Fjölmenning og íslensk menning fara saman?

Á Íslandi er talað um að fjölmenning lífgi íslenska menningu. En getur fjölmenningin farið saman við íslenska menningu? Verða menn ekki að hafa eina samstæða menningu til að getað lifað saman? Það að fólk búi saman t.d. í borg, en í sitthvoru hverfinu með gjörólíka siði og menningu, er það að ganga upp? Eru þetta samborgarar eða deila þeir bara sama rými? Þetta er áhugaverð spurning en sagan segir að til lengdar gangi þetta ekki upp. Fyrr en síðar verða árekstrar sem geta leitt til borgarastyrjalda og aðskilnað. Gott dæmi um þetta er Írland og Norður-Írland. Það var ekki hægt að samþætta mótmælendur inn í kaþólska lýðveldið Írland.

Tökum tvö stór dæmi. Júgóslavíu og Bandaríkin. Talað var um að þetta eru fjölmenningaríki en svo er ekki. Bandaríkin hefur bara eina menningu, tungu og siði. Allir sem koma til Bandaríkjanna verða að sverja Bandaríkjunum hollustueið og ganga að bandarískri menningu sem er vestræn.

Júgóslavía er dæmi um misheppnaða fjölmenningu. Júgóslavía var fjölþjóðlegt ríki þar sem Slóvenar, Króatar, Bosníumenn, Serbar, Makedónar og Albanir bjuggu saman — oft í aðskildum hverfum, með ólíkar trúarhefðir, söguskoðanir og tungumál. Þegar sameiningaröflin (eins og Tito og einræðisstjórn hans) hurfu, sprakk ríkið í sundur — með hörmulegum afleiðingum, þjóðernishreinsunum, fjöldamorðum og stríði. Það sýnir hvernig menningarleg sundrung án sterkra sameiginlegra gilda getur orðið sprengifimt.

Og Bandaríkin 1861 er annað dæmi er tveir menningarheimar rákust saman. Bandaríkin klofnuðu vegna djúps menningarágreinings milli Norður- og Suðurríkja. Ólík hagkerfi, gildi og siðferðileg sýn á þrælahald. Báðir hópar töldu sig vera "sönn" Bandaríkin — og úr varð blóðugt borgarastríð. Þetta undirstrikar að eitt land getur ekki staðið undir tveimur ósættanlegum menningarheimum til lengdar. Í dag er barist um áhrif engilsaxneskrar menningar Bandaríkjanna versus rómanskrar menningar.

Sameiginleg menning er grunnur lýðræðis. Það sem er verið að benda á, og margir stjórnmálahugsuðir hafa talað um (t.d. Samuel Huntington), er að lýðræðisleg og stöðug samfélög krefjast sameiginlegrar sjálfsmyndar sem er: Tungumál, gildismat, lögsýslu og tilfinningar fyrir "við" sem ein heild gagnvart umheiminum. Þess vegna eru landamæri til að verja þetta og vera afmörkun útdeilingu gæða samfélagsins til borgaranna. Ef þetta er ekki fyrir hendi, liðast þjóðfélagið í sundur.

En hver er kostur "einsleitrar menningar og styrkur hennar? Hér má nefna Rómverja, Breta og Kínverja — heimsveldi sem náðu langt einmitt vegna þess að þeir neyddu fram menningarlega einingu:

• Rómversk borgaraleg menning, með lögum, latínu og borgararéttindum, var grunnurinn að friði innan heimsveldisins (Pax Romana).

• Breska heimsveldið bar út enska tungu, bresk lög og stofnanir, sem eru enn áhrifamikil um allan heim.

• Kínverska heimsveldið byggðist á sameiginlegri menningu, ritmáli og siðfræði (Konfúsíanismi), og klofningshættan var lítil meðan sú eining stóð.

Það sem sameinar þessi ríki er kröftug aðlögun eða þvingun annarra menningaheima inn í kjarnamenningu — en ekki óskilyrt fjölmenningarlegt jafnræði allra siðkerfa.

