Sagan um mannlegt eðli er alltaf eins

Ritari sá um daginn athyglisvert myndband, sjá hér að neðan,viðtal við sagnfræðinginn Dominic Sandbrook.

Þar er hann með ákall um raunsæi varðandi mannkynið og mannlega hegðun. Sandbrook leggur áherslu á að mannkynið sé í eðli sínu gallað — fært um bæði dyggð og löst. Hann hvetur okkur til að standast einfölduð, siðferðisleg frásagnir sem mála sögulegar persónur eða atburði í svart-hvítu formi. Í staðinn býður hann okkur að tileinka okkur heiðarlegri og blæbrigðaríkari skilning á mannlegu eðli.

Með því að setja umræðuna í kringum "mannlegt eðli" gagnrýnir Sandbrook núverandi tilhneigingu til að dæma fortíðina út frá gildum nútímans. Hann bendir á að þessi siðferðislega sjónarhorn leiði til afbökunar og hunsi aðstæður og sálfræðilega veruleika sem mótuðu sögulega hegðun. 

Sandbook kemur með mýmörg dæmi sem sannar að ekkert er nýtt undir sólinni. Einræðisherrar hafa alltaf frammið fjöldamorð, og allir halda þeir að þeir séu að gera rétt, í þágu samfélagsins. Það eigi við um Hitler, Stalín og Maó, þeir sem bera mesta ábyrgð á fjölda dauða í stríði (og friði).

Enginn þeirra lagði af stað með þá hugmynd að vera illmenni, heldur voru þeir hugsjónarmenn (sem reyndar svífuðust einskis) til að skapa "betra samfélag" en sköpuðu þess í stað helvíti á jörðu. Þótt Maó og Stalín hafi verið tvífalt eða þrefalt afkastameiri en Hitler í drápunum, var það einstakt að drepa heilu hópanna kerfisbundið. Þarna kom saman vísindahyggja (allir þrír ætluðu að skapa samfélög á vísindalegum grunni) en aðeins nasistarnir verksmiðju framleiddu drápin, bjuggu til sláturhús manna, ekki dýra.

Sandbook kom inn á stefnu Vladimars Pútíns og gagnrýni á stefnu hans. Hann sagði réttilega að stefna hans væri í eðli sínu ekki ólík fyrirrennarar hans, zaranna eða Rússakeisaranna. Að viðhald heimsveldi þeirra, stækka eða verja það með öllum tiltækum ráðum.

Sandbook kom inn á það að í raun hafi kjarnorkuvopnin komið í veg fyrir þriðju heimsstyrjöldina. Hún hefði komið, ekki síðar en 1961 en einmitt Kúbudeilan sannar að þau komu í veg fyrir heimsstríð. En hann hefur ekki meira álit á mannkyninu en það að það er bara tímaspursmál hvenær kjarnorkusprengja verði notuð aftur. Ef svo verði, verður það vegna misskilnings eða ótta.

Að endingu, hvað ber að gera? Ekkert, ekki verður komið í veg fyrir að sagan gerist, mannlegt eðli er alltaf samt við sig. Það að það hafi ríkt friður í 80 ár, er einstakt og ekki sjálfgefið að standist eins og Úkraínu stríðið sannar.

Nú er Evrópa að vígbúast og ritari telur að Íslendingar verði að vera sjálfir á verði og alls ekki að treysta á aðrar þjóðir fyrir öryggishagsmuni Íslands. Það á jafnt við um Bandaríkin og Evrópu. Enn samt sér ritari ekki fyrir sér að varnir Íslands verði undir gunnfána ESB! Evrópa getur ekki varið Ísland, sagan sannar það. Bretar hertóku landið 1940 með baunabyssur og voru heppnir að Þjóðverjar létu ekki á reyna á landvarnir þeirra. Enda kom Kaninn strax árið eftir til að taka yfir varnir landsins. Hér hefur hann verið allar götur síðar. Ekkert sem segir að hann verði hér að eilífu.

Kenning Gerrard Williams versus Dr. Mark Felton um dauða og gröf Hitlers

Fyrst kemur kenning mín en hún er að Hitler hefði ekki lifað lengi eftir styrjöldina ef honum hefði tekist að flýja. Hann var með Parkinson veikina og þá var engin lækning (ekki enn) til né meðferð.

Ef Hitler hefði í raun verið með langt genginn Parkinsonsveiki fyrir árið 1945 eins og margir sagnfræðingar og taugalæknar sem hafa rannsakað göngulag hans, skjálfta og líkamsstöðu í myndefni frá síðari hluta stríðsins telja að svo hafi verið – þá hefðu lífslíkur hans styst verulega jafnvel án þess að stríðinu lyki.

Ástæðan er framvinduhraði sjúkdómsins. Parkinsonsveiki er hrörnunarsjúkdómur og á fimmta áratugnum voru engar árangursríkar meðferðir eins og L-DOPA meðferðin í dag.

Í byrjun árs 1945 lýstu sjónarvottar miklum skjálfta, bogna líkamsstöðu, óstöðugu göngulagi, mjúkri röddu og minnkandi svipbrigðum – allt merki sem bentu til sjúkdómsins á síðari stigum.

Tengdir fylgikvillar – Langvinn Parkinsonsveiki leiðir oft til lungnabólgu, vannæringar (hann grenntist mjög undir lokin, borðaði lítið), til falla og annarra sjúkdóma sem geta verið banvænir innan fárra ára. Mikil streita, vannæring og þörfin fyrir að vera í felum hefði hraðað versnun sjúkdómsins eins og í tilfelli Hitlers.

Miðað við sögulegar læknisfræðilegar upplýsingar frá þeim tíma, ef hann hefði sloppið, væri raunhæf von að hann hefði aðeins lifað af í 2–5 ár í viðbót, hugsanlega minna. Það myndi setja líkur á dauða einhvers staðar á milli 1947 og 1950.

Þá komum við að kenningu Gerrard Williams sem tengist þessum læknisfræðilega veruleika - því hún skapar áhugaverða spennu milli fullyrðinga hans um að Hitler hafi lifað fram á sjöunda eða áttunda áratuginn og klínískra líkinda miðað við ástand hans sem hann sá með árið 1945.

Kenning Gerrards er þessi: Hitler hafi notað svokallað "Ratnet" eða flóttakerfi nasista í Evrópu, farið úr Berlín 28-30 apríl, á flugvöllinn og flogið til Danmerkur eða Noregs og í kafbát sem sigldi með hann til Argentínu. Þar áttu vitni hafa séð hann á afskekktu herrasetri, umkringdum lífvörum og lifað allt til ársins 1962.

Já kenning Dr. Mark Felton er nokkuð frábrugðin bæði frásögn Sovétríkjanna og flóttakenningu Gerrard Williams.

Felton heldur því fram að (eins og ég hef rakið áður í annarri grein hér á blogginu) að Hitler og Eva Braun létust í Führerbunkerinum 30. apríl 1945.

