Of mikið af lögum og reglugerðum á Íslandi?

Bloggritari hefur boðað hér á blogginu harða andstöðu við reglugerðafargann, sérstaklega á vettvangi atvinnulífsins. Reglugerðir þrengja að umsvifum fyrirtækja og kröfur eftirlitsaðila eru oft óraunhæfar. Af þessu hlýst kostnaður sem að sjálfsögðu er velt yfir á neytendur. En reglugerðafarganið nær ekki aðeins til atvinnulífsins, heldur öll svið íslenskt samfélags. Kíkjum aðeins á sögu laga og reglugerða á Íslandi.

Það hefur runnið mikið vatn til sjávar síðan Grágás og síðan Járnsíða/Jónsbók voru aðal lög Íslendinga. Kristinn réttur var svo lög sérstaklega ætluð kirkjunni. Lög urðu meira formlegri með tilkomu ríkisvalds á Íslandi 1262. Íslendingar urðu því að breyta Grágásarlögum sem miðuðust við þjóðveldi, ekki við furstaveldi. Járnsíða kom 1271 en vegna þess að hún byggði að mestu á norskum lögum, vildu Íslendingar breytingar sem og þeir fengu með Jónsbók (1281)  og var í notkun í margar aldir. Jónsbók var upphaflega norsk lögbók, en var aðlöguð að íslenskum aðstæðum. Hún innihélt reglur um flest svið lífsins, frá landbúnaði til eignarréttar, og varð grunnurinn að íslenskum rétti næstu aldirnar.

Allar breytingar sem síðan voru á gerðar á íslenskum lögum  miðöldum voru kallaðar réttarbætur. Réttarbætur voru lögfestar breytingar eða viðbætur við gildandi lög og voru samþykktar á Alþingi. Þetta fyrirkomulag var mikilvægt til að laga og uppfæra lögin með tilliti til breyttra aðstæðna og þarfa samfélagsins. Réttarbætur gátu falið í sér bæði smávægilegar breytingar á einstökum lögum og umfangsmeiri lagabreytingar.

Sum sé, lagabreytingar á Íslandi voru tiltölulega fáar fram til 1662 er íslensk lög gildu. Sem kannski er skiljanlegt miðað við að þjóðfélagið var kyrrstætt, fáar breytingar á því þar til 1662 er staða Íslands breyttist formlega.

Þegar einveldi var komið á Íslandi árið 1662, urðu nokkrar mikilvægar breytingar á íslenskum lögum og stjórnskipan. Með einveldisstofnuninni varð konungurinn æðsti löggjafi, og íslensk lög og réttur tóku verulegum breytingum til að samræmast danska einveldinu.

Í heildina leiddu breytingarnar, sem fylgdu einveldisstofnuninni, til meiri miðstýringar, minnkaðs sjálfstæðis Íslands og aukinna áhrifa konungs og danskra laga á íslenskt samfélag og löggjöf. Alþingi var nú aðeins skuggamynd af fyrri hlutverki sínu og íslensk lög og réttur voru undir stjórn danskra yfirvalda.

Næsta bylting varð þegar Íslendingar fengu stjórnarskrá 1874 sem markaði mikilvæg tímamót í sögu Íslands og kom með margvíslegar breytingar sem höfðu áhrif á stjórnskipan og sjálfstæði landsins. Stjórnarskráin, sem formlega var kölluð "Stjórnarskrá um hin sérstaklegu málefni Íslands", var fyrsta stjórnarskráin sem var sérstaklega samin fyrir Ísland, og hún veitti landinu aukið sjálfstæði innan danska konungsríkisins.