Þá komum við að núverandi vandamál Evrópu. Við sjáum nú að að mörgu Evrópuríki eru að fá staðfestingu á því sem hér er sagt:

• Fjölmenningarstefna Þýskalands hefur verið gagnrýnd af Merkel sjálfri (hún viðurkenndi að hún hafi misheppnast).

• Frakkar glíma við endurtekin ofbeldisverk tengd trúaröfga og menningarlegum klofningi.

• Svíþjóð sér stóraukna glæpatíðni í aðskildum innflytjendahverfum.

• Bretland í fyrra með óeirðum.

Hvað með Ísland - er hægt að læra af þessum dæmum?

Ísland er lítið, menningarlega einsleitt þjóðríki (ennþá að mestu leyti).

Getur lítið þjóðríki sem byggir á sameiginlegu tungumáli, sögu og samvitund viðhaldið samheldni ef innflytjendur koma í stórum stíl með ólík viðmið og hafna aðlögun?

Ef fjölmenning þýðir: Að fólk myndar sín eigin hverfi, talar ekki íslensku, heldur sínar hefðir ofar íslenskum siðum, þá er það ekki fjölmenning heldur menningarleg aðskilnaður, og það getur verið hættulegt — sérstaklega í landi þar sem samstaða og traust hefur hingað til verið undirstaða samfélagsins.

Ísland klofnaði tvisvar sinnum vegna menningarlegs ágreinings. Um 1000 þegar kristnir og heiðnir deildu og hótuðu aðskilnaði en leystu ágreining sinn með sátt á Alþingi. Og um 1550 þegar kaþóskir á Norðurlandi - Hólabiskupsdæmi og mótmælendur - Skálholtsbiskupsdæmi fóru í átök vegna trúar ágreinings. Málið var leyst með hervaldi Dana. Ísland hélt saman sem eitt ríki en hefði getað orðið eins og Írland er í dag.

Það er nauðsynlegt að raunsæi, sjálfsmynd og samloðun séu forsenda samfélagsfriðar og styrks. Og sagan styður þetta sjónarmið. Fjölmenningarstefna sem gerir ráð fyrir að allar menningar séu jafngildar innan eins samfélags án aðlögunarkrafna er ekki aðeins sögulega fráleit — hún hefur reynst vera hættuleg í framkvæmd. 

Hvernig Ísland getur varist upplaus menningarlegrar samheldni?

a) Skýr þjóðarvitund og sjálfsskilgreining

• Ísland hefur ólíkt flestum öðrum Evrópulöndum mjög skýra þjóðarvitund: sameiginlegt mál, saga, menning og landamæri.

• Það verður að verja þetta með:

  • Kennslu í þjóðarvitund: saga, siðir og íslenskar grundvallarreglur.

  • Opinberri hugmyndastefnu: Íslensk menning er ekki hlutlaus. Hún hefur einkenni, og það er eðlilegt að ætlast til að innflytjendur virði þau.

b) Hnitmiðuð innflytjendastefna

• Ekki fjölmenningarstefna (multiculturalism), heldur samleitnistefna (integrationism):

  • Krafist er að innflytjendur aðlagi sig að samfélaginu: læri tungumálið, lögin og siðina.

  • Sviss notar "integration contracts" – samninga sem skilyrða réttindi við aðlögun.

c) Fjölskylduvænt, sjálfbært íslenskt samfélag

• Ef fæðingartíðni fer niður og innflytjendur fylla skarðið, þá fer þjóðin að glatast innan frá.

  • Ísland þarf að efla hvata fyrir fjölskyldumyndun og viðurkenna að framtíð þjóðarinnar byggist á sjálfbærri fólksfjölgun, ekki innflutningi.

2. Hvaða úrræði hafa ríki beitt sögulega og í samtímanum?

Menningarleg samleitni með lagalegum hætti

Frakkland, Þýskaland, Japan, Kína, Pólland, Sviss – öll nota þau þetta í einhverri mynd.

1. Tungumálaskylda (language unity)

• Frakkland bannar opinbera notkun annarra tungumála en frönsku í opinberu rými (málskilaboð, stjórnsýsla, vegaskiltum).

• Japan krefst japönskukunnáttu fyrir ríkisborgararétt.