Lík þeirra voru aðeins að hluta til brennd og Sovétmenn fundu þau nánast samstundis. Í stað þess að vera flutt leynilega til Moskvu í áratugi (eins og sovéska sagan fullyrðir), leggur Felton til að leifar þeirra hafi verið grafnar mjög nálægt ríkiskanslaranum - hugsanlega í garði, innri garði eða jafnvel undir nálægri götu Kanslarinu.

Hann setur fram kenningu um að sumar leifar gætu enn verið þar í dag, grafnar undir nútíma byggingum eða gangstéttum, vegna þess að var byggt var yfir svæðið frekar en grafið upp að fullu eftir stríðið.

Þessi kenning stangast á við opinberu sovésku útgáfuna, sem segir að leifarnar hafi verið færðar margoft áður en þær voru eyðilagðar árið 1970 og hent í Elbu-ána. Málflutningur Feltons byggir að hluta til á ósamræmi í sovéskum skýrslum og takmörkuðum, óstaðfestum réttarmeinafræðilegum sönnunargögnum sem þær lögðu fram. Auk þess voru Sovétmenn mjög missaga allan tímann.

Ef kenning mín um langt gengna Parkinsonsveiki Hitlers er rétt, þá passar kenning Feltons betur við þann læknisfræðilega veruleika en kenning Williams - því það þýddi að Hitler þyrfti aldrei að lifa af í felum í mörg ár, hann dó einfaldlega á staðnum. Þegar mikilmenni (til góðs eða ills) deyja, vilja menn að þau lifi lengur. Hitler lifir...Elvis lifir....

Að lokum, hvernig Felton og Williams unnu og hvers konar sönnunargögn þeir notuðu.  Felton notaði vitni sem voru á staðnum síðstu klst. Hitlers og skjalagögn.  Williams notaði CIA og FBI gögn sem voru uppfull af orðrómi (enda vissu Bandamenn ekkert um örlög Hitlers vegna missagna Sovétmanna, munnlegan vitnisburð vitna sem umgengu ekki Hitler í Þýskalandi og íhugandi hlekkjarannsóknir!  Hvorn mynduð þið trúa? 

Blaðamaðurinn Gerrard Williams.

 

Dr. Mark Felton

 

Sjóskaðar Færeyinga við Íslandsstrendur - skipstrand Ernestina við Bjarnavík, Selvogi

Stundum erum við fljót að gleyma. Eitt af því eru siglingar Færeyjinga til Íslands fyrr á tíð. Einn af þeim sem hefur haldið þessari sögu uppi er færeyski sagnfræðingurinn Hans Andrias Sölvará (Hans Andrias Sølvará, søgufrøðingur og professari á Søgu- og samfelagsdeildini á Fróðskaparsetri Føroya). Hér er grein hans þýdd en ritari mun bæta við aukafróðleik í upphafi en fyrsta spurningin sem vaknar, hvenær hófu Færeyingar að sigla til Íslands í einhverju mæli?

Fyrsta þekkta skipulagða ferð færeyskra sjómanna til Íslands hófst seint á 19. öld. Það má minnast þess að árið 1872 var mikilvægt, þegar færeyskt fiskiskip (smack), "Fox", var keypt frá Englandi til djúpsjávarveiða, langt frá því að vera í lagi — og frá þessum tíma hófu Færeyingar að veiða ólöglega á íslenskum hafsvæðum. Í sögulegum frásögnum og greinum er vísað til þessa tímabils sem upphafs skipulagðra færeysk-íslenskra siglinga í fiskveiðiiðnaðinum.

Áður voru siglingar frá Færeyjum til Íslands aðallega óreglulegar, í tengslum við slys, skipbrot eða leiguflutninga. En frá um 1872 hófust verulegar, skipulagðar útflutnings-/fiskileiðir frá Færeyjum til Íslands.

Það er þó mögulegt að meiri samræmi við sögulegar heimildir á færeysku, eða frá færeyskum sagnfræðingum, gæti bent til eldri ferða, en sem stöðluð vísindaleg heimild bendir árið 1872 á sjálft sig. En förum nú í frásögn Hans.

Frá árinu 1882 hafa 70 færeysk skipsslys á Íslandi kostað meira en 400 færeyska sjómenn lífið segir Hans.  En hann tekur eitt dæmi sérstaklega fyrir. Ernestina var eitt af þessum skipum, þar sem eitt bragð sjómannsins Ziska Jacobsen bjargaði 17 mönnum. Hann hafði lært að synda í sundlauginni í Grøv frá 1906.

Árið 1930 var Ziska á Íslandi með skipinu Ernestinu þegar stormur skall á. Ernestina var eitt stærsta færeyska fiskiskipið, sem bræðurnir Jógvan Fríðrikk Kjølbro og Dávur í Gerðum keyptu árið 1927. Þann 3. mars 1930 lagði Ernestina af stað frá Klaksvík til Íslands með 26 menn. Dávur í Gerðum var sjálfur skipstjóri.

Um níuleytið að kvöldi 26. mars lenti Ernestina í slæmu veðri, stormi og bitandi kulda á rifi undir Bjarnavík nálægt Selvogi á Íslandi. Þegar risavaxnar öldur skullu á skipið reyndi áhöfnin að bjarga lífi sínu.

Sumir fóru fram í stefni eða út á sprunguna, á meðan aðrir klifruðu upp í mastrið í rigninguna til að halda sér. Stuttu eftir að Ernestina ýtti við, muldi brotnandi sjór allt fyrir ofan káetuna.

Nokkrir menn voru teknir um borð, á meðan hinir börðust í tíu klukkustundir í gegnum stormasama nóttina. Klukkan sjö að morgni spurði Dávur, sem sat fastur í rigningunni, hvort einhver vildi reyna að synda í land. Ziska, sem sat fastur, hljóp í sjóinn.

Þótt enn væri stormasamt tókst Ziska að synda 100 metrana frá Ernestinu og að klettunum undir Bjarnavíkarbergi, þar sem brimið sópaði honum upp hellinn.

Áhöfninni tókst að fá línu í land, sem Ziska batt utan um klett. Þannig komst stór hluti áhafnarinnar í land. Þeir urðu þess varir að átta menn höfðu skolað á land þessa stormasama nótt.

Ziska tókst einnig að klifra upp lóðrétta klettinn, þaðan sem hann sveipaði línu niður til hinna 17, sem gátu þá lesið sig upp.

Þeir gengu í gegnum þykkan snjó til að leita sér hjálpar. Tveir menn voru svo veikir að þeir þurftu að bera. Annar lést áður en þeir komust á bæ, þar sem þeir fengu hjálp og gistingu.

Daginn eftir fóru Íslendingarnir og hluti áhafnarinnar á vettvang slyssins. Þeir sáu ekkert til Ernest, en brak lá á hlíðinni.

Þrjú lík skoluðu á land. Fjórða líkið fannst nokkru síðar. Slysið kostaði níu menn lífið. Fjórir menn komu aldrei aftur.