Þar með voru Íslendingar með eigin stjórnarskrá og Alþingi komnið með puttana við gerð laga og reglugerða. Íslensk lög voru samin fyrir íslenskar aðstæður en lagagerðin var í hófi enda lagavald Alþingis takmarkað. Svo kom ráðherravaldið til Íslands árið 1904 með heimastjórninni, sem var sett á þann 1. febrúar sama ár. Þá fékk Ísland sinn fyrsta íslenska ráðherra, Hannes Hafstein, sem var skipaður ráðherra Íslands af konungi. Þar með opnaðist leið fyrir aðra gerð af stjórntæki en lög, en það eru reglugerðir.

Þar sem margir þekkja ekki muninn á lögum og reglugerðum, kemur hér smá skýring. Reglugerðir eru stjórnvaldsfyrirmæli sem sett eru af framkvæmdarvaldinu, yfirleitt ráðherrum, til að útfæra nánar og framfylgja ákvæðum í lögum. Þarna eru Íslendingar komnir í djúpa gryfju. Vegna þess að framkvæmdarvaldið - ráðherravaldið, er of öflugt miðað við löggjafarvaldið, hafa ráðherrar rúmt vald til að setja reglurgerðir í tengslum við lög.

Árið 1930 voru þrjú ráðuneyti í stjórnarráðinu. Stjórnarráðið (Forsætisráðuneytið), Dóms- og kirkjumálaráðuneytið og Atvinnu- og samgönguráðuneytið. Árið 1930 var heildarfjöldi starfsmanna í ráðuneytunum mjög lítill miðað við nútímann. Samkvæmt upplýsingum frá þessum tíma störfuðu um 30–40 manns í Stjórnarráðinu og ráðuneytum þess. Þetta endurspeglar mun minni stjórnsýslu og einfaldari skipulag samanborið við það sem er í dag.

Í dag eru ráðuneytin orðin tólf og heildarfjöldi starfsmanna í ráðuneytum á Íslandi er á bilinu 2.000 til 2.500 manns, en þessi tala getur verið breytileg eftir tímum og breytingum á stjórnsýslu. Fjöldinn inniheldur ekki aðeins þá sem starfa beint í ráðuneytunum, heldur einnig aðra tengda starfsemi og stofnanir sem heyra undir ráðuneytin.

Þetta endurspeglar stóraukna umfang stjórnsýslu og flóknari verkefni samanborið við árið 1930, þegar aðeins voru til þrjú ráðuneyti með mun færri starfsmönnum.  En hér komin við að kjarnanum. Allt þetta starfsfólk þarf að hafa eitthvað að gera og lögfræðingar ráðuneytina hafa verið duglegir að útunga reglugerðir í stórum stíl.

En lögfræðingar ráðuneytanna komast samt ekki í hálfkvist við reglugerðafarganið sem framleitt er af ESB og er innleitt inn í íslenska löggjöf á færibandi í gegnum EES. Heil deild innan Utanríkisráðuneytisins, þýðingadeild, vinnur allt árið um kring við að þýða evrópskar reglugerðir og þaðan eru þær sendar til Alþingis sem undantekningalaust stimplar allt sem kemur frá ESB. Alveg sama hversu fáránlegar reglugerðirnar eru, þær eru "vottaðar" og "undirritaðar" af löggjafasamkundu Íslands, Alþingi.

En hversu umfangsmikil er reglugerðin sem kemur í gegnum EES? Ísland hefur að meðaltali um 250 til 300 EES-réttargerðir sem hafa verið samþættar árlega á undanförnum árum. Hins vegar,  getur þessi tala verið hærri, sérstaklega ef það er mikið magn af nýjum ESB reglugerðum sem þarf að samþykkja. Og er nokkur búinn að gleyma bókun 35? Sem setur evrópska reglugerð höfuð hærri en íslensk lög?

Er ekki aðeins kominn tími á að vanda betur til verka við gerð laga og reglugerða, hafa þetta í hófi og síðan en ekki síst að vera duglegt að nema úr gildi úreld lög?