• Ísland gæti:

  • Gert íslensku að ófrávíkjanlegu skilyrði ríkisborgararéttar og almannatrygginga.

  • Gert íslensku skyldu í daglegu starfi í opinberum störfum og þjónustu.

 2. Menningarlegt aðlögunarpróf (integration tests)

• Þýskaland og Danmörk nota próf um sögu, gildi og stjórnkerfi fyrir ríkisborgararétt.

• Þetta tryggir að fólk:

  • Skilur hvert samfélagið stefnir.

  • Viðurkennir sameiginlegar leikreglur.

 

3. Ströng skilyrði ríkisborgararéttar (jus sanguinis fremur en jus soli)

• Ungverjaland, Japan og Ísrael byggja ríkisborgararétt að hluta á uppruna, ekki eingöngu búsetu.

• Þetta verndar þjóðarlega heild:

  • Ísland gæti endurmetið skilyrði ríkisborgararéttar, þar sem arfleifð og tengsl við íslenska menningu skipta máli.

4. Bannað að mynda aðskilin samfélög (no parallel societies)

• Sviss hefur hafnað moskum með turnum og burqa-banni — til að vernda samleitni.

• Danmörk hefur bannað "ghettómyndun" (með löggjöf sem takmarkar útbreiðslu menningarlegra hólfa - gettóa).

• Ísland getur:

  • Hindrað myndun aðskildra skóla, trúfélaga eða hverfa.

  • Tryggt að fólk býr dreift – með því að stilla búsetuuppbótum í samræmi við aðlögunarþarfir.

5. Opinber stefna um "menningarlega forgangsröðun"

• Í Ísrael er gyðingdómur opinber menning – allar aðrar menningar mega vera til staðar, en ekki sem jafnréttháar.

• Ísland gæti:

  • Opinberlega skilgreint íslenska menningu sem grunnmenningu ríkisins, með rétt til verndar og forgangs.

Að lokum. Það er borin von að íslenskir ráðamenn átti sig á vandanum eða hafi vilja til að gera eitthvað í málinu. Af hverju? Vegna þess að ný-marxísk hugmyndafræði hefur ráðið för í íslensku menntakerfi síðan um 1970 og fyrr. Þetta kerfi hefur alið upp alla Íslendinga og þar með ráðastéttina í ákveðinni hugmyndafræði sem er ný-marxísk í grunninum. Þetta er svo gegnumsýrt að jafnvel Sjálfstæðisflokkurinn missti fótanna og varð woke í valdatíð Bjarna Benediktssonar!

Af hverju iðnvæddist Róm ekki?

Byrjum á hefðbundinni skoðun um hvers vegna Róm til forna iðnvæddist ekki. Forn-Róm hóf ekki iðnbylting af ýmsum samtengdum ástæðum - tæknilegum, félagslegum, efnahagslegum og menningarlegum. Hið fyrsta var að orkulindir voru takmarkaðar og ekkert gufuafl til staðar. Lykillinn að iðnbyltingunni var notkun jarðefnaeldsneytis (sérstaklega kola) til að knýja gufuvélar (og er enn grunnorka nútíma iðnríkja). Róm treysti að mestu leyti á orku manna, dýra og vatns, en ekkert af þessu virkaði vel.

Enginn hvati til nýsköpunar var umfram vöðva. Með aðgang að miklum fjölda þræla var minni þrýstingur til að þróa vinnuaflssparandi vélar. Rómverjar gerðu tilraunir og komu með snilldarútfærslur á tæknilegum hlutum en það vantaði samtengingu milli hávísinda og hagnýtra vísinda. Kem inn á það síðar í pistilinum.

Önnur skýring er að vísindaleg aðferð og tæknileg beiting voru vanþróuð. Rómversk verkfræði var hagnýt, ekki fræðileg. Þeir voru framúrskarandi í að byggja vegi, vatnsveitur og byggingarlist, en þeir þróuðu ekki kerfisbundna, tilraunakennda vísindi sem gætu leitt til byltingar í orku, vélfræði eða efnafræði. Grísk náttúruheimspeki (sem hafði áhrif á rómverska hugsun) var hugleiðandi, ekki tilraunakennd (að mestu leyti).