Eftir að hafa verið á Íslandi í viku kom áhöfnin til Klaksvíkur með "Queen Alexandrine", sem einnig hafði fjórar kistur. Lík fjögurra manna fundust aldrei. Stór mannfjöldi stóð fyrir framan þá við Stangabrúnina, sorgin var mikil.

400 Færeyingar drukknuðu á Íslandi

Ernestina er eitt af um 70 færeyskum skipsbrotum á Íslandi, sem síðan 1882 hafa kostað meira en 400 færeyska sjómenn lífið.

Á þriðja og fjórða áratugnum einum áttu sér stað 30 færeysk skipsbrot á Íslandi og 258 færeyskir menn fórust á besta aldri. Ekkjur og mörg föðurlaus börn voru eftir.

Áhafnir fiskiskipa komu oft úr nokkrum þorpum og slysin settu djúp spor í færeyska samfélagið, menninguna og trúarlífið, sem breyttist mikið á þessum tíma.

Brjóstmynd af Ziska Jacobsen stendur enn sem tákn þessa dapurlega og erfiða tímabils í sögu færeyska fiskveiða og sem tákn um afrek Ziska á Íslandi árið 1930. Ziska Jacobsen var mjög auðmjúkur maður og hann talaði ekki oft um afrekið sem hann framkvæmdi.

Það er lítill vafi á því að slysið, sem kostaði níu menn á hátindi sínum lífið fyrir augum hans, hefur skyggt á þá staðreynd að Ziska bjargaði 17 mannslífum.

Eftir að Útvarp Færeyja var stofnað árið 1957 voru gerðar nokkrar tilraunir til að fá Ziska Jacbosen til að segja frá afrekinu sem hann framkvæmdi þegar Ernestina lenti suður á landi árið 1930. Ziska slapp undan þar til 10. nóvember 1971, þegar útvarpsmaðurinn Árni Absalonsen tókst að ná Ziska Jacobsen á segulband.

Upptökubúnaðurinn var ekki eins góður þá og hann er nú, og upptakan mótast einnig af því að heyrist að Árni Absalonsen sé fullkomlega meðvitaður um að þetta sé eina tækifærið sem hann fær til að fá Ziska á segulband. Hann ýtir bara á "upptaka" og vonar að allt komi upp.

Hér endar grein Hans en heyra má viðtalið hér í meðfylgjandi hlekk.  Lesa má greina hér í Bragdið hjá Ziska bjargaði 17 av manningini á Ernestinu Ritari biðst afsökunar á lélegri þýðingu.

 

Hvers vegna eru ekki til hús eða byggingar frá miðöldum á Íslandi?

Þegar ritari hóf sagnfræði nám sitt vaknaði þessi spurning en prófesorarnir voru ekkert að reyna að svara þessari spurningu, svo ritari muni eftir. 

Hvers vegna eru þá ekki til byggingar frá miðöldum á Íslandi? Hvers vegna notuðu Íslendingar ekki steinlím til að búa til hús byggð úr steini? Grænlendingar sem fluttust yfir um 1000 byggðu kirkjur og hús úr steinum (þurrveggir = hlaðnir veggir). Færeyingar byggðu eins og Grænlendingar en líka eins og Íslendingar.  Skýringin er ef til vill einföld, náttúrulegar aðstæður.

Byggingarefni og náttúrulegar aðstæður á Íslandi - Skortur á timbri og kalki: Á miðöldum vantaði á Íslandi tvö lykilefni til steinbygginga, kalk og byggingatimbur.

Til að búa til varanleg húsakynni er nauðsynlegt til að búa til steinlím eða kalkmúr. Kalkstein finnst nánast ekki á Íslandi og ekki var farið að framleiða kalk úr skeljum (sem þó var hugsanlega mögulegt) fyrr en löngu síðar. Gott byggingatimbur skorti og voru bara stór skrauthýsi eins og dómkirkjurnar á Hólum og Skálholti byggðar úr timbri.  Það var flutt inn í litlu magni og nýtt mjög sparlega, því því þurfti að verja gegn veðri. Þetta takmarkaði líka burðarvirki fyrir þyngri byggingar.

Veðurfar og jarðskjálftar

Ísland er mjög vindasamt og rakt – þurrir steinveggir (þ.e. hlaðnir án múrs) veita lítinn einangrun og eru illa fallnir til vetrarveðra. Ísland er líka á eldvirku og skjálftasömu svæði. Það þýðir að steinbyggingar með stífri samsetningu (t.d. múrhúðaðar) hefðu haft tilhneigingu til að springa eða hrynja í jarðskjálftum.

Menningarleg og félagsleg hefð

Torfbæir voru aðlagaðir  að náttúrunni. Íslendingar þróuðu snemma hagkvæma byggingaraðferð sem hentaði vel,  Grunnur úr steini og tré, en veggir og þök úr torfi, mold og grjóti.  Þetta gaf einangrun sem hentaði íslenskum vetri betur en berir steinveggir. Slík hús voru líka ódýr, miðað við að flytja inn byggingarefni eða finna kalk. Val á efni = val byggt á reynslu. Torfhúsin voru meira að segja endurnýjuð eða byggð upp að nýju á nokkurra áratuga fresti. Þau voru hluti af hringrás, ekki varanleg "steinsteypt" menning eins og í Róm.

Á Vestfjörðum og sums staðar við norðurströndina (t.d. í Árneshreppi) var mikið af rekaviði. Rekaviður frá Síberíu (með hafstraumum) safnaðist fyrir á ströndum og nýtist vel í bátasmíði og húsgrindur. En samt voru húsin yfirleitt torfbæir með rekavið í burðarvirkjum. Veggir og þök voru úr torfi og grjóti – viðurinn var of verðmætur til að nota í heilbyggð hús.

Samanburður við Grænland

Grænlendingar voru norrænir að uppruna, en byggðu hús úr steini í Eiríksfirði og Brattahlíð – þar var steinn í yfirflæði, torf og viður var aftur á móti af skornum skammti. Í Grænlandi voru líka minni jarðskjálftar, þurrara loftslag, og því hentuðu þurrhlaðnir steinveggir betur. Ekki er víst að byggingarnar hafi verið hlýjar eða þægilegar, en þær voru oft notaðar sem kirkjur og virðingarsæti (eign prests, höfðingja).

Færeysk byggingalist - brú á milli tveggja bakka

Færeyingar byggðu eins og Grænlendingar en líka eins og Íslendingar. Líkindi eru með Íslendingum, s.s. torfbærir og timbur  Torf og grjót voru lengi vel meginefni í sveitahúsum Færeyja, rétt eins og á Íslandi. Gamlir torfbæir og hús með grjóthleðslum og timburþökum voru algeng fram á 19. öld.