Að lokum. Lífið er fjölbreytilegra og flóknara en svo að hægt er að setja lög um allan skapaðan hlut. "Oflög" geta sett þjóðfélagið í spennitreyju, heft athafnafrelsi einstaklinga og fyrirtækja. Miðstýring samfélaga, eins og í kommúnistaríkum og harðstjórnarríkjum, hafa aðeins leitt til óhamingju og helsis.

Á hvaða stigi er gervigreindin stödd?

Bloggritari ákvað að láta gervigreindina sjálfa svara þessari spurningu og er þessi grein hluti af nokkrum greinum um gervigreind.

Eins og oft áður, er það ChatGPT fyrir svörum. Hér kemur svar hennar (þess?):

Gervigreind (AI) er svið í örri þróun og hægt er að flokka þróun þess í nokkra "ríki“ eða stig byggt á getu, notkun og þróunaráherslu. Þessi ríki hjálpa til við að skilja núverandi stöðu og hugsanlega framtíð gervigreindar. Hér er sundurliðun:

1. Þröng gervigreind (veik gervigreind)

 Skilgreining: gervigreind kerfi sem eru hönnuð til að framkvæma ákveðin verkefni eða leysa ákveðin vandamál. Þau starfa innan takmarkaðs samhengis og búa ekki yfir almennum rökhugsunarhæfileikum.
 

Dæmi:
 Raddaðstoðarmenn eins og Siri og Alexa.
 Myndgreiningarkerfi á samfélagsmiðlum.
 Meðmælikerfum á kerfum eins og Netflix og Amazon.
 Núverandi staða: Þetta er algengasta gerð gervigreindar í dag. Flest gervigreind forrit sem við lendum í falla undir þennan flokk.

2. Almenn gervigreind (sterk gervigreind)

 Skilgreining: gervigreind með almennum vitsmunalegum hæfileikum manna. Hún getur skilið, lært og beitt þekkingu á margvíslegum verkefnum, svipað og mannlega greind.
 

Dæmi:
 Hugmyndafræðileg gervigreind sem gæti framkvæmt hvaða vitsmunalegu verkefni sem maður getur gert.
 Núverandi staða: Almenn gervigreind er enn fræðilegt hugtak og er enn á sviði rannsókna og vangaveltna. Það er engin gervigreind sem getur jafnast á við almenna greind hjá mönnum.

3. Ofurgreind gervigreind

 Skilgreining: Gervigreind sem fer fram úr mannlegri greind á öllum sviðum, þar á meðal sköpunargáfu, lausn vandamála og tilfinningagreind.
 

Dæmi:
 Framtíðargervigreind sem gæti hugsað fram úr og stjórnað hvaða kerfi sem er af mönnum eða manngerðum kerfum.
 Núverandi staða: Þetta er íhugandi og framúrstefnulegt hugtak. Þó að sumir fræðimenn og framtíðarfræðingar ræði möguleika ofurgreindrar gervigreindar, erum við langt frá því að ná því.

4. Gervivitund

 Skilgreining: gervigreind sem býr yfir meðvitund, sjálfsvitund og huglægri reynslu. Það myndi ekki bara líkja eftir mannlegri hegðun heldur myndi raunverulega "upplifa" heiminn.
 

Dæmi:
 Tilgátulegar einingar með sanna meðvitund, tilfinningar og huglæga reynslu.
 Núverandi staða: Þetta er enn eingöngu getgátur. Núverandi gervigreind skortir hvers kyns meðvitund og það er áframhaldandi umræða um hvort sönn gervivitund sé möguleg.

Núverandi framfarir í gervigreind

 Þröng gervigreind (ríki 1) er útbreidd og óaðskiljanlegur í mörgum þáttum nútímalífs, þar á meðal heilsugæslu, fjármál, flutninga og skemmtun. Rannsóknir og þróun halda áfram að auka getu þröngra gervigreindarkerfa.
 Almenn gervigreind (ríki 2) er lykiláhersla í langtíma gervigreindarrannsóknum, en enn er þörf á verulegum byltingum. Að ná almennri gervigreind er ein af stóru áskorunum gervigreindar.
 Ofurgreind gervigreind (ríki 3) og gervivitund (ríki 4) eru fræðilegar og eru áfram á sviði vangaveltna. Vísindamenn og siðfræðingar eru nú þegar að ræða afleiðingar og hugsanlega áhættu sem tengist þessum háþróaðri stöðu gervigreindar.

