Kúgun Dana?

Jónas Jónsson frá Hriflu mótaði söguskoðun Íslendinga framan af 20. öld en ,,Íslandssaga handa börnum I?II, Rvík 1915?16, 2. útg. 1920?21, 3. útg. 1924 og 1927, 4. útg. 1928“ var nokkuð neikvæð í garð Dana. Þessi kennslubók var víða kennd í skólum fram yfir 1970, einhver langlífasta kennslubók landsins.

Að sögn Jónasar vildi hann, „skýra sögulega viðburði og andlegt líf með því að lýsa yfirburðum forystumanna þjóðanna á hverjum stað og tíma“. Hitt bæri að varast að fara eftir erlendum og framandi kenningum þar sem sögunni vindur fram eins og skriðjökli niður fjallagljúfur svo að „mannlífsstraumurinn sígur undan sínum eigin þunga“.

Þess má geta að Bodil Begtrup, sendiherra Danmerkur hér á landi snemma eftir seinni heimsstyrjöldina, kvartaði undan Dana andúð í kennslubókum Jónasar frá Hriflu. Jónas skrifaði Íslandssöguna í rómantísku ljósi, það er nokkuð ljóst og útlendingarnir voru vondir margir hverjir.

Upp úr 1970 kemur fram ný kynslóð sagnfræðinga, margir lærðir erlendis. Ný sýn og raunsæ fæst á Íslandssöguna. Upp er boðið Ísaland eftir Gísla Gunnarsson er enn tímamótaverk en þar fer hann í einokunarverslunina og áhrifa hennar út frá hagsögunni.

Í dag eru íslenskir fræðimenn almennt jákvæðir gagnvart Dönum og valdastjórn þeirra á Íslandi.

Talað hefur verið um 500 ára stjórn Dana á Íslandi en svo var ekki í raun. Íslenskir valdamenn, bæði kirkjunnar og höfðingar (embættismenn íslenskir) réðu hér öllu fram undir 1550 (Danir náðu þá undir sig völd og eignir íslensku kirkjunnar) og í raun voru áhrif Dana takmörkuð fram yfir 1600 eða þar til þeir náðu tökum á Íslandsversluninni.

Lítum á hvað íslenskir söguritarar segja í dag.

Í ágætri greinagerð eða yfirliti yfir sögu lands og þjóðar, ætlað erlendum sendiherrum, er stiklað á stóru í sögu þjóðarinnar. Þar segir:

,,Sautjánda öldin hefur jafnan verið talin myrk öld í sögu landsins og Dönum kennt um. Óstjórn þeirra og kúgun ásamt rétttrúnaði, galdrafári og illu árferði hafi leitt til þeirra erfiðleika sem hrjáðu þjóðina á þessu tímabili. Nú á sér stað nokkur endurskoðun þessarar söguskoðunar og m.a. hefur verið bent á að Danir hafi stjórnað í samræmi við þær hugmyndir sem almennt voru lagðar til grundvallar ríkisstjórn í öðrum löndum á tímabilinu. Þeir hafi ekki stjórnað af mannvonskunni einni saman. Rétttrúnaðurinn átti einnig að hafa bundið menn á klafa og hamlað framförum en nú benda menn á að á 17. öld hafi Danir staðið framarlega á sviði vísinda og að Íslendingar sem stunduðu nám við Kaupmannahafnarháskóla hafi sannarlega notið góðs af því.“

Þessar skýringar eru í sjálfu sér góðar og gildar. Og einokunarverslunin hafi verið samkvæmt verslunarhugmyndum tímans og fáfræði Íslendinga mikil á þessum tíma. Engin kerfisbundin kúgun eða mannhatur átti sér stað eða kynþáttaníð (þótt litið hafi verið niður á ,,afdala Íslendinginn sem bjó í ,,jörðinni").

En það er alveg ljóst, að einangrun Íslands frá umheiminum (verslun við Þjóðverja og Englendinga sem var mikil og gjöful fyrir Íslendinga var bönnuð) kom í veg fyrir bæja- og borgarmyndun og eflingu sjávarútvegs og seinkaði þessa þróun um tvær aldir (á sama tíma var mikil fólksfjölgun og þéttbýlismyndun í fullum gangi annars staðar í Evrópu, t.d. Noregi).

Undir stjórn Dana liðu Íslendingar hungursneyðir, afskiptaleysi og voru svo tæknilega afdankaðir, að leita þarf til Balkanskaga til að finna vanþróaðri land en Ísland. Það skar sig úr vegna fátækar og vanþróunar. Meira segja Færeyingar voru betri settir.

Allt gerist þetta á vakt Dana. Þeir voru svo áhugalausir, að þeir létu íslenska yfirstéttarinnar halda í forna stjórnhætti og afturhaldsstefnu og níðast á alþýðu í góðum friði. Beinlínis að komu í veg fyrir að hún gæti fært sér bjarg í bú frá sjávarútveginum með höftum og bönnum.