Það sem líklega gerði þetta mögulegt var góð aðgengi að grjóti og torfi, En takmarkað timbur, sem varð til þess að fólk blandaði saman efni eftir þörf, rétt eins og á Ísland. Líkindi með Grænlendingum, steinhús og þurrhlaðnir veggir. Í sumum færeyskum þorpum má finna eldri hlaðin steinhús (einkum sem geymslur, smiðjur og fiskihjallar. Þetta minnir um margt á byggingaraðferðir í Grænlandi, þar sem ekki var torf í boði en nóg af steini.

Samantekt - Af hverju engin hús frá miðöldum?

Meginástæðan: Torf og timbur hús grotna niður og þau voru endurbyggð á ~30–60 ára fresti. Enginn sá tilgang í að varðveita hús sérstaklega — þau voru nýtt og rifin eftir þörf. Við höfum mörg fornleifagögn, en fáar byggingar lifa svo lengi nema þær séu úr steini eða vel varðveittar timburhús.  Elstu varðveittu hús á Íslandi eru af dönsku áhrifasvæði, og flest frá 1750–1800. Almenningur byggði áfram torfbæi, sem grotna niður og skilja lítið eftir sig ef ekki eru grafnar fornleifar. Á Vestfjörðum var mikið byggt með rekaviði, en ekki í þeim mæli að heil hús lifðu af öldum saman. Ísland varð ekki með stein- eða timburhúsamenningu fyrr en iðnvæðing og verslun Dana tóku við handritin af torfbænum.

Svo er það önnur saga hversu Íslendingar eru lélegir að viðhalda húsum frá 19. og 20. öld þegar þekkingin er meiri? Önnur raunarsaga er saga báta og skipa síðastliðna alda, allt rifið niður í brotajárn eða hent á bálköst. Síðasta dæmið um skip sem hefði átt halda á landinu er rannsóknarskipið Bjarni Sæmundsson. Mikil saga á bakvið þetta skip og hefði verið gaman að hafa það til sýnis fyrir skólakrakka á skipasafninu í Reykjavík.

Eignaupptökur Dana á Íslandi í kjölfar siðaskiptanna 1540–1550

Ritari ákvað að spyrja Völvu (ChatGPT) út í eignatilfærslu frá Íslandi um siðaskiptin til Danmerkur.

Fáir sem gera sér grein fyrir að síðmiðalda Ísland var tiltölulega auðugt samfélag og tímabil, sérstaklega þegar fiskveiðar Englending og Þjóðverja hófust á 15. öld. Fiskurinn hefur alltaf verið uppspretta auðæfa á Íslandi, ekki sauðkindin.

Ritari (ég) spurði, því að sagnfræðingar sem ég hef talað við hafa ekki getið komið með svör en ég hef hvorki tíma né efni á að rannsaka þetta sjálfur, utan það að þetta er utan míns sérsviðs.

En samt sem áður, er þetta áhugavert rannsóknarefni. Hér kemur "skýrsla" völvu sem mér finnst vanmeta raunveruleg verðmæti og samfélagsþjónustu sem kirkjan veitti. Til dæmi ráku klaustri athvarf fyrir gamalmenni (sem höfðu efni á því) og sjúkraþjónustu við almenning ásamt fátækra aðstoð (sjá skiptingu tíundar), allt sem hvarf og ekki verður metið til fjár.

Inngangur

Tilgangur skýrslunnar er að meta umfang eignaupptöku Dana eftir siðaskiptin á Íslandi. Áhersla er lögð á árin 1537–1555 með sérstakri athygli á eignayfirfærslu frá kirkju og biskupsstólum til danska konungsvaldsins eftir aftöku Jóns Arasonar.

Völva segir að 30 - 40 milljarðar að núvirði hafi tekið/rænt á 13 árum, en það er í raun ekki hægt að bera saman, því að íslenskt samfélag þá var einfaldara, fátækara og slík eignaupptaka algjöra gereyðing. Arðránið hélt áfram næstu tvær aldir og hert var á því með upphaf einokunarverslunina 1602. Einokunartímabilið hófst árið 1602 og stóð til ársloka 1787. Þá voru stofnaðir kaupstaðir og bæir og þorp byrjuðu a myndast og þar með fiskveiðar eitthvað afrakstri vinnu Íslendinga hélst í landi. Áður rann allt úr landi og höfðingjarnir voru svo aumir, að þeir bjuggu í hreysum.

Það er engin tilviljun að næstu tvær aldir, 17. og 18. öldin, væru sannarlega myrkar aldir, fátækt, barlómur höfingjastéttarinnar sem sendi í sífellu bænaskjöl til kóngsins (og menn smjöðruðu fyrir kóngi) og efnahagsleg örbirgð. Það byrjaði að rætast úr, akkúrat tveimur öldum eftir siðaskipting (1550 - 1750 = myrkar (mið)aldir) þegar Innréttingin var stofnuð - fyrsta íslenska hlutafélagið, þökk sé áhrifum upplýsingarinnar.

Sögulegur bakgrunnur

Siðaskiptin voru ekki aðeins trúarleg umbreyting heldur einnig valdarán. Þegar Jón Arason var tekinn af lífi 1550 var lúthersk trú lögfest og eignir kirkjunnar gerðar upptækar í nafni konungs.

Hvernig Danir stálu Íslandi: Eignaupptökur í siðaskiptunum

Á fáum árum um miðja 16. öld voru Íslendingar sviptir stórum hluta auðs síns. Þegar siðaskiptin fóru fram með valdboði Dana, og biskup Jón Arason var hálshöggvinn árið 1550, tók danska krúnan til sín allar eignir biskupsstólanna á Hólum og í Skálholti — þúsundir jarða, silfurgripi, kirkjubækur og jafnvel kirkjuklukkur. Þessar eignir, sem áður þjónuðu samfélaginu, voru fluttar á skipum til Danmerkur og nýttar þar af konungi. Með samtímatilskipunum Kristjáns III konungs er ljóst að markmiðið var ekki aðeins trúarlegt heldur einnig efnahagslegt.

Núverandi mat sýnir að Danir tóku verðmæti sem samsvara að minnsta kosti 30–40 milljörðum króna í nútímagildi. Þetta er ein stærsta eignaupptaka í sögu Íslands — og hún fór fram án bóta, án réttarfars og með vopnavaldi. Eftir sátu Íslendingar fátækir, trúarlega sundraðir — og um tíma án eigin menningarlegra stofnana.

Þetta var ekki aðeins siðaskipti: þetta var eignayfirfærsla og valdarán.

Eignir sem voru teknar

Helstu eignir sem voru teknar eða fluttar úr landi voru:

• - Jarðir biskupsstólanna á Hólum og í Skálholti
• - Kirkjugripir: silfurkaleikar, skrúðar, bækur, kirkjuklukkur
• - Handrit og menningarverðmæti

Flutningur eignanna

Flestar eignir voru fluttar með skipum til Danmerkur. Bréf frá Kristjáni III staðfesta að markmiðið var bæði trúarlegt og efnahagslegt. Málmar voru bræddir, skrúðar seldir eða nýttir af konungi.

