Ingólfur Jónsson frá Prestbakka og nútíma jól

Ingólfur Jónsson frá Prestbakka (f. 1918, d. 1993) var lengi kennari við Réttarholtsskóla og kenndi hann mér kristin fræði er ég var unglingur. Hann var einn af fáum kennurum sem villingarnir báru náttúrulega virðingu fyrir og þeir verstu voru stilltir hjá karli.

Ég vissi þá ekki að hann var þá hálfgerður sérkennari sem hafði lag á seinfær börn og gat ráðið við vanstilltustu börn. En flestir þekkja hann sem laga höfund og tengja hann við jólalög.

Það þekkja allir hið sígilda jólalag "Bjart er yfir Betlehem" eftir hann og man ég er lagið var sungið í Bústaðarkirkju og hann sat mér við hlið og presturinn sagði frá því að hann væri höfundur texta. Mikið var ég hissa og ekki minnkaði virðingin. En mikið væru nútíma jól fátæklegri án laga hans en hann var gott ljóðskáld, þótt ekki væri meira sagt.

 

Hér kemur annað jólalag sem er ekki eins þekkt:

 

Jólafriður

 

(Lag / texti: erlent lag / Ingólfur Jónsson frá Prestsbakka)

Friður, friður frelsarans,

finni leið til sérhvers manns.

Yfir höf og yfir lönd

almáttug nær Drottins hönd.

Hans er lífið, hans er sól,

hann á okkar björtu jól.

Börn við erum, börnin smá,

börn, sem Drottinn vaki hjá.

Friður, friður, fögur jól

frelsarinn er vörn og skjól.

Verum örugg, verum trú,

verum glöð á jólum nú.

Veitum öðrum von og yl,

vermum allt sem finnur til.

Börn við erum, börnin smá,

börn, sem Drottinn vaki hjá.

 

Horfnir tónlistarsnillingar

Tímabilið frá 1750 til 1870 er oft nefnt klassíska tímabilið í tónlistarsögunni, fylgt eftir með rómantískum tímum í tónlist. Á þessum tíma átti sér stað mikil þróun í klassískri tónlist og nokkur þekkt tónskáld lögðu varanlegt framlag til þessarar listgreinar. Byrjum á fyrsta snillinginum.

Jóhann Sebastian Bach (1685-1750) er barokktónskáld sem lagði grunninn að miklu af vestrænni klassískri tónlist. Hann samdi í ýmsum tegundum tónlistar, þar á meðal orgeltónlist, hljómsveitarsvítum og kórverkum. Þekktur fyrir flókinn kontrapunkt, flóknar samhljóma og leikni í fjölröddun.

Á meðan blómaskeið Bachs var á barokktímanum héldu áhrif hans fram á klassíska tímabilið og verk hans voru enduruppgötvuð og metin á 19. öld. Í dag er hann mikils metinn sem tónskáld.

Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) er í uppáhaldi hjá bloggritara. Mozart, sem er undrabarn, samdi ýmsar tónlistar tegundur, þar á meðal sinfóníur, óperur, kammertónlist og píanóverk. Þekktur fyrir skýrt form, yfirvegaða setningar og melódískan hugvitssemi. Dæmi um verk hans eru óperur eins og "Brúðkaup Fígarós" og "Don Giovanni", sinfóníur eins og "Júpítersinfónían" (nr. 41) og píanósónötur.

Ludwig van Beethoven (1770-1827). Tímamóta fígúra milli klassíska og rómantíska tímabilsins. Útvíkkaði klassíska formið, kynnti meiri tilfinningalega dýpt og nýsköpun. Frægur fyrir níu sinfóníur sínar, þar sem sú þriðja ("Eroica") markar tímamót í sinfóníugreininni. Síðari verk hans, eins og níunda sinfónían með kórlokum, brutu blað í sögunni.

Menn deila oft um hver er mesti tónlistasnillingur klassíska tímabilsins og nefna menn oft Beethoven fremstan og svo Bach. En bloggritari ekki sammála þessu mati. Beethoven stóð á öxlum risa, fyrirrennara sinna er hann samdi sín verk. Mozart sýndi strax snilli sína sem barn og samdi fyrsta tónverk sitt fimm ára en Beethoven byrjaði ekki að semja fyrr en á unglingsár. En það er auðvitað einstakt að tónskáld, sem byrjaði að missa heyrnina 28 ára gamall og var orðinn heyrnarlaus 44 ára gamall skuli hafa getað gert meistaraverk.  Í raun er ekki hægt að bera menn saman, sérstaklega ekki ef þeir voru ekki alveg uppi á sama tíma.

Joseph Haydn (1732-1809). Oft kallaður "faðir sinfóníunnar" og "faðir strengjakvartettsins". Var frumkvöðull í þróun klassísku sinfóníunnar og strengjakvartettsins. Þekktur fyrir gáfur sínar, húmor og nýstárlega notkun tónlistarhugmynda.

Franz Schubert (1797-1828). Lykilpersóna í umskiptum frá klassískum stíl yfir í rómantískan stíl. Samdi fjölda lieder (þýsk listalög) og útvíkkaði form píanótónlistar. Frægur fyrir "óloknu sympóníu" sína og sönghringinn "Winterreise".