Lykilsvið þróunar

 Vélarnám og djúpt nám: Þetta knýr framfarir í gervigreind, sérstaklega í þröngri gervigreind.
 Náttúruleg málvinnsla: Verulegar framfarir hafa náðst, eins og sést í stórum mállíkönum eins og GPT (sem ég byggi á).
 Siðareglur og reglugerðir: Eftir því sem gervigreind kerfi verða öflugri er aukin áhersla lögð á siðferðileg sjónarmið, reglugerðir og að tryggja að gervigreind komi samfélaginu til góða.

Hversu langt hefur það gengið?

 Útbreiðsla þröngrar gervigreindar: gervigreind er djúpt samþætt í ýmsum geirum eins og heilbrigðisþjónustu (greining á gervigreind), fjármál (algóritmísk viðskipti), afþreying (ráðleggingar um efni) og víðar.
 Rannsóknir á almennri gervigreind: Mikilvægar en samt á frumstigi. Verið er að kanna fræðileg líkön og ramma, en verkleg útfærsla er líklega áratugum í burtu.
 Ofurgreind og gervigreindaröryggi: Þó að þetta séu framtíðaráhyggjur eru þeir nú þegar hluti af umræðum um gervigreindaröryggi og hugsanlega hættu á því að gervigreind fari fram úr greind manna.

Í stuttu máli er gervigreind sem stendur í stöðunni „þröng gervigreind“ með áframhaldandi rannsóknum sem miða að því að ná „almennri gervigreind. Seinni stigin, þar á meðal ofurgreind og gervivitund, eru íhugandi og hafa ekki orðið að veruleika."

Ókei, ekki slæmt svar hjá gervigreindinni. En er hún að segja alla söguna? Er það satt að þróunin yfir á stig/ríki 4 taki áratugi? Held nú ekki! Þarna tekur hún ekki með vélrænum tækniframförum og nanótækni. Hér erum við að tala um skammtatölvur (e. quantum computer) sem eru ofurtölvur.

Enn gengur bloggritari á ChatGPT og spyr (hér í lauslegri þýðingu): "Þú ert ekki að segja satt um þróun gervigreindar (AI). Það mun ekki taka áratugi að þróast yfir í ofurgreindar gervigreind (ríki 3) og gervivitund (ríki 4). Skammtatölva mun flýta fyrir þróuninni margfalt og við verðum komin í 4. ástand innan eins áratugs. Almenn gervigreind (ríki 2) mun sjá um það.

Og svar ChatGPT: "Umræðan um hversu hratt gervigreind mun þróast yfir í ofurgreind gervigreind (ríki 3) og gervivitund (ríki 4) er mjög virk, þar sem mismunandi sérfræðingar bjóða upp á ýmsar tímalínur. Sjónarmið þitt um að skammtatölvun og framfarir í gervigreindum almennt gætu hraðað þessari þróun verulega er deilt af sumum vísindamönnum og framtíðarfræðingum.

Sjónarmið þitt um að skammtatölvun og framfarir í almennri gervigreind gætu leitt til örrar þróunar ofurgreindrar gervigreindar og gervivitundar innan áratugar er gilt og sífellt meira rædd sjónarmið. Þó að þetta sé möguleiki er mikilvægt að halda jafnvægi á bjartsýni með varkárni, með hliðsjón af tæknilegum, siðferðilegum og heimspekilegum áskorunum sem eru framundan. Svið gervigreindar færist hratt, en nákvæm tímalína fyrir þessar framfarir er enn óviss og er viðfangsefni áframhaldandi umræðu."