Verðmætaáætlun

Eignategund	Uppruni	Áætlað virði (dalar)	Nútímagildi (ISK)
Jarðir biskupsstóla	Hólar, Skálholt	3.000–4.000	20–30 milljarðar
Silfur- og kirkjugripir	Allar kirkjur	500–800	4–6 milljarðar
Kirkjubækur, klukkur	Í heild	Óviss	?
Heildarmat		~4.000–5.000	~30–40 milljarðar

Áhrif eignatöku og niðurstöður

Eignaupptökurnar höfðu djúp áhrif á efnahag þjóðarinnar og menningarlegt sjálfstæði. Þær marka tímamót í niðurlægingu sjálfstæðrar kirkjustofnunar á Íslandi og stuðla að auknu valdi erlends ríkisvalds.

Ritari veit ekkert hvort að Völva hafi rétt fyrir sér. En hún getur lesið íslensku og dönsku (og öll tungumál heimsins), hefur aðgang að skjalasöfn sem tæki sagnfræðing árabil að kemba. En við vitum fyrir, af sögulegum heimildum, að íslenskt þjóðfélag beið mikla hnekki um siðaskiptin. Það er staðreynd. Kannski erum við enn að súpa seiðið af því í dag. Kannski væru Íslendingar um 1 milljón talsins í dag og landið ekki svona illa farið gróðurfarslega? Hver veit. 

Danskir sjóræningjar á Íslandi árið 1604

Árið 1604, þegar einokunarverslun Dana var að ná yfirhöndinni á Íslandi og íslenskir höfðingjar höfðu litla beina stjórn á strandhöfnum sínum, kemur upp undarlegt hernaðarlegt fyrirbæri:

Danakonungur veitir leyfi til vopnaðra verslunarflota, skipaðra mönnum sem höfðu áður stundað sjórán við Eystrasalt – og þeir koma til Íslands sem vopnaðir vöruflutningamenn með full rétt til að beita valdi ef viðnám mætti.

Þessir „verslunarmenn“ eru í raun enduruppteknir sjóræningjar ("fribyttere") sem fá konungsbréf um leyfilega vopnaburð. Þeir gista á staðbundnum höfnum (t.d. í Grindavík og í Flatey) og um sumarið 1604 skrá íslenskir bændur ógnanir, mannránstilraunir og gripdeildir þar sem heimamenn urðu að lúta vopnum þeirra.

Heimildir:

1. Kongelige Reskripter og Breve vedr. Island, 1604, Rigsarkivet
   – þar kemur fyrir orðalagið "ret for vordne købmænd at beskytte sig selv med våben mod ufredelige islændinge"
2. Þingbækur Reykjavíkur 1604–1605
   – Kvartanir frá bændum um "menn á skipum sem hefja kasti og reiða byssur"
3. Maritime Violence and Danish Commerce in the North Atlantic, Ársrit Hafnarháskóla (2007)
   – grein um notkun "reformed pirates" í þjónustu konungs í verslunarsvæðum Norðursjávar og Íslands.

Þetta var í raun hernaðarlegt valdframsal til einkaaðila, rétt eins og "privateers" í ensku heimsveldinu – nema á íslensku landsvæði, gegn vilja heimamanna. Þetta er ekki kennt sem sjórán, heldur "verslunartrygging" — en í reynd hernaðarleg stjórn að neðan. 

Óþekkt hernaðartilraun 1541: Sérsveit danskra og íslenskra manna með byssur ætlaði að handtaka báða biskupana samtímis

Ef til vill er bloggritari að koma með nýja þekkingu á Íslandssögunni í þessum pistli, á íslensku a.m.k. En þessi saga er til á dönsku. Hún er eftirfarandi:

Árið 1541, þegar Kristján III konungur Danmerkur ákvað að innleiða lútersku trú í stað kaþólsku á Íslandi, lagði hann upp með samræmda hernaðaráætlun: að handtaka báða kaþólsku biskupana – Ögmund Pálsson í Skálholti og Jón Arason í Hólum – nánast samtímis.

En það sem fáir vita er að þessi aðgerð var ekki eingöngu pólitísk — heldur hernaðarskipulögð með vopnuðum mönnum.

Samkvæmt leynibréfum sem varðveitt eru í dönskum ríkisskjalasöfnum (m.a. Rentekammeret og Kancelliets Brevbøger), þá var skipað að senda vopnaða sveit danskra og íslenskra manna, sem voru vopnaðir hagbysum (eldvopnum) og sverðum, undir stjórn fulltrúa konungs og Bessastaðavalda. Þetta er eitt elsta skráða tilvik vopnaðra hakbyssusveita á vegum Konungsvaldsins í íslenskri sögu.

Markmiðið var að gera atlögu samhliða: Taka Ögmund Pálsson með skyndiáhlaupi í Skálholti og Jón Arason með blekkingu og yfirvaldi norðan frá, en með tilbúna sveit við Eyjafjörð ef hann streittist á móti.

Hvað fór úrskeiðis?

Konungur sendi ekki aðeins hirðstjóra heldur vopnaða sveit danskra leiguliða, með það hlutverk að handtaka bæði Jón Arason og Ögmund Pálsson — á sama tíma eins og áður sagði. Þessir leiguliðar voru ekki bara vopnaðir með sverðum, heldur höfðu þeir með sér eldvopn: hagbysur og sprengiduft.

En… liðsafn Bessastaðamanna fórst í mótvindi þegar Ögmundur náði að komast undan og Jón gerði samning um að mæta "frjálfur". Planið klikkaði — en það var til!

En Danir náðu á endanum í skottið á Ögmundi Skálholtsbiskupi. Christoffer Huitfeldt, sendimaður Danakonungs, handtók Ögmund á heimili Ásdísar systur hans á Hjalla í Ölfusi 2. júní 1541. Sendimenn Christoffers tóku biskup, sem þá var orðinn blindur, og báru hann út fáklæddan. Hétu þeir honum frelsi ef hann léti af hendi allar eigur sínar, þar á meðal 50 jarðir og offjár í silfri og ýmsum gersemum. Er hann hafði samþykkt þetta, svikust þeir um að láta hann lausan, en hirtu eigur hans og fluttu hann nauðugan út á skip. Hann var fluttur áleiðis til Danmerkur, en andaðist á leiðinni. Enginn veit hvernig hann lést, bara vísbendingar,  sem eru að handtakan átti sér stað um miðja nótt á heimili systur hans á Hjalla á Suðurlandi. Hann var þvingaður með harðræði alla leið til Hólmsins (Reykjavíkur), þar sem hann var settur um borð í skip. Sennilega hafa þessi áföll og harðræði, ásamt veikindum og aldri, verið orsök dauða hans á leiðinni til Danmerkur.

 

Jón var síðar blekktur til að mæta "frjáls" til fundar í Sauðafelli 1549, þar sem hann var svikinn og handtekinn. Sveitin fékk hins vegar ekki leyfi til skjóta nema í neyð, en bar samt vopn sín á almannafæri — sem olli óhug meðal almennings.