Svo er það skortur á fjármagnssöfnun og fjármálastofnunum sem voru komnar fram á árnýöld. Bankar voru orðnir þróaðir á síðmiðöldum og þeir komu með fjármagnið sem þurfti til að knýja fram einkaframtakið til að hefja nýja iðngrein eða fyrirtæki. Þó að Róm hefði haft peningahagkerfi og einhverja bankastarfsemi, skorti það nútímaleg fjármálatæki, svo hlutafélög (sem Evrópumenn stofnuðu þegar þeir voru að leggja undir sig heiminn - hver kannast ekki við Austur Indía félagið?), kauphallir, einkaleyfi og stórfellda endurfjárfestingu fjármagns.

Auðurinn í Róm, sem nóg til var af vegna arðrán hertekina svæða,  var yfirleitt notaður til landkaupa, munaðarneyslu eða stjórnmálalegs valds, ekki iðnaðarþróunar. Hagkerfi heimsveldisins var gríðarstórt en ekki fullkomlega samþætt á þann hátt að það myndi styðja miðstýrða fjöldaframleiðslu. Verslun var mikil en einbeitt var að munaðarvörum og nauðsynjavörum, ekki iðnaðarvörum eða vélrænni framleiðslu.

Svo var það viðhorfið til vinnu.  Hjá rómversku yfirstéttinni var viðhorfið líkt og hjá evrópsku aðalmannastéttinni, hún leit á handavinnu og viðskipti sem lágstöðuiðnað. Gildi þeirra lágu í landeign, hernaði og stjórnarháttum, ekki nýsköpun eða framleiðslu. Hins vegar var komin fram borgarastétt í Evrópu á árnýöld sem var efnuð, menntuð og viljug til að fjárfesta.

Tæknibreytingar voru ekki endilega taldar framfarir; stöðugleiki og hefð voru oft metin meira en umbreytingar. Þó að hlutar heimsveldisins hefðu kol (t.d. Bretland), þá var ekkert efnahagslegt eða skipulagslegt kerfi til að nýta það í stórum stíl til iðnaðar. Járnframleiðsla var til staðar en var lítil og dreifð, án byltingar í málmvinnslu eins og í Englandi á 18. öld.

Fræðimaðurinn Kyle Harper kom með dýpri skýringu en hann lagði áherslu á skortinu á samleitni milli vísinda og tækni. Hvað er átt við með því?

Í Rómaveldi til forna voru vísindamenn (náttúruheimspekingar) og tæknifræðingar (handverksmenn, verkfræðingar) félagslega og vitsmunalega aðskildir. Harper sagði því að "Heimar abstraktrar fræðilegrar þekkingar og verklegrar tæknilegrar iðkunar voru áfram aðskildir." Sjá meðfylgjandi myndband.

Rómverska yfirstéttin var oft dregin að frumspeki, siðfræði eða náttúruheimspeki - ekki verklegum tilraunum enda var hún "aðalsmanna stétt" eins og sú sem var í Evrópu áður en borgarstéttin gekk í bandalag við konunginn/konungsvaldið og aflagði vald aðalsmanna og kom öllu af stað.

Verkfræðingar og handverksmenn voru hins vegar hagnýtir, oft af lágum félagslegum stöðu og skrifuðu ekki ritgerðir eða höfðu áhrif á vitsmunalíf yfirstéttarinnar og oft ekki mikið hærra skrifaðir en þrælarnir sem þeir kepptu við.

Iðnbyltingin átti sér hins vegar stað þegar vísindabyltingin átti sér stað á 17. öld og lagði abstrakt grunn (Newtons-vélfræði, varmafræði) að iðnvæddu samfélagi. Þessar abstrakt meginreglur fóðruðust síðan beint inn í tæknilegar uppfinningar (gufuvélar, málmvinnsla, efnafræði).

Harper notar hugtakið "þekkingarhindrun" til að lýsa hugmyndafræðilegri aðskilnaði í fornöld milli þess að skilja heiminn og umbreyta honum. Grísk-rómverska þekkingarlíkanið lagði oft áherslu á íhugun fremur en stjórn.

