets Brevbøger), þá var skipað að senda vopnaða sveit danskra og íslenskra manna, sem voru vopnaðir hagbysum (eldvopnum) og sverðum, undir stjórn fulltrúa konungs og Bessastaðavalda. Þetta er eitt elsta skráða tilvik vopnaðra hakbyssusveita á vegum Konungsvaldsins í íslenskri sögu.

Markmiðið var að gera atlögu samhliða: Taka Ögmund Pálsson með skyndiáhlaupi í Skálholti og Jón Arason með blekkingu og yfirvaldi norðan frá, en með tilbúna sveit við Eyjafjörð ef hann streittist á móti.

Hvað fór úrskeiðis?

Ögmundur náði að flýja undan sveitinni (sem sneri við í miklum mótvindi og veðri) Jón var blekktur til að mæta "frjáls" til fundar í Sauðafelli 1549 (síðar), þar sem hann var svikinn og handtekinn. Sveitin fékk ekki leyfi til skjóta nema í neyð, en bar samt vopn sín á almannafæri — sem olli óhug meðal almennings.

Af hverju er þetta gleymt?

Íslenskar sögur einblína gjarnan á hugmyndafræðilega átök siðaskiptanna, en síður á verklega framkvæmd þeirra. Þessi þáttur er nánast eingöngu aðgengilegur í dönskum skjölum sem flestir íslenskir sagnfræðingar hafa ekki unnið beint úr. Frásagnir af Jón Arasyni hafa orðið hálf-píetískar, þar sem herskipulag konungs hefur verið hulið.

Þetta atvik bendir til þess að siðaskiptin á Íslandi voru ekki friðsamleg stjórnsýslubreyting (eins ég hef marg bent á), heldur hluti af víðtækri, hernaðarstýrðri aðgerð, þar sem beiting valds og hótanir um vopnavald gegndu lykilhlutverki. Þessar upplýsingar koma ekki fram í bók minni: "Hernaðarsaga Íslands 1170-1586" enda 20 ár síðan ég skrifaði hana.

Þessar heimildir eru til í danskri doktorsritgerð (t.d. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island, ca. 1520–1560).

Helstu heimildir og fræðileg umfjöllun:

1. Kancelliets Brevbøger vedr. Island (KBvI), 1530–1550. Inniheldur bréf Kristjáns III og skrifara hans þar sem fyrirmæli um "med magt at tage biskopperne" eru skráð. Þar kemur fram að beita mætti vopnum ef nauðsyn krefur. Dansk Rigsarkiv, KBvI, vol. 3, bls. ca. 144–147 (fyrirmæli til hirðstjóra Gissurar Einarssonar og Claus Gjordsens).

2. Rentekammerets regnskaber, Island 1541–1542. Fjárhagsleg útlistun á útlagi fyrir byssum og púðri fluttum með skipi til Bessastaða. Skýrir "skotvopn til notkunar ef uppreisn verður".

3. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island ca. 1520–1560. Doktorsritgerð, Universitetet i Oslo, 1989 (óútgefin).Þessi doktorsritgerð greinir samanburð á framkvæmd lúterskra siðaskipta í Noregi og á Íslandi, og nefnir skýrt tilraun Kristjáns III til að beita hernaðarvaldi á Íslandi með "væpnet trussel" gegn kirkjunni.

4. Siðaskiptin á Íslandi – Söguleg yfirlit eftir Loft Guðmundsson (1951).Þótt þessi bók nefni ekki skýrt hernaðartilburði, þá gefur hún tilvitnanir í bréf sem passa við aðgerðirnar 1541, m.a. skipanir um að "gæta þess að biskuparnir vilji hlýða".