Af hverju er þetta gleymt?

Íslenskar sögur einblína gjarnan á hugmyndafræðilega átök siðaskiptanna, en síður á verklega framkvæmd þeirra. Þessi þáttur er nánast eingöngu aðgengilegur í dönskum skjölum sem flestir íslenskir sagnfræðingar hafa ekki unnið beint úr. Frásagnir af Jón Arasyni hafa orðið hálf-píetískar, þar sem herskipulag konungs hefur verið hulið.

Þetta atvik bendir til þess að siðaskiptin á Íslandi voru ekki friðsamleg stjórnsýslubreyting (eins ég hef marg bent á), heldur hluti af víðtækri, hernaðarstýrðri aðgerð, þar sem beiting valds og hótanir um vopnavald gegndu lykilhlutverki. Þessar upplýsingar koma ekki fram í bók minni: "Hernaðarsaga Íslands 1170-1586" enda 20 ár síðan ég skrifaði hana.

Þessar heimildir eru til í danskri doktorsritgerð (t.d. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island, ca. 1520–1560).

Helstu heimildir og fræðileg umfjöllun:

1. Kancelliets Brevbøger vedr. Island (KBvI), 1530–1550. Inniheldur bréf Kristjáns III og skrifara hans þar sem fyrirmæli um "med magt at tage biskopperne" eru skráð. Þar kemur fram að beita mætti vopnum ef nauðsyn krefur. Dansk Rigsarkiv, KBvI, vol. 3, bls. ca. 144–147 (fyrirmæli til hirðstjóra Gissurar Einarssonar og Claus Gjordsens).

2. Rentekammerets regnskaber, Island 1541–1542. Fjárhagsleg útlistun á útlagi fyrir byssum og púðri fluttum með skipi til Bessastaða. Skýrir "skotvopn til notkunar ef uppreisn verður".

3. Den lutherske statsformation i Nidaros og Island ca. 1520–1560. Doktorsritgerð, Universitetet i Oslo, 1989 (óútgefin).Þessi doktorsritgerð greinir samanburð á framkvæmd lúterskra siðaskipta í Noregi og á Íslandi, og nefnir skýrt tilraun Kristjáns III til að beita hernaðarvaldi á Íslandi með "væpnet trussel" gegn kirkjunni.

4. Siðaskiptin á Íslandi – Söguleg yfirlit eftir Loft Guðmundsson (1951).Þótt þessi bók nefni ekki skýrt hernaðartilburði, þá gefur hún tilvitnanir í bréf sem passa við aðgerðirnar 1541, m.a. skipanir um að "gæta þess að biskuparnir vilji hlýða".  

Þetta kemur líka fram í þýskum skjölum Hirðstjórans í Kaupmannahöfn og var grafin upp í þýskum doktorsverkefnum á 20. öld, en ekki tekin með í hefðbundnar íslenskar handritasögur. Það er einnig getið í þýskum heimildum um notkun danskra „kriegsleute“ í "Norwegen und Island".

Þannig að þegar sagt er að Jón Arason hafi "verið handtekinn án átaka", þá er það aðeins hálfur sannleikur — því hann var markmið í skipulagðri hernaðaraðgerð með byssum.

Af hverju iðnvæddist Róm ekki?

Byrjum á hefðbundinni skoðun um hvers vegna Róm til forna iðnvæddist ekki. Forn-Róm hóf ekki iðnbylting af ýmsum samtengdum ástæðum - tæknilegum, félagslegum, efnahagslegum og menningarlegum. Hið fyrsta var að orkulindir voru takmarkaðar og ekkert gufuafl til staðar. Lykillinn að iðnbyltingunni var notkun jarðefnaeldsneytis (sérstaklega kola) til að knýja gufuvélar (og er enn grunnorka nútíma iðnríkja). Róm treysti að mestu leyti á orku manna, dýra og vatns, en ekkert af þessu virkaði vel.

Enginn hvati til nýsköpunar var umfram vöðva. Með aðgang að miklum fjölda þræla var minni þrýstingur til að þróa vinnuaflssparandi vélar. Rómverjar gerðu tilraunir og komu með snilldarútfærslur á tæknilegum hlutum en það vantaði samtengingu milli hávísinda og hagnýtra vísinda. Kem inn á það síðar í pistilinum.

Önnur skýring er að vísindaleg aðferð og tæknileg beiting voru vanþróuð. Rómversk verkfræði var hagnýt, ekki fræðileg. Þeir voru framúrskarandi í að byggja vegi, vatnsveitur og byggingarlist, en þeir þróuðu ekki kerfisbundna, tilraunakennda vísindi sem gætu leitt til byltingar í orku, vélfræði eða efnafræði. Grísk náttúruheimspeki (sem hafði áhrif á rómverska hugsun) var hugleiðandi, ekki tilraunakennd (að mestu leyti).

Svo er það skortur á fjármagnssöfnun og fjármálastofnunum sem voru komnar fram á árnýöld. Bankar voru orðnir þróaðir á síðmiðöldum og þeir komu með fjármagnið sem þurfti til að knýja fram einkaframtakið til að hefja nýja iðngrein eða fyrirtæki. Þó að Róm hefði haft peningahagkerfi og einhverja bankastarfsemi, skorti það nútímaleg fjármálatæki, svo hlutafélög (sem Evrópumenn stofnuðu þegar þeir voru að leggja undir sig heiminn - hver kannast ekki við Austur Indía félagið?), kauphallir, einkaleyfi og stórfellda endurfjárfestingu fjármagns.

Auðurinn í Róm, sem nóg til var af vegna arðrán hertekina svæða,  var yfirleitt notaður til landkaupa, munaðarneyslu eða stjórnmálalegs valds, ekki iðnaðarþróunar. Hagkerfi heimsveldisins var gríðarstórt en ekki fullkomlega samþætt á þann hátt að það myndi styðja miðstýrða fjöldaframleiðslu. Verslun var mikil en einbeitt var að munaðarvörum og nauðsynjavörum, ekki iðnaðarvörum eða vélrænni framleiðslu.

Svo var það viðhorfið til vinnu.  Hjá rómversku yfirstéttinni var viðhorfið líkt og hjá evrópsku aðalmannastéttinni, hún leit á handavinnu og viðskipti sem lágstöðuiðnað. Gildi þeirra lágu í landeign, hernaði og stjórnarháttum, ekki nýsköpun eða framleiðslu. Hins vegar var komin fram borgarastétt í Evrópu á árnýöld sem var efnuð, menntuð og viljug til að fjárfesta.

Tæknibreytingar voru ekki endilega taldar framfarir; stöðugleiki og hefð voru oft metin meira en umbreytingar. Þó að hlutar heimsveldisins hefðu kol (t.d. Bretland), þá var ekkert efnahagslegt eða skipulagslegt kerfi til að nýta það í stórum stíl til iðnaðar. Járnframleiðsla var til staðar en var lítil og dreifð, án byltingar í málmvinnslu eins og í Englandi á 18. öld.