Þvert á móti leit Evrópa eftir vísindabyltinguna á þekkingu sem vald - hugmynd Bacons um að vísindi ættu að bæta mannlíf með því að ná tökum á náttúrunni. Upplýsingin var vendipunkturinn. Iðnbyltingin átti sér ekki stað á endurreisnartímanum, þrátt fyrir miklar framfarir í list og námi. Hún gerðist á upplýsinginni, þegar hugsuðir fóru að sameina skynsemi og nytsemi.

Harper bendir á að þetta var þegar náttúrulögmál fóru að upplýsa verkfræði:

Lögmál varmafræðinnar leiddu til gufuvélarinnar.

Uppgötvanir í efnafræði leiddu til nýrra iðnaðarferla.

Stærðfræði varð tungumál vélrænnar hönnunar.

Þessi samruni abstraktrar og hagnýtrar þekkingar var einfaldlega fjarverandi í Róm, jafnvel þótt þar væri mannafli, vegir og heimsveldi.

Kenning Harpers er því eftirfarandi:

Lykilmunurinn er ekki bara þrælahald, kol eða markaðir.

Það er heimspekileg og menningarleg aðskilnaður kenningar og framkvæmdar í fornöld.

Róm skapaði aldrei afturvirka lykkju milli vísinda og tækni.

Þetta gerir iðnbyltinguna ekki óumflýjanlega, heldur var afurð mjög sérstakrar vitsmunalegrar og menningarlegrar umbreytingar – atriði sem Harper leggur áherslu á til að sýna fram á hversu einstök og nútímaleg sú samleitni í raun var.

Í stuttu máli heldur Harper því fram að iðnbyltingin hafi ekki eingöngu átt sér stað vegna efnahagslegra eða landfræðilegra þátta, heldur vegna einstakrar samleitni milli abstraktrar vísindalegrar þekkingar og hagnýtrar vélatækni - eitthvað sem Forn-Róm náði aldrei að höndla.

Að lokum, iðnbyltingin hefði ekki átt sér stað ef upplýsingin hefði átt sér stað. Bloggritari spurði ChatGPT út í þetta og hún segir:

Upplýsingin skapaði menntaðan verkfræðigrundvöll

• Upplýsingin ýtti undir rökhyggju, vísindalega hugsun og almennari menntun.

• Hún færði skynsemi og reynslu í öndvegi, og losaði hugann úr viðjum hefðar og trúar.

• Menn lærðu að mæla, prófa, framkvæma tilraunir og betrumbæta hagnýtingu náttúrulögmála — sem leiddi til tæknibyltinga.

• Hugmyndir Newtons, Galileos og Descartes voru grunnur að þeim skilningi sem gerði vélar, orku og eðlisfræði skiljanlega.

 

2. Tæknin og vísindin voru afurð upplýsingarinnar

• Iðnbyltingin byggðist á uppfinningum eins og gufuvélinni, spunavélum og vefnaðarvélum — sem voru nátengdar nýrri vísindalegri þekkingu.

• Þessi þróun gerðist ekki í tómarúmi. Hún byggði á aðgengi að bókum, ritum og skráningu — afleiðing prentvélar Gutenbergs og upplýsingatímans.

3. Upplýsingin breytti samfélagsgerðinni

• Hún leiddi til:

  • Aukin frjálslyndi

  • Tvískipting valds

  • Skilningur á eignarrétti og frjálsum markaði (t.d. hugmyndir John Locke og Adam Smith)

• Þetta var pólitískt og efnahagslegt umhverfi sem studdi við nýsköpun og fyrirtæki.

• Iðnbyltingin þurfti fagkerfi, réttarkerfi, eignarrétt og fjármálakerfi sem voru mótuð á grunni upplýsingarinnar.

En ChatGPT gleymir að minnast á prentbyltingu Gutenbergs (um 1450) var upphafspunkturinn sem gerði upplýsingaröldina, siðaskiptin, vísindabyltinguna og iðnbyltinguna mögulega. Hún var eins og kveikjan sem tendraði alla næstu bylgjur framfara. Þekkingin hætti að vera forréttindi fárra og upplýsingar bárust til allra.