Sagan segir okkur beinum orðum, að um leið og Íslendingar fengu eitthverju um ráðið um eigin forlög, þar á meðal fjármál sín eftir 1874, að þá fóru hlutirnir að gerast í alvöru. Vegir byggðir, brýr smíðaðar, hafnir byggðar, bankastarfsemi hófst, þéttbýlismynd, sjávarútvegur fór að ná sér á strik o.s.frv.

Ef til vill var engin mannvonska á ferðinni og ekki einum eða neinum að kenna um hvernig fór.

Hins vegar saug danska konungsveldið fjármagnið frá Íslandi í formi verslunararðs og skatta. Allt tiltækt fé sem sem hefði getað bætt hag land og þjóð fór út úr landi.

Eina sem við fengum voru nokkur steinhús handa íslensku elítunni og fáeina embættismenn á launum til ná í skatta og tryggja að verslunararðurinn færi úr landi.

Ef hægt er að segja í einni setningu eitthvað um stjórn Dana og afleiðingar hennar, þá væri hún eftirfarandi: ,,Vítavert afskiptaleysi um stjórn landsins sem leiddi til vanþróunar og afturhalds lands og þjóðar í tæpar fjórar aldir."

Kannski hafði Jónas frá Hriflu bara rétt fyrir sér eftir allt saman?

Ræða Þorgeirs Ljósvetningagoða og fullveldisdagurinn 1. desember

Ísland er ey-ríki og hér býr ein þjóð, með sameiginlega menningu og tungu. Það er ekki einboðið að hér sé eitt ríki á þessari stóru eyju. Það þarf ekki að fara lengra en til Írlands, til að sjá tvö ríki í svipuðu stóru landi.

Segja má að tvisvar eða þrisvar í Íslandssögunni hafi íslenska þjóðin staðið fyrir þeim valkosti að skiptast í tvö eða fleiri ríki.

Um árþúsundið 1000 skiptust Íslendingar í tvo andstæða hópa og lá við klofningi í landinu, kannski ekki landfræðilega, heldur menningarlega. Hins vegar á Sturlunguöld og borgarastyrjöldinni sem þá geysaði, þá skiptist landið upp í nokkra hluta með nokkuð afmörkuð landamæri, um tíma að minnsta kosti. Þróunin hefði getað varanleg skipting landsins í nokkur ríki.

Um siðbreytingu reyndi aftur á samstöðu Íslendinga og landið héldist sem ein heild. Jón Arason Hólabiskup var de facto búinn að segja sig úr lögum við Dani og í stríð stefndi milli biskupsdæmi hans og restina af landinu. Til þess kom ekki að landið skiptist upp, aðallega vegna óvæntra handtöku hans og líflát.

Með lögum skal land byggja. Það sem fornmennirnir áttu við með því er að lögin (sameiginlegar reglur og siðvenjur sem halda þjóðfélagslímingunni saman) skuli gilda jafnt fyrir alla. Lög eru samþykktir allra landsmanna að lúta sömu reglum og venjum.

Ísland hefur verið lagaleg heild síðan 930 e.Kr. en áður gildu hefðir og venjur á landnámsöld sem var e.t.v. ekki vandamál, þar sem flestallir landsmenn tilheyrðu sömu menningu og lagaumhverfi.

Það fer því vel á því að benda Íslendingum á að halda samstöðu sinni og landið allt sem eina menningarheild. Munum orða Þorgeirs Ljósvetningagoða: ,,En þá hóf hann tölu sína upp, er menn komu þar, og sagði, að honum þótti þá komið hag manna í ónýtt efni, ef menn skyldi eigi hafa allir lög ein á landi hér, og taldi fyrir mönnum á marga vega, að það skyldi eigi láta verða, og sagði, að það mundi af því ósætti verða, er vísa von var, að þær barsmíðir gerðust á milli manna,er landið eyddist af. Hann sagði frá því, að konungar úr Norvegi og úr Danmörku höfðu haft ófrið og orrustur á milli sín langa tíð, til þess uns landsmenn gerðu frið á milli þeirra, þótt þeir vildu eigi. En það ráð gerðist svo, að af stundu sendust þeir gersemar á milli, enda hélt friður sá, meðan þeir lifðu. ,,En nú þykir mér það ráð,“ kvað hann, ,,að vér látum og eigi þá ráða, er mest vilja í gegn gangast, og miðlum svo mál á milli þeirra, að hvorir tveggju hafi nakkvað síns máls, og höfum allir ein lög og einn sið. Það mun verða satt, er vér slítum í sundur lögin, að vér munum slíta og friðinn.““ (Úr Íslendingabók).