Franz Joseph Haydn (1732-1809). Afkastamikið tónskáld sem gegndi mikilvægu hlutverki í þróun klassísku sinfóníunnar og strengjakvartettsins. Þekktur fyrir gáfur sínar, húmor og leikni í formi. Starfaði í mörg ár sem hirðtónskáld Esterházy-fjölskyldunnar.

Á þessu tímabili þróaðist klassíski stíllinn yfir í rómantískan stíl, sem einkenndist af meiri tilfinningalegri tjáningu, einstaklingshyggju og áherslu á persónulega tjáningu. Tónskáld byrjuðu að gera tilraunir með ný form, fjarlægðust strangar venjur klassíska tímans. Þróun stærri hljómsveita, aukið harmónískt tungumál og víðtækari notkun á dagskrárþáttum markaði einnig umskiptin yfir í rómantískan tíma.

Richard Wagner (1813-1883). Þýskt tónskáld og hljómsveitarstjóri sem gegndi lykilhlutverki í umskiptum frá rómantískum tíma til seint á 19. aldar tónlistarþróun.

Þekktur fyrir nýstárlega notkun sína á leitmótífum (endurtekið þemu sem tengist persónum eða hugmyndum) og samþættingu tónlistar og leiklistar.

Meðal helstu verkanna má nefna fjögurra óperuhringinn „Der Ring des Nibelungen“ og óperuna „Tristan und Isolde“.

Tónlist Wagners einkennist af tilfinningalegum styrkleika, litafræði og hugmyndinni um Gesamtkunstwerk (heildarlistaverk), þar sem tónlist, leiklist og sjónrænir þættir eru sameinaðir.

Það er svo að tónlistar tegundir eiga sín tímabil sem ekki er hægt að endurtaka. Andi tímans er farinn! Rokkí billí, þungarokk, pönk, diskó tónlist og svo framvegis, er tónlist sem átti sitt blómaskeið sem ekki verður endurtekið, þótt hægt sé að gera tónlist í sama stíl, herma eftir. Við sjáum því ekki Mozart eða Beethoven aftur nema einhverja sem koma með nútíma sympóníu sem er álíka spennandi og nútíma jazz, hundleiðinleg tónlist. En þetta er bara tónlista smekkur blogg ritara!

 

Richard Wagner

Ég er núna að horfa á sjónvarpsþáttaröð frá 1983 um Wagner en Richard Burton, hinn breski stórleikari, leikur tónskáldið.

 

Ég vissi lítið um hann persónulega nema í gegnum tónlist hans og antisemistmann sem hann var illa haldinn af. Svo að ég renni aðeins yfir lífsferil hans og hvers vegna hann er svona merkilegur, þá er það að segja að hann fæddist 1813 og dó 1883. Hann var ekki bara þýskt tónskáld, heldur einnig leikstjóri og hljómleikastjóri.Óperur hans (eða, eins og sumir af síðari verkum hans voru síðar þekkt undir, "tónlistar sjónleikir eða drama").

 

Ólíkt flestum tónskáldum sem fengust við óperusmíði,skrifaði Wagner bæði texta og tónlist fyrir hvert sviðsverkum sínum. Wagner gjörbylti óperuformið gegnum hugmyndina sína á svokallað "Gesamtkunstwerk" ("allsherjar listaverki"), en hann leitaðist til að mynda til saman eða búa til eina heild úr ljóðforminu, hinu sjónræna, tónlistinni og dramatískum listum og var tónlistin þar undirgrein leiklistarinnar, eins og kom fram í verkum hans og sem hann kynnti til sögu í röð ritgerða milli 1849 og 1852.

 

Wagner veruleika gerði þessar hugmyndir að mestu og að fullu á fyrri hluta óperuraðarinnar Der Ring des Nibelungen sem voru fjögur óperuverk bundin saman lauslega í eitt verk. Ég er ekki búinn að klára þáttaröðina en það sem kom mér mest á óvart var að hann var ekki bara áhorfandi á atburði líðandi stundar, sem var reyndar eitt allsherjar umbrotaskeið, heldur beinn þátttakandi. Hann tók þátt í uppreisnunum 1849 og var aðalsprautan í uppreisninni í heimaborg sinni, Dresden. Hann var rekinn í útlegð og fór til Sviss.

 

Þangað til á allra síðustu árum hans, einkenntist líf Wagner af pólitískum útlegð, umbrotatímum, ofsafengnum ástarmálum, fátækt og sífelldum flótta frá kröfuhöfum sínum. Umdeild skrif hans á tónlist, leiklist og stjórnmálum hafa vakið mikla athygli á undanförnum áratugum, sérstaklega þar sem þær er tjá antisemismtísk viðhorf.

 

Wagner spilaði töluverða rullu í pólitík fyrri hluta 20. aldar. Adolf Hitler var einlægur aðdáandi hans alla sína ævi og Wagner ættin var nátengd nasistum á tímaskeiði þeirra. Tilraunir hafa verið gerðar í Ísrael til að spila tónlist hans en það fallið í grýttan farveg vegna helfarar eftirlifandi sem hafa ekki tekið í mál að tónlist einn mesta gyðingahatara 19. aldar í Þýsklandi fái hljómgrunn.

 

Áhrif hugmynda Wagners almennt má rekja í mörgum listgreinum alla 20. öldina; áhrif þeirra má m.a. gæta í heimspeki, bókmenntum, myndlist og leiklist. Ég hlakka til að klára þáttaröðina, þar sem fara saman á kostum leikhæfileikar Burtons og frábær tónlist Wagners.