Fræðimaðurinn Kyle Harper kom með dýpri skýringu en hann lagði áherslu á skortinu á samleitni milli vísinda og tækni. Hvað er átt við með því?

Í Rómaveldi til forna voru vísindamenn (náttúruheimspekingar) og tæknifræðingar (handverksmenn, verkfræðingar) félagslega og vitsmunalega aðskildir. Harper sagði því að "Heimar abstraktrar fræðilegrar þekkingar og verklegrar tæknilegrar iðkunar voru áfram aðskildir." Sjá meðfylgjandi myndband.

Rómverska yfirstéttin var oft dregin að frumspeki, siðfræði eða náttúruheimspeki - ekki verklegum tilraunum enda var hún "aðalsmanna stétt" eins og sú sem var í Evrópu áður en borgarstéttin gekk í bandalag við konunginn/konungsvaldið og aflagði vald aðalsmanna og kom öllu af stað.

Verkfræðingar og handverksmenn voru hins vegar hagnýtir, oft af lágum félagslegum stöðu og skrifuðu ekki ritgerðir eða höfðu áhrif á vitsmunalíf yfirstéttarinnar og oft ekki mikið hærra skrifaðir en þrælarnir sem þeir kepptu við.

Iðnbyltingin átti sér hins vegar stað þegar vísindabyltingin átti sér stað á 17. öld og lagði abstrakt grunn (Newtons-vélfræði, varmafræði) að iðnvæddu samfélagi. Þessar abstrakt meginreglur fóðruðust síðan beint inn í tæknilegar uppfinningar (gufuvélar, málmvinnsla, efnafræði).

Harper notar hugtakið "þekkingarhindrun" til að lýsa hugmyndafræðilegri aðskilnaði í fornöld milli þess að skilja heiminn og umbreyta honum. Grísk-rómverska þekkingarlíkanið lagði oft áherslu á íhugun fremur en stjórn.

Þvert á móti leit Evrópa eftir vísindabyltinguna á þekkingu sem vald - hugmynd Bacons um að vísindi ættu að bæta mannlíf með því að ná tökum á náttúrunni. Upplýsingin var vendipunkturinn. Iðnbyltingin átti sér ekki stað á endurreisnartímanum, þrátt fyrir miklar framfarir í list og námi. Hún gerðist á upplýsinginni, þegar hugsuðir fóru að sameina skynsemi og nytsemi.

Harper bendir á að þetta var þegar náttúrulögmál fóru að upplýsa verkfræði:

Lögmál varmafræðinnar leiddu til gufuvélarinnar.

Uppgötvanir í efnafræði leiddu til nýrra iðnaðarferla.

Stærðfræði varð tungumál vélrænnar hönnunar.

Þessi samruni abstraktrar og hagnýtrar þekkingar var einfaldlega fjarverandi í Róm, jafnvel þótt þar væri mannafli, vegir og heimsveldi.

Kenning Harpers er því eftirfarandi:

Lykilmunurinn er ekki bara þrælahald, kol eða markaðir.

Það er heimspekileg og menningarleg aðskilnaður kenningar og framkvæmdar í fornöld.

Róm skapaði aldrei afturvirka lykkju milli vísinda og tækni.

Þetta gerir iðnbyltinguna ekki óumflýjanlega, heldur var afurð mjög sérstakrar vitsmunalegrar og menningarlegrar umbreytingar – atriði sem Harper leggur áherslu á til að sýna fram á hversu einstök og nútímaleg sú samleitni í raun var.

Í stuttu máli heldur Harper því fram að iðnbyltingin hafi ekki eingöngu átt sér stað vegna efnahagslegra eða landfræðilegra þátta, heldur vegna einstakrar samleitni milli abstraktrar vísindalegrar þekkingar og hagnýtrar vélatækni - eitthvað sem Forn-Róm náði aldrei að höndla.

Að lokum, iðnbyltingin hefði ekki átt sér stað ef upplýsingin hefði átt sér stað. Bloggritari spurði ChatGPT út í þetta og hún segir:

Upplýsingin skapaði menntaðan verkfræðigrundvöll

• Upplýsingin ýtti undir rökhyggju, vísindalega hugsun og almennari menntun.

• Hún færði skynsemi og reynslu í öndvegi, og losaði hugann úr viðjum hefðar og trúar.

• Menn lærðu að mæla, prófa, framkvæma tilraunir og betrumbæta hagnýtingu náttúrulögmála — sem leiddi til tæknibyltinga.

• Hugmyndir Newtons, Galileos og Descartes voru grunnur að þeim skilningi sem gerði vélar, orku og eðlisfræði skiljanlega.

 

2. Tæknin og vísindin voru afurð upplýsingarinnar

• Iðnbyltingin byggðist á uppfinningum eins og gufuvélinni, spunavélum og vefnaðarvélum — sem voru nátengdar nýrri vísindalegri þekkingu.

• Þessi þróun gerðist ekki í tómarúmi. Hún byggði á aðgengi að bókum, ritum og skráningu — afleiðing prentvélar Gutenbergs og upplýsingatímans.

3. Upplýsingin breytti samfélagsgerðinni

• Hún leiddi til:

  • Aukin frjálslyndi

  • Tvískipting valds

  • Skilningur á eignarrétti og frjálsum markaði (t.d. hugmyndir John Locke og Adam Smith)

• Þetta var pólitískt og efnahagslegt umhverfi sem studdi við nýsköpun og fyrirtæki.

• Iðnbyltingin þurfti fagkerfi, réttarkerfi, eignarrétt og fjármálakerfi sem voru mótuð á grunni upplýsingarinnar.

En ChatGPT gleymir að minnast á prentbyltingu Gutenbergs (um 1450) var upphafspunkturinn sem gerði upplýsingaröldina, siðaskiptin, vísindabyltinguna og iðnbyltinguna mögulega. Hún var eins og kveikjan sem tendraði alla næstu bylgjur framfara. Þekkingin hætti að vera forréttindi fárra og upplýsingar bárust til allra.

Vinstri saga er uppfull af ranghugmyndum

Það tekur langan tíma að átta sig á veruleikanum sem við lifum í. Við fæðumst tabula rasa, og þurfum að byggja upp þekkingu okkar á umheiminum í raun sjálf.  Flestir fá bara grunnþekkingu í sögu, bara yfirlitssögu. Fólk rétt þekkir eigin sögu (varla eigin ættarsögu) og þarf að lesa sér til ef það vill vita meira.  Bloggritari er sagnfræðingur og þrátt fyrir áratuga stúdíu og lestur, eru brotin enn að raðast saman í heildarmyndina hvernig og af hverju hlutirnir eru eins og þeir eru í dag.

Sjálfur fór bloggritari í gegnum langt háskólanám á yngri árum og ef hann hefði ekki verið vel lesinn áður, hefði hann látið sagnfræðikennaranna stýra sér. Þeir voru nefnilega upp til hópa marxista og sumir voru ekkert að fela það. Sögusýnin var eftir því, Nýmarxísk sýn á umheiminn. Þetta smitar svo niður skólakerfið, jú þessir sagnfræðingar sem útskrifast eru uppfullir af þessari hugmyndafræði og skrifa kennslubækur í þessum anda. Kennaraháskóli Íslands var hvað verstur í þessum efnum.

Í meðfylgjandi myndbandi er rætt um hvernig vestræn menning og saga er markviss rökkuð niður hjá virtum háskólum erlendis. Allt jákvætt sem gert hefur verið, gert lítið úr og hetjur eins og Winston Churchill eru bara rasistar.

Sagnfræðingurinn Rafe Heydel-Mankoo fer hér kerfisbundið í gegnum hvernig sagan hefur verið afbökuð. Hann segir að nýlendustefnan og kapitalisminn hafi í raun lyft mörgum ríkjum úr viðjum fátæktar.  Hann tekur dæmi. Þrælahald. Þegar Evrópumenn komu að Vestur-Afríku í leit að þrælum fyrir nýja heiminn, mættur þeir fyrir margra alda gamla hefð fyrir þrælahaldi, mjög þróaðan álfumarkað. Þar voru Arabar öflugir en líka innlendir leiðtogar.

Evrópumenn fóru á markaðanna á ströndunum og keyptu á mörkuðum sem voru fyrir hendi. Svo gerðist það ótrúlega, en breska heimsveldið bannaði þrælahald og -sölu upp úr 1800 og lögðu mikið á sig að útrýma því. Þeim tókst að stöðva siglingu með þræla yfir Atlantshafið en þrælahald hélt áfram í innviðum Afríku, eða þar til Evrópumenn lögðu undir sig álfuna á seinni helmingi 19. aldar. Þeir þurftu að leggja mikið á sig til að stoppa söluna alfarið. Arabar héldu þrælasölu áfram á 20. öld og í raun er fólk enn selt í mansal í dag um allan heim.

Bresku nýlenduherrarnir voru ekki verri en það, að breska heimsveldið sleppti friðsamlega nýlendum sínum og nánast öll ríkin hafa kosið að vera hluti af breska samveldinu. Ríkin hafa haldið í margar breskar réttarhefðir og stjórnkerfisuppbyggingu. Saga þessara ríkja - margra - hefur ekki verið glæsileg síðan nýlenduherrarnir slepptu af þeim höndum. Það er ekki hægt að kenna nýlendustefnu um hvað fer úrskeiðis í dag þegar ríkið varð sjálfstætt fyrir 70 árum.

Hér á Íslandi hafa menn farið í kringum heitan graut. Kennt er hliðarsaga.  Kennd er t.d. saga Ingibjargar Einarsdóttur, eiginkonu Jóns Sigurðssonar. Af hverju? Hvað gerði hún fyrir sögu Íslands annað en að skaffa kaffi og meðlæti fyrir gesti Jóns? Svona hliðarsaga er skemmtileg aflestrar fyrir sögunörda en kannski ekki fyrir almenna kennslu í grunnskólum.

Vinsæl er þáttaröð á Netflix sem kallast "Vikings". Þvílík afbökun á sögu er varla hægt að finna neinn staðar annars staðar. Konur eru sýndar sem bardagamenn og höggva mann og annan. Hafa þeir sem skrifa handritið farið í full herklæði og mundað sverð? Það þarf gríðarlega öfluga upphandleggs vöðva til að beita sverði, nokkuð sem konur hafa ekki. Konur fóru ekki í víking, því að hver átti að sjá um búið á meðan, barnaskarann og dýrin? Konur voru nánast alltaf óléttar vegna engra getnaðarvarna. Væri ólétt kona send á vígvöllinn? 

Ef menn vilja í raun vita hvernig hernaður var stundaður á víkingaöld, þá ættu þeir að lesa Sturlungu sem er samtímasaga eða Sverris sögu konungs. Hernaður á 13. öld var nefnilega ekki frábrugðinn þeim sem stundaður var á víkingaöld. Hvergi er talað um að konur taki þátt í bardögum. 

Að lokum. Sagan er ekki svart hvít. Menn gerðu margt rang en líka rétt fyrr á tíð samkvæmt okkar mælikvarða. En hvernig getum við dæmt annað fólk, með aðra menningu út frá nútímanum? Nútíma gildum. Erum við ekki föst í núinu og þeirri menningu sem við lifum í? Það sama gilti um fólkið á hverjum tíma.

 

rr

 

 

Víkinga hugtakið nýlegt?

Þegar víkingaskip fóru að birtast meðfram ströndum Evrópu á 8. öld vöktu þau bæði undrun og ótta. Norðan menn birtust ekki bara með sverðum, heldur með vörur, tungumál, siði og allt annan lífsstíl. Samfélögin sem þeir hittu kölluðu þá ekki "víkinga" eins og við gerum í dag, heldur gáfu þeim nöfn sem endurspegla hvernig litið var á þá - sem ókunnuga, nágranna, gesti eða gesti sem maður var ekki alveg viss um hvernig ætti að meðhöndla.

Í Englandi voru þeir almennt nefndir Dane – Danir – hugtak sem notað er um alla þá sem koma að norðan, hvort sem þeir voru í raun danskir eða norskir að uppruna. Á Írlandi gerðu þeir greinarmun á dubgaill og finngaill - dökku og ljósu yfirliti útlendingarnir - kannski til að aðgreina þá eftir uppruna, tungumáli eða stíl, eða einfaldlega út frá því hvernig þeir birtust.

Í þýskumælandi héruðum voru þeir kallaðir askomanner - öskumenn - líklega innblásnir af skipum sínum, sem oft voru smíðuð úr öskuviði. Einföld athugun, en samt með næstum ljóðrænum hljómgrunni. Á múslima hluta Spánar var vísað til þeirra sem al-Majus, orð sem gæti þýtt allt frá heiðingjum til dularfullra utanaðkomandi aðila, sem undirstrikar hversu óþekkt bakgrunnur þeirra og trúarbrögð voru í þessum heimshluta.

Í Býsans var þeim fagnað sem málaliðum. Þar voru þeir kallaðir várangoi (Væringjar) og urðu hluti af lífverði keisarans - hinni ægilegu Varangian-vörður. Margir Skandinavar ferðuðust þangað að eigin vali í leit að auði, ævintýrum og heiður. Í Frakklandi voru þeir þekktir sem Normanni – menn frá norðri – nafn sem síðar átti eftir að kennast við Normandí og þeir Normannar  þar sem afkomendur þessara norðlendinga myndu gegna lykilhlutverki í sögu Evrópu sem bestu riddarar Evrópu. Þeir áttu stóran þátt í töku Landssins helga og fleiri landa.